Ahmet Baitūrsynūly Abaidy «Qazaqstyŋ bas aqyny»- dep baǧalasa, Maǧjan Jūmabaev «Altyn hakım Abaiǧa» - dep öleŋ jazǧan būl dästür öz jalǧasyn tauyp, Hakım Abai turaly Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş Prezidentı, Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev bylai dep aitqan bolatyn: «Abai – bızdıŋ ūlttyq ūranymyz boluy kerek. Abaidy tanytu arqyly bız Qazaqstandy älemge tanytamyz, qazaq halqyn tanytamyz. Menıŋ balalarym men erteŋgı ūrpaǧyma Abaidan artyq, Abaidan ūly, Abaidan kielı ūǧym bolmauǧa tiıs».
Elbasynyŋ Abaidy ūlttyq ūran etu ideologiiasy tegın emes edı. Sebebı, Abai Qūnanbaiūly özıne deiıngı mädeni mūrany boiyna sıŋdıre otyryp, mädenietke tyŋ arna saldy jäne onyŋ osyndai reformatorlyq tabiǧatyn erte tanyǧan jan jazuşy, professor Mūhtar Omarhanūly Äuezov boldy. Osylaişa, Abai qazaq mädenietıne tyŋ arna salsa, Mūhtar Äuezov osy arnada ūlt mädenietın örkeniettık jolǧa bastady. Ol qazaq halqy örkenietke baǧyt alǧanda tüsetın joly – Abai joly degen qorytyndyǧa kelgen jäne osy ideiany ıske asyru maqsatyna özınıŋ bar ǧūmyryn arnady. Būl ıstı oryndap şyǧu oŋai bolmady, būl jolda ol köp azap şektı, bıraq alǧan baǧytynan qaitpady, söitıp Abai joly ūltty örkenietke bastaityn jol ekenın däleldep şyqty. Mūhtar Äuezov reformator aqynnyŋ körkem beinesın «Abai joly» dep atalatyn tört kıtaptan tūratyn romanda beinelep berdı. Būl bızdıŋ baǧa jetpes, asyl mūra, qazynamyz. Qazaqi tamyryŋdy tanimyn deseŋ, Abaidy tanyp, «Abai jolyn» oqu kerek.
Ūly Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ "Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan" atty maqalasy jaryq kördı. Maqala äsırese, bılım salasymen, jalpy ūrpaq tärbiesımen tıkelei bailanysty ekendıgı quantady. Jahandanu däuırınde kez kelgen dünienı Abaidyŋ danalyǧymen bailanystyru kerektıgı jäne är qazaqtyŋ üiınde dombyra bolu kerek desek, är otbasynyŋ törınde Mūhtar Äuezovtyŋ “Abai joly” kıtaby men Abaidyŋ qara sözderı tūruy kerek deidı Memleket basşysy.
«Hakım Abai» degen tırkestı bılmeitın qazaq joq şyǧar. Al «Hakim» sözı arab tılınde «Dana, Hikmet iesı» degen maǧynany beretın Allahtyŋ körkem esımderınıŋ bırı. Ärine, Ūly Abaidy qazaq Hakım dese, demek oişyldyŋ danalyǧymen, dünietanymymen bailanystyryp aitqandyǧynan. Hakımdık dünietanym degenımız ne? Onyŋ filosofiiamen bailanysy bar ma? Būl sūraqtarǧa oi jügırtken, paiymdaular keltırıp juap ızdengen ǧalymdar da joq emes. Solardyŋ bırı, ärı bıregeiı filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, abaitanuşy Ǧarifolla Esımov. Ǧalym Abaidyŋ hakımdık dünietanymynyŋ filosofiiamen bailanysy jaily: «Abai