«Qūlaqtan kırıp boidy alar
Äsem än men tättı küi», dep özı jyrlaǧandai Abai atamyz tek aqyn ǧana emes, än jazǧan sazger ǧana emes, küişı de bolǧan. Tek basqa küişılerdıŋ şyǧarmalaryn şertpegen, özınıŋ janynan küide şyǧarǧanyn bıreu bılse bıreu bılmes.
Än men küidıŋ adamnyŋ ışkı jan düniesıne, sana-sezımıne äserı, olardyŋ tereŋ mänı jönınde Abai jyrlarynda jiı kezdesedı. Osy rette Abaidyŋ änderın bılmeitın qazaq joq deimız, al küilerıne keletın bolsaq, dombyraşylardyŋ da esıne tüspei qinalyp qalatyn kezderı bolady.
Mūnyŋ özındıŋ sebepterı de bar. Abaidyŋ küilerın jetkızuşılerı men jazyp alyp qalǧandardyŋ közı tırısı joq, olardy nasihattauşylar da joq deuge bolady, sodan būl küiler älı tereŋ zerttelmei otyr.
Abai atamyzdyŋ «Mai tünı», «Maida qoŋyr», «Tory jorǧa», «Abaidyŋ jeldırmesı» atty tört küiı bızge jetıp otyr. «Mai tünı», «Tory jorǧai küilerın jazuşy, jurnalit Şyǧys Qazaqstandyq Ǧaisa Sarmurzinnıŋ orynduynda, küişı-zertteuşı, ǧalym Uäli Bekenov 1983 jazyp alyp, notaǧa tüsırgen, delıngen zertteulerde. Būdan būryn 1977 jyly ekspedisiialyq ıssaparmen Şyǧys Qazaqstanǧa barǧan ǧalym Qairolla Jüzbasov Qatonqaraǧaida tūratyn Hamza Demşınovten «Abai jeldırmesın» jazyp alǧan eken. Abaidyŋ keiınnen tabylǧan taǧy bır küiı «Maida qoŋyr» Şūbartaulyq dombyraşy Jünısbai Stambaev degen aqsaqaldyŋ oryndauynda,Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriianyŋ folklorlyq zerthanasynda saqtalǧan.
Abaidyŋ būǧan deiın belgısız bolǧan «Aqtolqyn»degen küiı bar ekendıgı turaly Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq muzeiınıŋ «Halyq qazynasy»ǧylymi zerthanalyq institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı, önertanu PhD doktory Ardabi Mäuletūly egemen.kz – tegı materialynda aitady.
«P.İ. Chaikovskii atyndaǧy Almaty muzykalyq kolledjınde 3 kursta oqyp jürgenımde, ūstazymyz küişı-zertteuşı M.Äbuǧazymen bırlesıp «Äşım jäne Ile aimaǧynyŋ küilerı» atty Ile boiyndaǧy küişılerdıŋ küilerın negız etken bır kıtap qūrastyrdyq. Osy kıtapqa qatysty materialdar jinau maqsatynda 2008 jyldyŋ jaz kezınde QHR-nyŋ Ile qazaq avtonomiialy oblysyna küi jinau jūmystarymen bardym.Ilenıŋ Küne Zektı qalaşyǧynda tūratyn İmaş Asqarbekūly (ol kezde 88 jasta edı) jäne Kamal Maqaiūlymen bolǧan bır sūhbatta Ile boiyndaǧy ertedegı küişılerdıŋ oryndauynda «Abylau hannyŋ sybyzǧysy», «Abaidyŋ aqtolqyny», «Qyzylmoiyn Quandyqtyŋ küiı», «Qarait batyryŋ küiı» siiaqty eskı küilerdıŋ soŋǧy kezde ūmyt bola bastaǧanyn ökınışpen aitty. Äşımnıŋ «Aq erke» degen küiın «Abaidyŋ aqtolqyny» dep jaŋsaq aityp otyr ma degen oimen, äŋgımege aralasyp anyqtap sūraǧanymda, İmaş aqsaqal maǧan «Aq erke» küiınıŋ basqa küi ekenın, al «Abaidyŋ aqtolqyny» atty küidıŋ būrynnan berı tartylyp kele jatqan köne küi ekenın aitty. Sondai –aq İmaş Asqarbekūly 1950 jyldardyŋ şamasynda Qazaqstannan kelgen zertteuşılerdıŋ osy «Abaidyŋ aqtolqyny» atty küiın estıp, bır joǧymyz tabyldy dep qatty quanyp, jazyp alǧandaryn da osy äŋgımesınde aityp berdı», delıngen maqalada.
Zertteuşıler, hakım Abaidyŋ özınıŋ änderı men küilerın üş ışektı dombyramen jazyp, oryndaǧanyn aitady. Äkesınen qalǧan üş ışektı dombyrany ūly Aqylbai közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap, özınıŋ balasy İsrailǧa miras etken. Būl qūndy jädıger 1981 jyly Semeidegı Abai ädebi memorial muzeiınen Qazaq ūlttyq aspaptar mūrajaiyna alynǧan. Sodan berı dombyra mūrajaidyŋ altyn qorynda saqtauly tūr.
Abaidyŋ muzykalyq älemı älı ülken ızdenıster men jan-jaqty zertteulerdıŋ qajet etedı, öitkenı onyŋ küişılık qyryn köpşılık bıle bermeidı, deidı önertanuşylar.
Erkegül Toqtamūrat
«Adyrna» ūlttyq portaly
