Eldıŋ atyn satqyn qazaq deputattary Qazaqstan Respublikasy dep ataǧan…
Saiasi biurony ötkızıp otyrǧan Stalinge Beriia: – İosif Vissarionovich, memleketımızde kıtaphanalar tym köbeiıp ketkenge ūqsaidy. Biudjettı ünemdep ūstau üşın, solardyŋ köbın jabu kerek, dep ūsynys jasaidy. Asyqpai trubkasyn soryp otyrǧan Stalin: – Lavrentii, sen maǧan taǧy bır türme sal dep otyrmysyŋ?- dep zıldene qarapty. – Joq, men Sızge öz oiymdy jetkızgenım ǧoi, dep Beriia sasqalaqtap qalady. Lavrentii, oi türmede asqaqtamaidy, kıtaphanada, kıtap oqyp otyrǧanda asqaqtaidy. – İosif Vissarionovich, jazuşylar ortasynda köldeneŋ, keleŋsız sözder köbeiıp kettı. Qanşasyn türmege tyqsaq ta bolatyn türı joq,- dep Lavrentiidıŋ köz äinegı jaltyldap tıksıne söileidı. Stalin oǧan jaqtyrmai qarap, trubkasyn taǧy bır būrq etkızıp: – Lavrentii, mende basqa jazuşylar joq, solarmen kelısıp jūmys ıste. Soǧystan soŋ ädebietke, önerge, öndırıske jaŋa ūrpaq keledı. Qan keşken, otqa janǧan, öjet ūrpaq. Solarmen qalai jūmys ısteimız? Olarǧa ne aitamyz? Ūranymyz qandai bolady? Oi şegın, söz şegın qandai qalypta ūstaimyz, sony zerdele, sony oilanyŋdar. Stalin qaityp türme salmaidy, sony ūq,- dep äŋgımenı kılt üzıp tastaidy. Mädeniet pen ǧylym ūlt qauıpsızdıgınıŋ eŋ körnektı qūraldary dep men sarnaǧaly da otyz bes jyl bolypty. Bıraq, ol sözdı elep-eskergen, qūlaqqa qystyrǧan adam da joq. Būl sözdıŋ tüp-törkını 1944 jyldyŋ soŋynda Stalin aitqan oidyŋ aiasynda jatqan bolatyn. Mädeniet, bılım häm ǧylym, şyn mänınde, qai eldıŋ bolsa da ūlttyq qauıpsızdıgı bolyp tabylady. Ökınışke orai, memleket qūruda osy üş basty taǧandardy taptauyrynǧa tüsırdık. Būl bız siiaqty halyq sany az, jas memleket üşın kınä de, künä de. Memleket atyn belgıleude jıberılgen aǧattyq, otyz jylǧy ömırımızde, aiaǧymyzǧa şyrmauyq bolyp jabysyp, jiı-jiı sürınuımızge äkelıp soqtyrdy. Ruhymyz ben namysymyzdy talqandady. Qazaqstan Respublikasy degen atau – geografiialyq belgı. Ūlttyq atau – Deştı-Qypşaq Respublikasy; nemese Qazaq Elı bolyp belgılenuı kerek edı. Özbekstan Respublikasy, Täjıkstan Respublikasy, Türıkmenstan Respublikasy degen körşılerdıŋ atauyna iek artqan sol kezdegı deputattardyŋ sıltemesı baryp tūrǧan satqyndyq bolatyn. Sol jaǧympaz deputattardyŋ qaq ortasynda qazaq elınıŋ asyl aǧalary – el ziialylary bolǧany janǧa batqan. Būl keşırılmeitın künä edı. Däl sol jiynda bırde-bır orys deputaty Qazaq Respublikasy – Qazaq elı degen atauǧa eş qarsylyq körsetpeitın. Qaita qoldap şyǧar edı. Eldıŋ atyn jaǧympaz, satqyn qazaq deputattary Qazaqstan Respublikasy dep ataǧanda sol kezdegı qaraǧandylyq aqyldy ekı orys deputaty tükke tüsıne almai, bastary ainalyp zalda otyryp qalǧan. Qazaqtardyŋ būl adasuyn olar ūqpaǧan. Qazaq öz-özıne jau bolady, dep kım oilapty? Orystar üşın būl atau taptyrmaityn olja edı. Būl uaqiǧa turaly