filosofiia degen termindı qoldanbaǧan, sebebı ony hristiandyq dünietanym dep tüsıngen. Ol «filosofiialyq būlaqtyŋ» bastauynan när alǧan. Abai moiyndaǧan filosoftar – Sokrat, Platon, Aristotel – būlardyŋ zamanynda hristiandyq ta, islam da dıni jüie retınde anyqtalmaǧan. Dın turaly tüsınık basqaşa bolatyn, dın aǧartuşylyq jäne ideologiialyq qyzmetterıne älı enbegen. Dın tanymnyŋ ämbebap formasy bolyp tūrǧan zamanda ömır sürgen grek oişyldary Abaidy qyzyqtyrǧan. Batys filosofiiasynyŋ, mädenietınıŋ hristiandyq ırgetasy, ärine mūsylmandyq közqrastarmen üilese bermeidı. Bügınde basy aşyq mäselenı keŋestık ideologiia ärı markstık-lenindık baǧytqa laiyqtalǧan filosofiia, Batys mädenietın dıni dästürden ada dep tüsındırdı. Şyndyq özgeşe bolatyn. Batys Evropa mädenietı XVII ǧasyrda bastalǧan hristiandyq dästürınen XIX ǧasyrǧa deiın negızınen arylǧan joq, kerısınşe dıni jaŋa arnaular tauyp jatty. Sondyqtan Abai evropalyq bılımdı ǧana alyp, onyŋ dünietanymyn qabyldamady. Ol özınıŋ mädeni-dünietanymdyq dästürlı keŋıstıgınen şyqpady, söitıp ūlttyq oilaudyŋ öz arnasyn tapty. Abai öz zamanyndaǧy jaŋaşyldyq bolyp sanalatyn aǧartuşylyqqa da den qoimady. Qazaq dalasynda aǧartuşylyq dınmen bırge jürıp jatty. Abai ol jaǧynda bolǧan joq, ol ūlttyŋ oişyldyq dästürın jaŋa sapaǧa şyǧardy. Abai da Chaadaev siiaqty jeke dara oişyl boldy. Ol da filosofiiany metafizika mänınde qabyldady. Onyŋ dälelı Abaidyŋ hakımdıkke bergen mazmūndmasynan aiqyn körınedı. Ol hakımdıktı är ıstıŋ esebın anyqtaumen, aşumen tüsındıredı. Abai dünietanymynda sebeptılık basty ūǧym. Ol är ıstıŋ sebebı bar deidı, sol sebeptılıktı aşuşy – hakım. Ärine, sebeptılıktı aşu ǧylymnyŋ da ısı. Sondyqtan Abai ǧalym men hakımnıŋ bır-bırımen bırlıgı men özderıne ǧana tän mazmūndaryn taratyp bergen. 38-qara sözınde ärbır hakım ǧalym, ärbır ǧalym hakım emes dep naqtyly aitqan. Sonda hakım bır jaǧynan ǧalym, ekınşı jaǧynan ǧalymnan joǧary»- deidı. Dınsız filosofiia – ol materializm. Ǧylym sözsız materializmge arqa süieidı, onsyz bolmaq emes, būl zaŋdylyq. Alaida būl ǧylymnyŋ öz şeŋberınen şyqpai tūrǧan kezındegı haly. Ǧylym hakımdıktı ızdei nemese aŋsai bastaǧanda, oǧan materializm şeŋberınen şyqpasqa amaly qalmaidy. Sol kezde filosofiia (hakımdık) dınmen toǧysa bastaidy, sebebı, dünienıŋ bastaluy, alǧaşqy sebep, uaqyt mäselelerı filosofiianyŋ da dınnıŋ de obektılerı. Retı kelgen soŋ, osy tūsta aita ketetın, filosofiianyŋ özı de ǧylym retınde, sol şeŋber keŋıstıgınde bolady. Filosofiia – ǧylym, būl onyŋ qajettı satysy. Odan ärıde ol da ǧylymnan özınıŋ tabiǧi bolmysy hakımdıkke ūlasady. Abai hakımdıktı osylai tüsıngen.
