Tuǧan elıne oralǧan qazaqtar men jergılıktı qazaqtardyŋ salttarynda qandai aiyrmaşylyq bar? Adyrna.kz ūlttyq portaly Qazaqstanǧa oralǧan qandasymyz Gülden Äzılbektıŋ öz auzynan Qytai qazaqtarynyŋ üilenu toi jasau erekşelıkterı jaily sūrap bıldı. Gülden qazırgı taŋda Süleiman Demirel universitetetınıŋ 4-kurs studentı.
Qara jorǧa bolmasa, toidyŋ sänı keler me?
Qazaq toiyndaǧy sauyq-sairanda (gulianka) keide şekten tys daraqylyqqa boi aldyratynymyz jasyryn emes. Qytaidaǧy qazaqtar būl qylyqty boilaryna juytpai, ūlttyq immunitetın saqtai alǧan eken. Olardyŋ kortejı bylai ötedı eken:
https://www.youtube.com/watch?v=ftnZcgF2tMw&feature=youtu.be
Toi bastalarda buyndaryn bylqyldatyp qara jorǧa bilep, merekenıŋ soŋyn da osy bimen aiaqtaidy. Toi ärı mändı, ärı sändı ötıp, ūlttyq bidı de är jiyn saiyn jaŋǧyrtyp otyrady.
Syŋsu aitu
Aq otauym tıkken jer maidan bolsyn,
Aq jüzımdı körerge ainam bolsyn.
Kısı äkesı kısıge äke deidı,
Ainalaiyn äkemdei qaidan bolsyn?!
Ūzatu toida jarasym tapqan osynau joldar kıtap betterınde ǧana qalyp ketkenı qynjyltady. Qytai qazaqtary üşın būl dästür ūzatu toidyŋ ajyramas bölıgı. Qyzdy şyǧararda anasy qimastyq şerın bıldırıp, syŋsu öleŋın bastaidy. Artynşa jüregı eljırep, qyz da qostaidy. Qyz kımmen körısse, sonymenen syŋsu aityp qoştasady. Qyz jasauyn nar atanǧa artylyp, saltanatpen şyǧaryp salady.
https://www.youtube.com/watch?v=f9WOftKIN7Y&feature=youtu.be
Qyzyq eken?!
Toida qatarynan kiız üi tıgıledı. Jaǧdaiy barlar ekı üş üiden tıgıp, bırınde dastarhan qamyn jasaityn kelınderı jüredı, bırınen qyz şyǧady. Toi jasaǧan künı qyzdy üiden şyǧarmaidy. Üş tört kün nemese bır apta öz jūrtynda tūrady. Tuys tuǧandary ūzatylyp şyqpas būryn üilerıne şaqyryp däm beredı. Sodan keiın baryp ūzatylady.
Eŋ qyzyǧy!
Jıgıt qyz jaqtyŋ toiyna kelgende toi künı otyn jarǧyzady, ettıŋ astyna ot jaqtyrady, su äkelgızedı. Būl jūmystardy adam jetıspegennen emes, sol auyldaǧy tuys tuǧandardyŋ aldynda jıgıttıŋ şaruaǧa ikemdılıgın synau üşın jasatady.
Qyzdy qalai ūzatady?
Qyzdy ūzaqtan alyp kelse, jıgıt jaq qyz otyratyn kölıktı gülmen bezendırıp alyp barady. Bıraq üige deiın onymen kelmeidı, üige taiaǧanda jylqyǧa mıngızedı. Sol auyldyŋ atqamıner jas jıgıtterı “Jeŋgemnıŋ kölıgın özım alyp şyǧam” dep jeŋgesıne qaiyrymdylyǧyn bıldıru üşın jylqysyn alyp şyǧady. Jeŋgesı at-kölıktıŋ arasyna käde qystyryp qoiady. Būl käde jylqyny äkelgen jıgıtke būiyrady. Üige taǧy jaqyndai bergende attan tüsıp, ary qarai jaiau jüredı.
Qyz kädesı degen ne?
Küieuınıŋ jūrtyna jaŋadan tüsıp jatqan kelın öleŋ aitaryn (kädesın) ala keledı. Kädenı jıgıt jaqtyŋ jaqyn körşısıne beredı de, sol üiden şai auyz tiıp şyǧady. Sodan keiın jar-jar aitylyp, jeŋgelerı qyzdyŋ basyna saly jauyp jıgıttıŋ üiıne alyp keledı.
Kädenı nege körşıge beredı?
Toidan keiın taŋ atqanşa jastardyŋ otyrysy bolady. Jyr aityp, ändetıp taŋdy atyrady. Osy otyrys käde alǧan körşınıŋ üiınde bolady. Sebebı toi bolǧan üide auyldyŋ ülkenderı otyrady. Jastar olardyŋ arasynda oinap-külıp, tamaşa jasai almaidy. Ol ülken äbestık bop esepteledı.
Qyz-jıgıt aralasyp otyrmaidy
Meiramhanaǧa kelgen qonaqtar qyz jıgıt bolyp aralasyp otyrmaidy. Sol qanatqa erler jaiǧassa, oŋ qanatta qyzdar otyrady. Jiylǧandar qūlaqtyŋ qūryşyn qandyryp, dombyramen äsem änge de salady. Toi soŋy qaiys tartu, qyz quar, baluan salu sekıldı ūlttyq oiyndarmen jalǧasady.
Elımızdıŋ är tūsynda salt-dästürdı ärtürlı ūstanatyny siiaqty mūnda da är aimaqtyŋ öz erekşelıkterı bar. Būdan basqa keibır salttardyŋ qazaqstandyqtarmen ūqsas tūstary kezdesedı. Sebebı būl salttar qazaq arasynda būryn da bolǧan, bıraq uaqyt öte kele halyq jadynan ūmytyla bastaǧan. Dästür jalǧastyǧyn saqtai bılgen Qytai qazaqtary köpke ülgı.
Aiaulym Äbılda, “Adyrna” ūlttyq portaly
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz