Bız OŊTÜSTIK KOREIа siiaqty bola alamyz ba?
Negızı eldıŋ örkendep damuy körşılerıŋe de tıkelei bailanysty bolady. Körşıŋ qandai bolsa, bır tūsyŋa solar äser etpei tūrmaidy. Nemese olardan qandai da bır jaqsy, jaman tūstary jūǧady. Bızdıŋ körşımız orys pen qytai. Mysaly, Oŋtüstık Koreianyŋ tehnologiiasy men elektornikasynyŋ damuyna Japoniianyŋ ülesı öte köp bolǧan. Japoniianyŋ tehnologiia men elektronika industriiasy Singapurdıŋ örkendeuıne de barynşa septıgın tigızdı. Odan keiın kärıster ızdenımpaz, üirenuge asyǧyp tūratyn ūlt ekenı ras. Eger örkeniettı el bolu nietımız bolsa, olardan üirenerımız öte köp. Olar eŋbekqor bolady. Tıptı 80-ge kelgenıne deiın jasyna qaramai, typyrlap, tynym tappai jūmys jasap jüredı. 1980-2000 jj aralyǧynda Koreianyŋ tehnologiialyq industriiasy Japoniianyŋ öte joǧary ǧylymi potensialyn paidalana bıldı. Sonyŋ saldarynan Oŋtüstık Koreia elı özderınıŋ Europadaǧy köptegen konkurentterınen ozyp, alǧa şyǧyp kettı. Qazırgı uaqytty Oŋtüstık Koreiada tört kün saiyn ırı teŋız kemelerımen Europa elderıne Hyundai avtokölıkterı tasymaldanyp otyrady. Al Hyundai bolsa, älemdegı 5-şı maşina jasau industriiasynyŋ oşaǧyna ainalǧan. Būl öte ülken jetıstık.
Al, ötken jyly ataqty Samsung kampaniiasy HP, IBM, Nokia jäne Microsoft-tyŋ aldyn orap, älemnıŋ IT salasy boiynşa lider atanǧan bolatyn. Samsung Electronics 2009 jyldyŋ özınde älemdegı «IT top-10»-dyqtyŋ ışıne enıp, jyldyq tabysy 117 milliard AQŞ dollaryna artqan edı. Baiqap qarasaŋyz, Samsung Electronics-tıŋ tabysy ırı teŋız sudalaryn (sudostroenie) jasaityn kompaniialardan da asyp ketken. Däl qazırgı uaqytta Samsung-tıŋ dünienı auzyna qaratqan – Petronas Towers, Taipei 101, Burj Khalifa-da öndırıs ǧimarattary salynǧan. POSCO men LG-dı auyzǧa almai-aq qoisa da bolady. Olar qazır äskeri tehnikalardy jasauǧa köşken. Tehnologiiasy men ǧylymy damyǧan elder ǧylymi progrestıŋ aldyna ötıp, osynşalyqty deŋgeige jetıp, äleuetın barǧan saiyn arttyryp barady. Bız baiaǧyda bala kezımızde ūşatyn kılem turaly esıtıp, qiial-ǧajaiypqa senetınbız. Sol ǧajaiyptyŋ barlyǧy ǧylym men tehnologiiany pır tūtqan elderde ıske asyp qoiǧan.
2015 jyly Koreia men Qytai arasynda teŋız kemelerın şyǧaru boiynşa bäsekelıstık bolǧan. Sonda Oŋtüstık Koreia qazırgı tehnologiia älemınde joq kemelerdıŋ (sverhtehnologichnye proekty) jobalaryn daiyndap, ıske asyruǧa kırısken. Sebebı, sol uaqytta Qytai keme jasau industriiasy boiynşa Japoniiany basyp ozyp ketken.