Osyndai tereŋ oi tolǧamdaryna qarap otyryp, bız Abaidyŋ dünietanymyn basqa qyrynan köre bastaimyz. Sebebı, Abai ǧylymdy tereŋ tüsınıp, ızdenıp, batys oişyldarynyŋ da eŋbekterımen tanysyp, olardan susyndaǧanyn bılemız. Alaida, ol «bılımdı alu degen - tūtas sol eldıŋ dünietanymyn da alu kerek eken» degen közqarasta bolmady. Kerısınşe, bılımderdı oi elegınen ötkıze otyryp, qazaqi dünietanymǧa säikestendırıp aldy. Iаǧni, özı novator bolyp tabylatyn ūlttyq oilaudyŋ arnasyna tüsırıp otyrdy. Abaidyŋ ūlttyq oişyldyq dünietanym dästürınıŋ ırgetasy osylaişa qalanyp jatty jäne ol, künı bügınge deiın öz negızın berık ūstap tūrǧan bırden bır myqty ırgetas ekenı de ras. Qazır ǧylym qaryqyndy damu üstınde, älemnıŋ kez kelgen mädenietımen, dünietanymymen, ǧylymymen bailanys ornatu äldeqaida tez bolatyn proseske ainaldy. Ǧylymi tehnikalyq progress kezınde şatasyp ketpes üşın, bız osy Hakım Abai negızın qalaǧan ūlttyq oişyldyq dünietanym dästürın jalǧastyra otyryp, özge ǧylymdy alǧanda, sol ǧylym şyqqan eldıŋ dünietanymyn da qosyp almai, kerısınşe, öz dünietanymymyzǧa sai boiymyzǧa sıŋırsek, Qazaqstannyŋ biıkke örlep, ülken şyŋdardy baǧyndyru prosesın tezdetetınımız sözsız. Ūlttyq kodymyzdy saqtai otyryp alǧan bılımder, ǧylymda jetken jetıstıkter ǧylym tarihynda, älem tarihynda qaşanda erekşe bıregei bolyp qala beredı. Endeşe, Abaidyŋ hakımdık dünietanymyndaǧydai ǧalym bola otyryp, ǧalymnan da joǧary «hakımdık» märtebege köterıle bereiık.
Jany näzık aqyn Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Altyn hakım Abaiǧa» arnaǧan öleŋınde hakımdıktı baǧalaityn jas ūrpaq kelerıne degen nyq senım bar, osy senımdı aqtau, hakımdıktı tüsınu jäne sezınu jolynyŋ jalǧasy bızdıŋ enşımızde:
Şyn hakım, sözıŋ asyl - baǧa jetpes,
Bır sözıŋ myŋ jyl jürse, dämı ketpes
Qaradan hakım bolǧan sendei jandy
Dünie qolyn jaiyp endı kütpes.
Sözıŋe qūlaq salyp, baǧa bermei,
Qisaiyp, qyŋyraidy jūrttyŋ ittes!
Būrtiyp, terıs qarap: «Aulaq jür!»- dep,
Boldy ǧoi jaqyn tuǧan bärı kektes.
Tynyş ūiyqta qabırıŋde, uaiym jeme,
«Qor boldy qairan sözım bosqa!»- deme.
Artynda qazaqtyŋ jas balalary
Sözıŋdı kösem qylyp, jürer jönge!
Ai, jyl öter, dünie köşın tartar,
Öltırıp talai jandy, jügın artar.
Köz aşyp, jūrtyŋ oiau bolǧan saiyn,
Hakım ata, tynyş bol, qadırıŋ artar.
Jürgen jannyŋ artynda ızı qalar,
Etıkşı ölse, balǧa men bızı qalar.
Bır bai ölse, tört tülık maly qalar,
Jüirık ölse, artynda sözı qalar!
Sūm dünie sylaŋ berıp köpten öter,
Sau qalǧannyŋ köbısı erteŋ bıter.
Toqtamas dünienıŋ döŋgelegı,
Jüirıktıŋ aitqan sözı köpke keter.
Ūly Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ "Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan" atty maqalasy jaryq kördı. Maqala äsırese, bılım salasymen, jalpy ūrpaq tärbiesımen tıkelei bailanysty ekendıgı quantady. Jahandanu däuırınde kez kelgen dünienı Abaidyŋ danalyǧymen bailanystyru kerektıgı jäne är qazaqtyŋ üiınde dombyra bolu kerek desek, är otbasynyŋ törınde Mūhtar Äuezovtyŋ “Abai joly” kıtaby men Abaidyŋ qara sözderı tūruy kerek deidı Memleket basşysy.