London qalasynda, sol qaraǧandylyq ekı aqyldy orys azamattary maǧan dūrystap aityp bergen. Sonan da, olardyŋ aǧynan jarylǧan aqiqat sözderı menıŋ jüregımdı talqandaǧan, sanamdy örtegen. Lezde Qazaqstan Halyqtarynyŋ Assambleiasy qūryldy. Qazaqstanda tūratyn halyqtardyŋ mädenietı, tılı, dını turaly oilau, olarǧa kömek körsetu qazaq elınıŋ qasiettı boryşy bolatyn. Ol boryşyna qazaq halqy eşqaşan qylau tüsırgen emes. Al HH ǧasyrdyŋ qyrqynşy jyldary qazaq dalasyna auyp kelgen halyqtarmen qazaq halqy bır tılım nanyn bölıp jedı. Qanyna sıŋgen qonaqjailyǧyn jasap baqty. Älı de jasap keledı. Dala etikasyn qazaq halqy būzǧan emes. Ony saiyn dalamyzdy mekendep tırlık qūryp jatqan barlyq ūlttar ökılı bıledı. Besıktegı balasynan, qartaiǧan şal-kempırıne deiın qazaqtyŋ köŋıl aiasynyŋ keŋdıgı aiǧaq. Mäskeu qalasynda otyrǧanymda teledidardan Qazaq Respublikasynyŋ aty, Qazaqstan Respublikasy bolyp bekıdı degen habardy estıdım. Sol ataudy bekıtkızgen satqyn qazaq deputattaryn da közımmen kördım. Qazaq elınıŋ atyn, Qazaqstan Respublikasy dep ataumen qazaq dalasy özıne ülken or qazdy. Qazaq halqy täuelsızdıgınen aiyryldy. Būl adam aitsa nanǧysyz satqyndyq bolatyn. Men şukşinşılep tufliımdı teledidarǧa attym. Qanym basyma şapty. Edenge qūlap tüstım. Esımdı jiǧanymda, Mäskeudıŋ auruhanasynda jatyr ekem. Ainymas mäskeulık dostarym basymda tūr edı. Düniede densaulyq pen dostyqtan asqan eşnärse joq ekenın sol joly anyq tanyp, anyq tüsındım. Qazaqstan Respublikasy degen atau, öz moiynymyzǧa özımız ılgen qyl būǧau bolatyn. Būl közsız qatelıktı tüzeu üşın jyldar kerek. Eŋ auyry, bälkım, eşqaşan tüzei almai da ketuımız. Sol ökınış. Sol qaiǧy. Būl toqsanynşy jyldary qapy jıbergen köp kemşılıkterımızdıŋ, ättegen-ailarymyzdyŋ tübı körınbeitın tereŋ zyndany edı. Amerikanyŋ jansyzdary jahandanu saiasatyn Qazaqstanǧa oŋai ötkızdı. Qazaqtardyŋ şeneunıkterınıŋ satqyndyǧyn Batys erte ūǧyp bolǧan. Ükımet adamdaryn satyp alu lezde qarqyn alǧan edı. HH ǧasyrdyŋ 85–95-jyldary halqymyzdyŋ ruhani-adamgerşılık (nravstvennost) baǧany qirady. Būl beimälım, ölıara kezeŋ edı. Aq qaida? Qara qaida? Aqiqat qaida? Jalǧan qaida? Qaiyrymdylyq qaida? Qastandyq qaida? Ne jaqsy? Ne jaman? Bılıp bolmady. Kädımgı adamdar ony älı künge bılmeidı. Bılgısı de kelmeidı. Könbıs qazaqtyŋ kün körısı osy. Halyq boiyndaǧy nemkettılıktı bilık basyndaǧylar öte jaqsy bıledı. Öte jaqsy ūǧynǧan. Sony öte tiımdı paidalanady. Al, şyn mänınde, qoǧamda bolyp jatqan qaişylyqtar men qaqtyǧystardy soqyr men saŋyrau ǧana bılmes. Qazaqtyŋ qara jerın basyp jürgender jaq aşpaidy. Ürei et tügılı süiekten ötıp ketken. Qazaq elınıŋ zamanalar boiy boiyna jinaǧan adamgerşılık (nravstvennost) qaǧidasy talqandaldy. Baukespeler käsıpkerlerge, käsıpkerler saiasatkerlerge ainalyp boldy. Bügıngı qazaq dalasynyŋ tynysyn, sanasyn, tırlık