Feisbuk äleumettık jelısındegı «Aitarym bar» tobynda Kenjegül TERGEMBAEVA esımdı azamatşa: «Bır qoi egız tusa – şöptıŋ basy aiyr şyqpauşy ma edı?! Nege balany köp tabudan qorqasyzdar?!» - degen saual tastady. Būl saual top oqyrmandary arasynda qyzu talqyǧa tüsıp, sebebın bırı äleumettık jaǧdaiǧa, endı bırı qūndylyqtyŋ özgeruıne, endı bırı memleket tarapynan dūrys qoldaudyŋ joqtyǧyna äkep tıredı.
Kenjegül Tergembaeva zamandastaryna: «Bır balamen toqtap qaldym (nemese ekı balamen toqtap qaldym). Basymyzda üiımız joq. Üi alǧanşa qoia tūramyz dep şeştık. Äitpese, qaŋǧyryp qalamyz», - degenge saiatyn pıkırlerdı soŋǧy kezde sıŋlılerımnıŋ arasynan köp estıp jürmın. Ainalaiyndarym-au, būrynǧy ata-äjelerımız maldyŋ soŋynda qys-qystauda, jaz-jailauda, küz-küzeude jürıp on baladan artyq tapty emes pe?!
...Sız qaidan bılesız, bükıl yrys sız kötermei qaşyp jürgen balada tūrǧan şyǧar. Qazaq sondai balalaryn "maikötenım" dep erkeletpeuşı me edı?! Endeşe, nege balany köp tabudan qorqasyzdar?!» - degen pıkırın bırı qoldasa, ekınşısı dattap, äleumettık jaǧdaidyŋ tym naşarlap ketkenın, ärı memleket tarapynan arnaiy qoldau joq ekendıgın aityp şaǧyndy:
Manat SEITİMBETOVA: Qorqatyn boldy ǧoi, üiı joq, jaǧdaiy joq. «Ne üşın tuyp jatsyŋ, nege aqyldaspai tudyŋ», - dep bilık. Būrynǧy kezde olai aitpaǧan, bıraq qazaq halqynyŋ sany qalai köbeiedı – sol uaiym.
Guldana JETPİSBAEVA: Aitylǧan sözder aqyl keŋester bärı oryndy. Bıraq qazırgı jastar basynda üiı joq, qolynda jūmysy joq, karantin bolsa, mynau, ekı büirekten qysyp, jeuge asymyz joq dep, künde telefondaryn salyp kömek sūrap jatyr, ömırge kelgen balanyŋ nesıbesı bolady deu myna zamanda artyqtau, bır jolǧy jörgekpūldan basqa aiyna on myŋ beredı, ony da bır jasqa deiın, ol qai jyrtyǧyn jamaidy?
Būrynǧyny aitu artyq. Ol kezde päter aqy joq bolǧan, qorada maly bolǧan, ısteimın degen adamǧa ekı qolǧa bır kürek ūstap asyrauǧa bolatyn. Qazır bärı basqaşa, nan tabudyŋ özı qiyn bolyp tūr, 42 500-ge qalai ömır süredı, ony da bıreuler aldy, qalǧanyna joq qyldy. Jastardyŋ köp balaly bolǧysy keledı. Astanada balaǧa järdemaqy jöndep berıŋder dep analar beker şulap jürgen joq.
Toty MUTALİEVA: Zamanyna qarai amaly degen, köp bala tauyp, olardyŋ qajettılıkterın tauyp beru qiyn bolyp jatqanda, kedei sanyn köbeitıp keregı joq.
Jazykhat ORAZOVA: Saiyp kelgende köp balaly otbasyǧa qamqorlyq bolsa, sol köp balanyŋ jaǧdaiyn jasaityndai aqşa bölınse, üi berılse ǧana köbeiemız. Al jemqorlyq jailaǧan, tamyr-tanystyqpen ömır sürgen myna zamanda eşkım-eşkımge qarailaspaidy.
Pıkır bıldıruşılerdıŋ arasynda būl mäsele şet eldıŋ, batystyŋ jetegınde ketkennen paida boldy deuşıler de bar eken:
Qairat JAPPAR: Mūnyŋ barlyǧy batystyŋ jürgızıp otyrǧan qūityrqy saiasaty. Qatyndarǧa 1-2 baladan artyq tappa, özıŋ, figuraǧa qara, balany asyrau bar, qalai qaraisyŋ, erkekpen prava teŋ, bır saty tömen jürme degen genderlık saiasatynda jatyr. Ondaiǧa barlyq əiel elıkteidı.
2019 jyldyŋ aqpanyndaǧy qaraly kündı eske salǧandary da bar:
Läzzat NŪRǦALİ: Ol da dūrys şyǧar. Bıraq örtenıp ölgen bes säbidıŋ kebın kiıp jürmesın. Ata-ana tapqan balalaryna bılım, mamandyq, kiım, azyq-tülık bärın tauyp beretındei jaǧdaida boluy kerek. Äitpese balalarǧa obal bodady.
