Farabıdiń fılosofııalyq kózqarastary

8705
Adyrna.kz Telegram

Farabıdiń qoǵamdyq-fılosofııalyq, jaratylystaný týraly ǵylymı kózqarastary orta ǵasyrlardaǵy Taıaý jáne Orta Shyǵys elderindegi mádenıet, fılosofııalyq jáne ǵylymı oı-pikirlerdiń damý nátıjesi bolyp tabylady.

Farabıdiń ǵylymı-fılosofııalyq kózqarastary men baǵyt-baǵdarlary óte kúrdeli saıası-áleýmettik jáne ekonomıkalyq jaǵdaılarda kalyptasty. Uzaqqa sozylǵan jaýlaýshylyq saıasaty nátıjesinde qurylǵan jańa memle-ket — arab halıfaty tek qana jerlerdi, elderdi, terrıtorııalardy qosyp qana qoımaı memlekettik din dárejesine kóterilgen ıslam ıdeologııasy biriktirgen ártúrli mádenıetterdi qosyp jańa qospa (sınkrettik) módenıet týǵyzdy. IH-H ǵasyrlarda saıası, fılosofııalyq oıdyń damý — taptyq jáne dinı aǵym qaıshylyqtardyń kórinisi bolǵan ártúrli aǵymdar men keshenderdiń osy shıelenisken ıdeologııalyk taıtalasy, kúresi jaǵdaıynda júrdi. Bul eń áýeli kertartpa jóne ilgerishil kúshter arasynda, Arab halıfaty múddesin kezdegen resmı musylman din basylary men baǵynyshty, táýeldi halyqtardyń egemendigi men erkindiginiń joǵyn joktaýshylar arasyndaǵy kúres boldy, Mundaı jaǵdaı fılosofııada aıqyn bop qaldy.

Arab fılosofııasynda Farabıge deıin birneshe aǵymdar men kezeńder boldy. Dinı fılosofııany VIII ǵ. bas kezinde paıda bolǵan mýtakallımder qýattady. Olar qudaıdyń mánisi, dúnıeniń túpki syry jóninde kuran qaǵıdalaryn buljytpaı basshylyqka aldy, tabıǵı zańdylyq jáne tabı-ǵattaǵy sebeptilik prınıpterine qarsy shykty. Mýtakal­lımder bolmystaǵy barlyq qúbylystar, oqıǵalar tek bir qúdaıdyń erkimen bolady, qúdaıdyń kúdiretinsiz "adamnyń jalǵyz shashy túspeıdi" degendi ýaǵyzdady, dáleldep baqgy. Alaıda arab halıfatynda, memleketinde ǵylymnyń órkendeýi basqasha kózqarastardyń, senimderdiń boı kóterýine ákep soqty. Olar saıyp kelgende, musylmandyq qatyp qalǵan qaǵıdalarǵa (dogmattarǵa) qarsy baǵyttap, raıonalıstik, materıalıstik kózqarastardyń etek alýyna jaǵdaı týǵyzdy. Mundaı ǵylymı, raıonalıstik baǵytty jaktaýshylar mýtazılıtter, ıaǵnı dástúrli dinnen "bólinip ketýshiler" edi. Olar adamzat aqyl-oıy shyndyqqa jetýde kudaıdyń aldyn ala syzyp-piship qoıǵan joly emes, odan basqa aqyl, parasat jolyn basshylyqqa alý jón dep eseptedi. Mundaı kúres sol zamanda fılosofııa men ǵylymdy damytýda úlken mańyzy boldy. Ekinshi jaǵynan mýtazılıtter Arıstoteldiń qudaı týraly ıdeıasyna karsy shyǵyp dúnıeniń máńgiligin, ondaǵy oryn alatyn zańdylyqtardy birtindep joqqa shyǵardy. Mýtazılıtterdiń ımamy, jetekshisi ataqty ál-Asharı boldy.

Arab fılosofııasyndaǵy jetekshi baǵyt perıpatetızm, ıaǵnı arıstotelızm boldy. Bular da birsypyra ózekti móseleler túrǵysynda Quran qaǵıdalaryna qaıshy keldi. Biraq olar bul kaıshylyktardy, keraǵarlyqgardy tigisin jatqyzyp, bitistirý úshin Allanyń aıtqany da, fılosofııa men ǵylym tujyrymdary da shyndyqqa saı keledi, birinshisi barshaǵa baǵyshtalǵan, ekinshisi tandaýly adamdarǵa. danalarǵa arnalǵan arnaıy, shekteýli shyndyq, Mine osylaı eki shyndyq ilimi, teorııasy jasalady. Bul teorııa ortaǵasyrlar zamanynda progressıvti kyzmet atqardy.