«Hakım Abai» degen tırkestı bılmeitın qazaq joq şyǧar. Al «Hakim» sözı arab tılınde «Dana, Hikmet iesı» degen maǧynany beretın Allahtyŋ körkem esımderınıŋ bırı. Ärine, Ūly Abaidy qazaq Hakım dese, demek oişyldyŋ danalyǧymen, dünietanymymen bailanystyryp aitqandyǧynan. Hakımdık dünietanym degenımız ne? Onyŋ filosofiiamen bailanysy bar ma? Būl sūraqtarǧa oi jügırtken, paiymdaular keltırıp juap ızdengen ǧalymdar da joq emes. Solardyŋ bırı, ärı bıregeiı filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, abaitanuşy Ǧarifolla Esımov. Ǧalym Abaidyŋ hakımdık dünietanymynyŋ filosofiiamen bailanysy jaily: «Abai filosofiia degen termindı qoldanbaǧan, sebebı ony hristiandyq dünietanym dep tüsıngen. Ol «filosofiialyq būlaqtyŋ» bastauynan när alǧan. Abai moiyndaǧan filosoftar – Sokrat, Platon, Aristotel – būlardyŋ zamanynda hristiandyq ta, islam da dıni jüie retınde anyqtalmaǧan. Dın turaly tüsınık basqaşa bolatyn, dın aǧartuşylyq jäne ideologiialyq qyzmetterıne älı enbegen. Dın tanymnyŋ ämbebap formasy bolyp tūrǧan zamanda ömır sürgen grek oişyldary Abaidy qyzyqtyrǧan. Batys filosofiiasynyŋ, mädenietınıŋ hristiandyq ırgetasy, ärine mūsylmandyq közqrastarmen üilese bermeidı. Bügınde basy aşyq mäselenı keŋestık ideologiia ärı markstık-lenindık baǧytqa laiyqtalǧan filosofiia, Batys mädenietın dıni dästürden ada dep tüsındırdı. Şyndyq özgeşe bolatyn. Batys Evropa mädenietı XVII ǧasyrda bastalǧan hristiandyq dästürınen XIX ǧasyrǧa deiın negızınen arylǧan joq, kerısınşe dıni jaŋa arnaular tauyp jatty. Sondyqtan Abai evropalyq bılımdı ǧana alyp, onyŋ dünietanymyn qabyldamady. Ol özınıŋ mädeni-dünietanymdyq dästürlı keŋıstıgınen şyqpady, söitıp ūlttyq oilaudyŋ öz arnasyn tapty. Abai öz zamanyndaǧy jaŋaşyldyq bolyp sanalatyn aǧartuşylyqqa da den qoimady. Qazaq dalasynda aǧartuşylyq dınmen bırge jürıp jatty. Abai ol jaǧynda bolǧan joq, ol ūlttyŋ oişyldyq dästürın jaŋa sapaǧa şyǧardy. Abai da Chaadaev siiaqty jeke dara oişyl boldy. Ol da filosofiiany metafizika mänınde qabyldady. Onyŋ dälelı Abaidyŋ hakımdıkke bergen mazmūndmasynan aiqyn körınedı. Ol hakımdıktı är ıstıŋ esebın anyqtaumen, aşumen tüsındıredı. Abai dünietanymynda sebeptılık basty ūǧym. Ol är ıstıŋ sebebı bar deidı, sol sebeptılıktı aşuşy – hakım. Ärine, sebeptılıktı aşu ǧylymnyŋ da ısı. Sondyqtan Abai ǧalym men hakımnıŋ bır-bırımen bırlıgı men özderıne ǧana tän mazmūndaryn taratyp bergen. 38-qara sözınde ärbır hakım ǧalym, ärbır ǧalym hakım emes dep naqtyly aitqan. Sonda hakım bır jaǧynan ǧalym, ekınşı jaǧynan ǧalymnan joǧary»- deidı. Dınsız filosofiia – ol materializm. Ǧylym sözsız materializmge arqa süieidı, onsyz bolmaq emes, būl zaŋdylyq. Alaida būl ǧylymnyŋ öz şeŋberınen şyqpai tūrǧan kezındegı haly. Ǧylym hakımdıktı ızdei nemese aŋsai bastaǧanda, oǧan materializm şeŋberınen şyqpasqa amaly qalmaidy. Sol kezde filosofiia (hakımdık) dınmen toǧysa bastaidy, sebebı, dünienıŋ bastaluy, alǧaşqy sebep, uaqyt mäselelerı filosofiianyŋ da dınnıŋ de obektılerı. Retı kelgen soŋ, osy tūsta aita ketetın, filosofiianyŋ özı de ǧylym retınde, sol şeŋber keŋıstıgınde bolady. Filosofiia – ǧylym, būl onyŋ qajettı satysy. Odan ärıde ol da ǧylymnan özınıŋ tabiǧi bolmysy hakımdıkke ūlasady. Abai hakımdıktı osylai tüsıngen.