Endı bırı demografiianyŋ jaiyn oilap, büi deidı:
Maira DUISENOVA: Qadırlı äielder, sender tumasaŋdar qazaq qalai köbeiedı, qalai halyq bolady? Qūdai äieldı tuu üşın jaratqan, sender tumasaŋdar kım tuady, qara bastaryŋdy oilamai qazaqtyŋ köbeiuın oilaŋdar. Äzırge eşkım aştan ölıp, köşten qalyp jatqan joq.
«Balany topyrlatyp tuuǧa» qarsylardyŋ köpşılıgı äleumettık jaǧdaidyŋ naşarlyǧy men memlekettıŋ mardymsyz kömegın, tıptı, demografiiany ösıruge qatysty arnaiy şaralar jasalmaǧanyn alǧa tartady. Baiyrǧy jaz – jailau, qys – qystaudaǧy zamandy esepke almaǧanda, KSRO kezınde memleket tarapynan köp balaly otbasylarǧa qandai kömek berıldı, bügıngı kömektıŋ deŋgeiı qandai? Salystyryp körelık.
KSRO kezınde...
Täuelsızdıgımızdı alǧanymyzǧa äne-mıne 30 jyl tolatynyna qaramastan, älı künge Keŋestık kezeŋge qaita «top ete qaludy» armandaityndar köp. Sebep – «ökımet öltırmegen».
Derekterge süiensek, köp balaly otbasylar memleket tarapynan jaqsy qoldau körgen. 1944 jyldan bastap köp balaly otbasylarǧa arnaiy «äleumettık kömek» körsetıle bastaǧan eken. Bertınde ailyq tabysy 50 rublden aspaityn otbasylarǧa arnaiy «järdemaqylar» taǧaiyndalǧan, onyŋ eŋ tömengı somasy – 300 som bolǧan körınedı.
1974 jylǧy 25 qyrküiektegı KSRO Ministrler Keŋesınıŋ qaulysymen bekıtılgen «Az qamtamasyz etılgen otbasylarǧa balalarǧa järdemaqy taǧaiyndau jäne töleu tärtıbı turaly» Erejesı boiynşa är balaǧa – 12 rublden jäne ata-anasyna 70 rublden – 140 rubl tölep otyrǧan.
Mūndai järdemaqydan bölek, balalar jazǧy demalysyn türlı lagerde, sauyqtyru ortalyqtarynda ötkıze alǧan, bos uaqytyn dūrys ūiymdastyru üşın arnaiy tegın üiırmeler ūiymdastyrǧan. Esıŋızge tüsırıŋızşı, sol kezdegı «Artek», «Orlenok» sekıldı lagerlerdıŋ ataǧy bügınge deiın jettı emes pe? Säikesınşe, qazaq dalasynda bala tuu koefisientı de joǧary bolypty. 1987 jyly bala tuudyŋ eŋ joǧary körsetkışı (417 myŋ) älı künge jaŋarmai keledı.
Bügın...
Bügıngı taŋda 4 balalylardan bastap 16 balasy bar otbasyǧa – 44 448 teŋgeden bastap, 177 792 teŋgege deiın tölenedı. Al 2020 jyly elımızdegı eŋ tömengı künkörıs deŋgeiı jan basyna – 31 183 teŋge bolyp belgılengen. Ekı somany salystyryp, elımızdegı köp balaly otbasylarǧa berıler järdemaqynyŋ qanşalyqty deŋgeide qoldau bolaryn baǧamdai beruge bolatyndai. Al lager men sauyqtyru ortalyqtary jäne tegın üiırme seksiialary jaily būryn-soŋdy estıp kördıŋız be?
Bügınde köptegen qazaq otbasy bır-ekı bala tabudy, ärı ketse, 4 baladan asyrmaudy qalaidy. Sondai-aq tūŋǧyş balany ömırge äkelu jasy da ūlǧaiyp otyr. Ekı-üş jyl aldyn 25-26 jas bolsa, soŋǧy jyldary Qazaqstanda – 28-29 jasqa jetıp otyr. BŪŪ-nyŋ 2100 jylǧa qarai Qazaqstanda halyq sany 28 millionǧa juyqtaidy degen boljamy bar. Būl bızdıŋ elımız üşın oŋ körsetkış. Alaida, äleumettık mäseleler, tūrmystyq jaǧdaidyŋ naşarlauy jäne qymbatşylyq, halyq üşın prioritetterdıŋ özgeruı sekıldı faktorlarǧa qarap, būl mejege jetu-jetpeuımızge kümän tuady.
Foto aşyq derekközden alyndy.
Aijan PERDEBEKQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