aiasyn endı solar anyqtauda. Solar jürgızude. Solar jol saluda. Üşınşı älemnıŋ zaŋy osy. Ol zaŋnyŋ basty qaǧidasy Ana-Jerdegı qai memlekettı de joiu jolyna jaulary äuelı auyl şaruaşylyǧyn qiratudy taŋdap alady. Onan soŋ qazaqtyŋ ūlttyq mädenietın joiu, qazaq halqyn azǧyndatu, degradasiiaǧa ūşyratu, ūlttyŋ moraldyq adamgerşılık deŋgeiın qūlatu. Qazaq dalasyn küiretu. Qazaq balasyn eŋıretu. Sovet Odaǧynyŋ «temır qūrsauy» küirei salysymen, — ertede Batystyŋ mädeni qūndylyqtary tegeuırındı tejeude bolǧan – būrynǧy Sovet elıne Amerikanyŋ üşınşı sortty köpşılık mädeni kültökpesı toqtausyz aǧyp kelıp jatty. Teledidar, kinoteatrlar Amerikanyŋ baskeserlerınıŋ aşyq aiuandyqqa, anaiylyqqa, zorlyq pen zombylyqqa qūrylǧan kinolary bızdıŋ jan düniemızdı lezde jaulap aldy. Bükıl Sovet Odaǧy – ata, äje, äiel, küieu balalar, nemereler bırlesıp alyp naǧyz sūmyrai filmderdı tamaşalauǧa den qoidy. Halyqtyŋ jan düniesın jaulap azuǧa (degradasiiaǧa) tüsıru üşın tölener aqy, naşa satu konsernderınen kem emes edı. Naǧyz demokratiialyq elderde adamdy azǧyndauǧa, adamdy zorlyq-zombylyqqa itermeleitın naqaqsyz öltıruge baǧyttalǧan qoiylymdar balalardyŋ közıne tüspeitın. Ony jıtı qadaǧalaityn memleket bolatyn. Naşaqorlyq biznesımen küresudı är memleket aşyq jolǧa qoiǧan. Sol üşın küresken. Qazaqstan da şamasy kelgenşe küresıp baǧuda. Ärbır otbasyndaǧy elektrondyq köpşılık aqparattyq qūraldar arqyly, är üige aǧyp kelıp jatqan adamdy azǧyndauǧa (degradasiiaǧa) ūşyratatyn kesepattardan bızdı kım araşalamaq? Bır kezde bızge taŋsyq bolyp, tabaldyryǧymyzdan erkın attaǧan zorlyq pen zombylyqty uaǧyzdaǧan filmder, tänımızdı taptap, janymyzdy mūrnymyzdyŋ ūşyna tyqty. Eşkım teksermeitın, tolassyz tasqyn sudai jöŋkıp, psihikamyzdy ulandyratyn, zorlyqqa iteretın aqparattar legı bızdıŋ jas buynnyŋ – balalarymyz ben nemerelerımızdıŋ köz aldynda künde kölbeŋdep köş tüzep ötıp jatyr. Qazaqtyŋ aqparattyq sana aiasyn qorǧauǧa memlekettıŋ şamasy jetpedı. Ony qorǧaudy oilaǧan memleket te bolmady. Älemnıŋ qūbylmaly soraqy aqparattyq legı qazaq elın taptauyrynǧa ainaldyrdy. Qazaq memleketınıŋ aqparattyq quat küşı jaŋalyq aituǧa ǧana azar jetetının körsettı. Öz oiy, öz ūstamy, biık ömırşeŋ idealy joq, qazaqtyŋ aqparattyq aiasy, özge tügılı qazaqtyŋ özın qyzyqtyrmaityn boldy. Būl ülken tragediianyŋ basy ǧana. Qazaqtyŋ aqparat jüielerıne, boilarynda namysy bar, talantty jas azamattardy tartu kerek. Jaŋa qazaq teledidaryn tudyru kerek. Qazaq ükımetınıŋ basty maqsaty da osy aiada körınuı tiıs. Tanauyn jerden kötermeitın şoşqaǧa ūqsamai, közımızdı köterıp, eŋsemızdı jimaimyz ba? Älemdık aqparattyq aǧymǧa qazaq bolyp qosylmaimyz ba?! Ortamyzda jürgen qazaqtyŋ has batyrlary turaly söz jazyp, kino tüsırmeimız be? Teleradiogazet mınberlerınen joqty bardai qylyp ötırık söilemei, aqiqatqa