Osyndai tereŋ oi tolǧamdaryna qarap otyryp, bız Abaidyŋ dünietanymyn basqa qyrynan köre bastaimyz. Sebebı, Abai ǧylymdy tereŋ tüsınıp, ızdenıp, batys oişyldarynyŋ da eŋbekterımen tanysyp, olardan susyndaǧanyn bılemız. Alaida, ol «bılımdı alu degen - tūtas sol eldıŋ dünietanymyn da alu kerek eken» degen közqarasta bolmady. Kerısınşe, bılımderdı oi elegınen ötkıze otyryp, qazaqi dünietanymǧa säikestendırıp aldy. Iаǧni, özı novator bolyp tabylatyn ūlttyq oilaudyŋ arnasyna tüsırıp otyrdy. Abaidyŋ ūlttyq oişyldyq dünietanym dästürınıŋ ırgetasy osylaişa qalanyp jatty jäne ol, künı bügınge deiın öz negızın berık ūstap tūrǧan bırden bır myqty ırgetas ekenı de ras. Qazır ǧylym qaryqyndy damu üstınde, älemnıŋ kez kelgen mädenietımen, dünietanymymen, ǧylymymen bailanys ornatu äldeqaida tez bolatyn proseske ainaldy. Ǧylymi tehnikalyq progress kezınde şatasyp ketpes üşın, bız osy Hakım Abai negızın qalaǧan ūlttyq oişyldyq dünietanym dästürın jalǧastyra otyryp, özge ǧylymdy alǧanda, sol ǧylym şyqqan eldıŋ dünietanymyn da qosyp almai, kerısınşe, öz dünietanymymyzǧa sai boiymyzǧa sıŋırsek, Qazaqstannyŋ biıkke örlep, ülken şyŋdardy baǧyndyru prosesın tezdetetınımız sözsız. Ūlttyq kodymyzdy saqtai otyryp alǧan bılımder, ǧylymda jetken jetıstıkter ǧylym tarihynda, älem tarihynda qaşanda erekşe bıregei bolyp qala beredı. Endeşe, Abaidyŋ hakımdık dünietanymyndaǧydai ǧalym bola otyryp, ǧalymnan da joǧary «hakımdık» märtebege köterıle bereiık.
Jany näzık aqyn Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Altyn hakım Abaiǧa» arnaǧan öleŋınde hakımdıktı baǧalaityn jas ūrpaq kelerıne degen nyq senım bar, osy senımdı aqtau, hakımdıktı tüsınu jäne sezınu jolynyŋ jalǧasy bızdıŋ enşımızde:
Şyn hakım, sözıŋ asyl - baǧa jetpes,
Bır sözıŋ myŋ jyl jürse, dämı ketpes
Qaradan hakım bolǧan sendei jandy
Dünie qolyn jaiyp endı kütpes.
Sözıŋe qūlaq salyp, baǧa bermei,
Qisaiyp, qyŋyraidy jūrttyŋ ittes!
Būrtiyp, terıs qarap: «Aulaq jür!»- dep,
Boldy ǧoi jaqyn tuǧan bärı kektes.
Tynyş ūiyqta qabırıŋde, uaiym jeme,
«Qor boldy qairan sözım bosqa!»- deme.
Artynda qazaqtyŋ jas balalary
Sözıŋdı kösem qylyp, jürer jönge!
Ai, jyl öter, dünie köşın tartar,
Öltırıp talai jandy, jügın artar.
Köz aşyp, jūrtyŋ oiau bolǧan saiyn,
Hakım ata, tynyş bol, qadırıŋ artar.
Jürgen jannyŋ artynda ızı qalar,
Etıkşı ölse, balǧa men bızı qalar.
Bır bai ölse, tört tülık maly qalar,
Jüirık ölse, artynda sözı qalar!
Sūm dünie sylaŋ berıp köpten öter,
Sau qalǧannyŋ köbısı erteŋ bıter.
Toqtamas dünienıŋ döŋgelegı,
Jüirıktıŋ aitqan sözı köpke keter.
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ dosentı,
filosofiia ǧylymynyŋ kandidaty
Aijan Madygalieva, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU magistranty
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