2000-2008 jyldar aralyǧynda Oŋtüstık Koreia tehnologiia industriiasyna būrynǧysymen salystyrǧanda 2,5 ese qarajat böluıŋ arttyra otyryp, 27,5 milliard AQŞ dollaryn jūmsady. Ǧylym men tehnologiiaǧa odan keiıngı jyldarda memlekettıŋ JIÖ-nıŋ 3,5 paiyzyn jūmsap otyrdy. Būl biudjetı trilliondaǧan dollardy qūraityn el üşın ǧylym salasyna jūmsalǧan öte köp qarajat boldy. Sonyŋ saldarynan eldıŋ ǧylymi-tehnologiialyq äleuetı Finliandiiany, Şvesiiany, İzraildı basyp ozdy. Al, satyp alu boiynşa AQŞ, Japoniia, Germaniiadan keiıngı oryndardy ielendı. Mıne, alaqandai ǧana territoriiada örkeniettıŋ köşın jalǧaǧan eldıŋ mūraty men maqsatyna qaraŋyz. Būl elde ǧylymi önerkäsıp jeke käsıpke ainalǧan. Qarjynyŋ asa köp bölıgı sol salanyŋ enşısınde. Ǧylymi öndırıs pen önerkäsıp oryndaryna özderınıŋ studentterın ünemı täjıribeden ötkızıp otyrady. Astanasy Seul qalasynda Seul ūlttyq universitetı eldıŋ basty ǧylymi prioritetı bolyp sanalady. Onda AQŞ-tan, basqa da örkeniettı elderden kelgen nobel syilyǧynyŋ iegerlerı studentterge leksiialar jürgızedı. Oqu oryndarynda aǧylşyn tılı joǧary deŋgeide qolǧa alynǧan. Al, universitettıŋ ışkı biudjetı 560 million AQŞ dollaryn qūraidy. Odan keiın bır qyzyǧy, Oŋtüstık Koreiadaǧy köptegen universitetter men ǧylymi instituttar AQŞ-tyŋ universitetterınıŋ modelımen jūmys jasaidy.
Būl eldıŋ ǧylymi äleuetı jaiynda öte köp qyzyqty ärı örkeniettı äŋgımelerdı aita beruge bolady. Bıraq ol bır ǧana maqalaǧa syimaidy. Öte qyzyqty ǧylym men tehnologiia jaiynda maqalalardy aldaǧy uaqyttarda da jaza jatarmyn. Tek bızdıŋ azamattar osy maqalalardy oqyp, män berse eken degen nietım bar. Qazaqqa ǧylym men tehnologiia kerek dep közı qaraqty azamattar qaqsaumen älı kele jatyr. Olardy tyŋdap, qūlaq asatyn ökımetınıŋ türı anau. Qazaqtyŋ ökımetı qazaqty ǧylym men bılımge laiyq körmeitın siiaqty. Jalpy, jemqorlyq şaş etekten beleŋ alǧan elde eşqandai da reformany jüzege asyru mümkın emes. Bolmaidy da. Nege bızdıŋ tehnokrat jastarymyz şetel asyp ketıp jatyr? Mıne, olardyŋ baǧyn bailap, jolyn bögep otyrǧan da osy jemqorlyq. Olarǧa memlekettıŋ tarapynan dūrys qamqorlyq jasap, darynda jastardyŋ şyǧarmaşylyǧyna molynan qarajat bölsek, ǧylymi potensialdaryn dūrys paidalansaq, mynau toqyraǧan eldıŋ äleumettık jaǧdaiyn güldendırıp jıberuge bolatyn edı. Onyŋ üstıne bız jerınıŋ asty men üstı bailyqqa şylqyǧan el edık. Ökışıntısın-ai! Keide, qazaqqa Qūdai mūnai men qazba bailyqtardy beker berıptı dep te oilaimyn. Özıne emes, özgege būiyryp kettı. Ony joqtap, aiqailai bergennen bız ne ūttyq? Uaqyttan da ūtyldyq. Qazır qazaqtyŋ oilaǧany toi men oiyn-külkı. Qaşanǧa deiın jalǧasatynyn oilap bıle alatyn emespın. Qazaqtyŋ qazırgı küiı – şyryldauyq şegertkenıŋ küiı. Senseŋız de, senbeseŋız de özıŋız bılesız. Bar şyndyq osy.
Bekbolat QARJAN, "Adyrna" ūlttyq portaly