jügıngen jön bolmas pa? Öz aqparatyŋda öz-özıŋdı jönsız maqtau arǧa syia ma? Aldymyzǧa berık maqsat qoiyp, sol maqsatty oryndauǧa janymyzdy salmaimyz ba? Älemdık aqparattyq keŋ älemge Qazaq elı bolyp qalai kıremız? Qazaq elın jailaǧan är ūlttyŋ artynda öz memleketterı bar. Olar – Resei, Belarus, Ukraina, Kavkaz halyqtarynyŋ ökılderı. Qazaqstan Respublikasy degen elde qazaq degen ūlt joq. Sūmdyq! Palestinanyŋ jerın tartyp alyp, İzrail elın jasauǧa jandaryn salǧan evreilerdıŋ jankeştı eŋbegın nemen salystyruǧa bolady? Golda Meier Premer-ministr kezınde, Evrei elın jaiau kezıp şarşap-şaldyǧyp kelıp, tünde tösekke qūlaǧanda: «O menıŋ anam da, äkem de bolǧan Evrei elım, men sen üşın az qyzmet ıstedım-au. Qūdai da keşırsın, Sen de keşır, Evrei elım. Säl myzǧyp aluǧa ǧana mūrsat ber, taŋerteŋ qaita tūryp, qaita sapar şegemın. Jerıŋdı keŋeitem, elıŋdı ösırem, ruhyŋdy köterem! Keşır, qyzyŋdy» dep dūǧalaryn oqidy. Evrei elınıŋ tūŋǧyş Premer-ministrınıŋ muzeiın aralap şyqqan soŋ, esımdı jiia almai, esık aldynan otyratyn oryndyq ızdedım, tappaǧan soŋ, şaŋy şyǧyp jatatyn evreilerdıŋ sortaŋ jerıne otyra kettım. Premer-ministr myrza naǧyz elın süigen asyl azamat eken. Otanyn ondai süigen adam, būl düniede sirek kezdeser. Tırlık aiasy, üi qopsysy eŋ kedei evreidıŋ şamasynan aspaǧan eken. Üstıne kier jalǧyz ǧana kostiumı bolǧan körınedı. Jem-jem bolǧan sol kostium qabyrǧada ılulı tūr. Onan ötken bailyǧy bolmapty. Jany men tänın evreilerıne arnapty. Bükıl Qazaq dalasyn jaiyndai jūtyp bolǧan korei, evrei, ündıs, jemırlerdı esıme alyp, Evrei elınıŋ asyl ūlynyŋ esıgınıŋ aldynda şoqiyp otyryp alyp jyladym. Qazaq halqyn adam qūrly körmei sabyltyp san soqtyrarsyŋdar, bıraq jer betınen qūrtyp jıbere almassyŋdar. Qazaq halqynyŋ namysyn taptap boldyŋdar, qazaqqa artqa şegınuge endı jol da joq. Qazaq elınıŋ täuelsızdıgıne boi kötertpei tūnşyqtyruǧa barlaryŋdy salarsyŋdar, bıraq qazaq elınıŋ kiesıne ielık ete almassyŋdar. Qazaqtyŋ kiesı tulasa, taqtaryŋdy taptauyryn jasar. Qazaq halqy eşqaşan qūl bolmaidy. Şeneunıkterı qūl bolǧan. El basqaruşylary qūl bolǧan. Halqy qūl bolmaǧan. Azattyq bızdıŋ kiemız bolyp qalady. Sol üşın qazaq küresuı kerek. Men ornymnan äzer köterıldım. Būl 1995 jyl edı. 1995 jyldan bastap men jalǧyzdyq atty keŋ qūdyqqa tüsıp, ünsız qaldym. Aqyl adasyp, sana ulanyp, tırlık kelmeske ketıp bara jatty. Üşınşı älemge ainalǧan, jasyl aqşadan közderı şatynaǧan TMD elderınıŋ şeneunıkterı qaşan esterın jiyp, jürek sanasyn ıske qosady. Qazaqtyŋ jürek sanasy oianyp aşyq aiqasqa şyqpasa, būl qazaq elınıŋ tausylmaityn qalyŋ qaiǧysynyŋ bırı bolyp qala bermek. Sonan da qazaq halqyna keregı: Oi aiqasy! Jan aiqasy! Taza tılek aiqasy! Evoliusiia aiqasy! Derbestık pen daralyq aiqasy! Ürei men ümıt aiqasy! Qazaqtyŋ qazaq bolyp qalu aiqasy.Rollan Seisenbaev
qazaquni.kz