Arab arıstotelızminiń negizin salýshylar qatarynda ál-Kındı, Farabı, Ibn Sına t.b. jatady. Alaıda fılo­sofııa tarıhshylarynyń basym kópshiliginin uıǵarýynsha musylman shyǵysyndaǵy ilgerishil qoǵamdyk-saıası oı-pikirdiń naǵyz kósh bastaýshysy Farabı boldy.

Farabıdiń óz eńbekterinde kudaı bar dep moıyndaıdy. Alaıda, ol Arıstoteldiń izimen qudaı dúnıeni bar etýshi, qozǵalysqa keltirýshi tek birinshi sebep — "alǵashqy túrtki" qana, odan keıin tabıǵat (materııa) óz betimen, óz zandylyǵymen kudaıǵa táýelsiz damý jolyna túsken degen ıdeıany kýattaıdy. Bul, árıne, mýtakallımderdiń "jaqsylyq ta qudaıdan, jamandyqta qudaıdan" degen qaǵıdasyna múldem qaıshy. Kertartpa din basshylary men olardy qoldaýshy fılosoftar (máselen, ál-Asharı) osy sııakty "kúpirlikteri", kateleri úshin Ábýnasyrdy qýdalaǵan kezderi bolǵan.

Farabı aqıqat bireý-aq, biraq oǵan ár jaqtan, ár túrli deńgeıden qaraýǵa bolady, sondyqtan ol týraly túrlishe balama qorytyndylar jasaý múmkin dep sanaıdy. Onyń fılosofııalyq kózqarastaryn naqtyly tarıhı jaǵdaıda, belgili bir dáýirmen baılanysty qaraǵanda ǵana erekshelikteri men sonylyǵyn durys túsinýge bolady. Ol dáýirde materıalıstik fılosofııa júıesi ashyq qalyptasa qoıǵan joq bolatyn. Sondyktan orta ǵasyrlar zamanynda fılosofııalyq oıdyń damýy qudaıdy dáripteıtin dinı-teo-logııalyq sıpat aldy. Demek, Farabıdiń fılosofııalyq ilimi — negizinen dúnıeni bir qudaı jaratty degen qaǵıdany basshylyqqa alǵan ıdealıstik ilim. Farabıdiń danyshpandyǵy men bilimpazdyǵy, árıne, bul ıdealızmge ózgeshe túr bermeı qala almady. Arab tarıhshysy Ýseıbıdiń aıtqanyna karaǵanda, Farabıdiń fılosofııalyq júıesinde mańyzy keıinirek baryp biline, anyqtala bastaǵan birden kózge túse qoımaıtyn jerleri kóp, olar qazirgi zamanǵy termınologııa boıynsha aıtsaq, materıalıstik nyshandy nemese ıdealızm men materıalızm arasyndaǵy aýytqýdy bildiredi. Farabıdiń fılosofııalyq júıesi ortaǵasyrlar fılosofııadaǵy barlyq problemalardy qamtıdy dep aıtsaq artyq bolmaıdy. Olar: bolmys jónindegi ilim, materııa jáne onyń damýy týraly másele, adamnyń taný áreketi — problemasy, logıka máseleleri, aqyl jáne onyń adamnyń qoǵamdyq is-áreketterindegi alatyn orny, etıka, estetıka máseleleri, natýrfılosofııa jáne ǵylymdar metodologııasy, problemalary, t.b.

Farabıdiń fılosofııalyq jáne logıka-metodıkalyq kózqarastaryn jaqsy túsiný úshin onyń ǵylymdar toptaýyn (klassıfıkaııasyn) qarastyrý qajet. Bul toptaý Arıstoteldiń klassıfıkaııasyna uqsaıdy, alaıda Farabıde tabıǵattaný-matematıka ǵylymdary keń de ár túrde kórinis tabady; bul onyń ortaǵasyrlardaǵy Shyǵys fılosofııasynyń damý baǵytyn beıneleıtin raıonalıstik jáne materıalıstik talpynystarynyń nátıjesi bolyp tabylady.

Ikramova Araılym,

      Taraz qalasy 

Pikirler