Ahmet Baitūrsynov Abaidy «Qazaqstyŋ bas aqyny»- dep baǧalasa, Maǧjan Jūmabaev «Altyn hakım Abaiǧa» - dep öleŋ jazǧan būl dästür öz jalǧasyn tauyp, Hakım Abai turaly Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş Prezidentı, Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev bylai dep aitqan bolatyn: «Abai – bızdıŋ ūlttyq ūranymyz boluy kerek. Abaidy tanytu arqyly bız Qazaqstandy älemge tanytamyz, qazaq halqyn tanytamyz. Menıŋ balalarym men erteŋgı ūrpaǧyma Abaidan artyq, Abaidan ūly, Abaidan kielı ūǧym bolmauǧa tiıs».
Ūly Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ "Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan" atty maqalasy jaryq kördı. Maqala äsırese, bılım salasymen, jalpy ūrpaq tärbiesımen tıkelei bailanysty ekendıgı quantady. Jahandanu däuırınde kez kelgen dünienı Abaidyŋ danalyǧymen bailanystyru kerektıgı jäne är qazaqtyŋ üiınde dombyra bolu kerek desek, är otbasynyŋ törınde Mūhtar Äuezovtyŋ “Abai joly” kıtaby men Abaidyŋ qara sözderı tūruy kerek deidı Memleket basşysy.
«Hakım Abai» degen tırkestı mektep jasymnan bılemın, bıraq Abaidyŋ esımı atalǧanda «Hakım» sözı qatar jüruı kerek dep balalyqpen oilasam kerek. Keiın «Hakim» Allahtyŋ körkem esımı ekenın, ärı arab tılınde «Dana, Hikmet iesı» degen maǧynany beretındıgın bıldım. Ärine, Ūly Abaidy qazaq Hakım dese, demek oişyldyŋ danalyǧymen, dünietanymymen bailanystyryp aitqandyǧynan. Hakımdık dünietanym degenımız ne? Onyŋ filosofiiamen bailanysy bar ma? Būl sūraqtardyŋ jauabyn professor, dosent Janataev Danat Janataiūlynyŋ «Ǧylym filosofiiasy» sabaǧynan tereŋırek tüsıne bastaǧandaimyn jäne ol kısınıŋ qazaqtyŋ danalyǧy, keŋ dünietanymy, tektılıgı, sözınıŋ qūdıretı jaiynda aitatyn paiymdaulary ūlt janaşyryn aŋǧartady. Äsırese, Äbu Nasyr äl-Farabi men Hakım Abai jaily söz qozǧalmai ötpeidı. Osylaişa, menıŋ boiymda ǧylymǧa degen közqarastyŋ jaŋa qyry aşylǧandai boldy.
Pännıŋ atauymen bailanystyryp Abaidyŋ ǧalym retınde filosofiiaǧa degen dünietanymy jaily köbırek ızdene bastadym. Mūndai ızdenu menı ǧalym, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, abaitanuşy Ǧarifolla Esımovke alyp keldı. Osy ǧalymnyŋ eŋbekterın oqi bastadym, sözderı yqşamdy ärı salmaǧy auyr jäne tez qabyldanady eken. Osylai, Abaidyŋ hakımdık dünietanymynyŋ filosofiiamen bailanysy jaily ǧalym: «Abai filosofiia degen termindı qoldanbaǧan, sebebı ony hristiandyq dünietanym dep tüsıngen. Ol «filosofiialyq būlaqtyŋ» bastauynan när alǧan. Abai moiyndaǧan filosoftar – Sokrat, Platon, Aristotel – būlardyŋ zamanynda hristiandyq ta, islam da dıni jüie retınde anyqtalmaǧan. Dın turaly tüsınık basqaşa bolatyn, dın aǧartuşylyq jäne ideologiialyq qyzmetterıne älı enbegen. Dın tanymnyŋ ämbebap formasy bolyp tūrǧan zamanda ömır sürgen grek oişyldary Abaidy qyzyqtyrǧan. Batys filosofiiasynyŋ, mädenietınıŋ hristiandyq ırgetasy, ärine mūsylmandyq közqrastarmen üilese bermeidı. Bügınde basy aşyq mäselenı keŋestık ideologiia ärı markstık-lenindık baǧytqa laiyqtalǧan filosofiia, Batys mädenietın dıni dästürden ada dep tüsındırdı. Şyndyq özgeşe bolatyn. Batys Evropa mädenietı XVII ǧasyrda bastalǧan hristiandyq dästürınen XIX ǧasyrǧa deiın negızınen arylǧan joq, kerısınşe dıni jaŋa arnaular tauyp jatty. Sondyqtan Abai evropalyq bılımdı ǧana alyp, onyŋ dünietanymyn qabyldamady. Ol özınıŋ mädeni-dünietanymdyq dästürlı keŋıstıgınen şyqpady, söitıp ūlttyq oilaudyŋ öz arnasyn tapty. Abai öz zamanyndaǧy jaŋaşyldyq bolyp sanalatyn aǧartuşylyqqa da den qoimady. Qazaq dalasynda aǧartuşylyq dınmen bırge jürıp jatty. Abai ol jaǧynda bolǧan joq, ol ūlttyŋ oişyldyq dästürın jaŋa sapaǧa şyǧardy. Abai da Chaadaev siiaqty jeke dara oişyl boldy. Ol da filosofiiany metafizika mänınde qabyldady. Onyŋ dälelı Abaidyŋ hakımdıkke bergen mazmūndmasynan aiqyn körınedı. Ol hakımdıktı är ıstıŋ esebın anyqtaumen, aşumen tüsındıredı. Abai dünietanymynda sebeptılık basty ūǧym. Ol är ıstıŋ sebebı bar deidı, sol sebptılıktı aşuşy – hakım. Ärine, sebeptılıktı aşu ǧylymnyŋ da ısı. Sondyqtan Abai ǧalym men hakımnıŋ bır-bırımen bırlıgı men özderıne ǧana tän mazmūndaryn taratyp bergen. 38-qara sözınde ärbır hakım ǧalym, ärbır ǧalym hakım emes dep naqtyly aitqan. Sonda hakım bır jaǧynan ǧalym, ekınşı jaǧynan ǧalymnan joǧary»- deidı.
Dınsız filosofiia – ol materializm. Ǧylym sözsız materializmge arqa süieidı, onsyz bolmaq emes, būl zaŋdylyq. Alaida būl ǧylymnyŋ öz şeŋberınen şyqpai tūrǧan kezındegı haly. Ǧylym hakımdıktı ızdei nemese aŋsai bastaǧanda, ol materializm şeŋberınen şyqpasyna amal qalmaidy. Sol kezde filosofiia (hakımdık) dınmen toǧysa bastaidy, sebebı, dünienıŋ bastaluy, alǧaşqy sebep, uaqyt mäselelerı filosofiianyŋ da dınnıŋ de obektılerı. Retı kelgen soŋ, osy tüsta aita ketetın, filosofiianyŋ özı de ǧylym retınde, sol şeŋber keŋıstıgınde bolady. Filosofiia – ǧylym, būl onyŋ qajettı satysy. Odan ärıde ol da ǧylymnan özınıŋ tabiǧi bolmysy hakımdıkke ūlasady. Abai hakımdıktı osylai tüsıngen.
Madygalieva Aijan,
Taraz qalasy
