Qazaq ejelden jantaqtan ine, jaŋqadan tüime jasaǧan halyq. Bügıngı zamanda tüime plastmassadan jasalyp jatyr. Şymkent qalasynda «Kazplast» atty kompaniia bar. 2006 jyly negızı qalanyp, naryqta 8 mln somamen käsıp bastaǧan. İä, kıp-kışkentai tüimege sonşa qarjy jūmsau qajet pe edı? Jalpy, būl öndırısten paida tabuǧa bola ma? Bız «Kazplasttyŋ» negızın qalauşy ärı direktory Dana Jūmabaevamen äŋgımelesu barysynda jeŋıl önerkäsıp salasyndaǧy özımız bıle bermeitın qūpiialardy bıldık.
Dana Äsembekqyzy eŋbek jolyn 2003 jyly «Säule» tıgın fabrikasynan bastaidy. Qorǧanys ministrlıgımen kelısımşartqa otyryp, arnaiy kiım tıgedı. Sol kezde tüimege sūranystyŋ köptıgın jäne bızde tüimenıŋ öte tapşy ekenın, onda da Almatydaǧy Qazaq soqyrlar qoǧamynyŋ Oqytu-öndırıstık käsıporny ǧana şyǧaratynyn bıledı. «Olardyŋ jūmys kestesı öte tyǧyz, tapsyrystary köp, sondyqtan ünemı ūzyn-sonar kezekte tūryp, az mölşerde ǧana ala alasyŋ. Aq tüimege tapsyrys berseŋ, sarǧyştau qyp jasap beredı. Tüsınıŋ säikessızdıgı jiı oryn alatyn. Al aqşasyn aldyn ala sūraidy. Onsyz da mataǧa qarjy jetkıze almai älek bop jatqanda būl mäsele bızdı kädımgıdei tyǧyryqqa tıreitın edı», - deidı käsıpker.
Söitıp, tüime öndırısın zerttegen keiıpkerımız 2006 jyly jeltoqsan aiynda «Kazplastty» aşady ǧoi. Plastmassamen bailanysty ärı otandyq önım bolǧannan keiın atyn «Kazplast» dep qoiady. Sol kezde «kışkentai zatqa bola atyn aiqailatyp qoiypty» dep miyǧynan külgenderge Dananyŋ «Kazplasttyŋ» qandai bolatynyn älı-aq körsetemın» dep namysyn qairai tüskenı bar.
Sonymen ne kerek, onyŋ bırınşı tüimesı 2007 jyldyŋ 19-şıldesınde şyqty. –Şikızatyn Resei men Polşadan aldyrdyq. «Termoplast avtomatpen» qalypqa qūiu ädısımen kez kelgen formadaǧy tüimelerdı jasap şyǧardyq. Bızdıŋ alǧaşqy assortientımız äskerilerdıŋ jeidesı, arnaiy kiımderge qajettı tüimeler edı», - dep eske alady bizneske basqan alǧaşqy qadamdaryn eske alǧan D.Äsembekqyzy.
«Kışkentai bolsa da, kerek närse»
«Säule» tıgın fabrikasyn tüimemen tolyqtai qamtamasyz etkennen keiın «Kazplasttyŋ» aiasy keŋeie bastaidy. Semeige, basqa qalalarǧa tapsyrys jöneltedı. Ol kezde käsıpkerlerdıŋ köpşılıgınde artyq aqşa joq. Sondyqtan qai uaqytta bergen yŋǧaily bolsa, sol kezde töleitındei etıp barlyq fabrikalarǧa jaǧdai jasaidy. Ärı salyǧyn da özı tölep otyrady. Osylaişa bırtındep otandyq öndıruşılerdı özıne qarata bastaidy. 2010 jyly «Arai» mai zauytymen kelısımşartqa otyryp mai bötelkelerınıŋ qaqpaqtaryn öndıredı. 2012 jyly karabin, ūştyq siiaqty tıgın salasyna qajettı furnituralardy şyǧarady. Furnitura naryǧyn jan jaqty zerttei kele ǧalamtordan Saniplas degen polşalyq tüime öndıruşımen tanysady. Ol Polşada 50 jyldan berı tüime şyǧarumen ainalysady eken. Saniplas: «Senıkı – eskı ädıs. Europalyq standart boiynşa tüime basqaşa öndırıledı», - dep käsıpornyna Danany şaqyryp, özınıŋ qūrylǧysyn ūsynady. Al negızı eŋ myqty qūrylǧy İtalianyŋ «Vannesi» firmasynda şyǧarylady eken. Qytaidyŋ özı solardyŋ önımın tūtynatyn körınedı. – Men «Vannesige» tıkelei şyǧyp, ondaǧy zamanaui qūrylǧyny 2014 jyly elge kırgızdım. Ol üşın nesie aluym qiyn boldy. Köptegen kedergılerge kezdestım. «Damu» men «Sberbank» äzer degende qarjylai qoldady. Sebebı, tüimenıŋ baǧasy – arzan ǧoi. Al banktegıler «būl şyǧyndy qaşan aqtaidy?» dep oilaidy. Rasynda, oŋai bolǧan joq. Eŋbek eptılıktı süiedı. Bırınşı Alla, ekınşı serıktesterımızdıŋ arqasynda tapsyrys köp bolǧandyqtan bügıngı künge äupırımdep jetıp otyrmyz, - deidı Dana. «Qūral-saiman saz bolsa, maşaqatyŋ az bolar» degendei, keiıpkerımız aldymen qūral-saimanyn sailap alypty. Dana Jūmabaeva şeteldık qūrylǧylardy Qazaqstanǧa kırgızgennen keiın 2015 jyly Elordada ötken «Qazaqstanda jasalǧan» körmesıne şaqyrtu alady. Sol joly tüimelerınıŋ san türın Elbasyǧa körsetedı. Sonda Nūrsūltan Äbışūly onyŋ tüimelerıne taŋdana qarap: «Kışkentai bolsa da kerek närse ǧoi!» dep aitqan eken. İä, «tüimeden ne tabady?» deitınder de joq emes. Degenmen, būl kündelıktı kiımge qoldanylatyn närse bolǧandyqtan, ülken sūranysqa ie. Dana Jūmabaevanyŋ komandasy tapsyrysqa qarai kez kelgen ülgıdegı tüimenı şyǧara beredı. Tüime şyǧarudyŋ dizainerlık ädısterı jetıp artylady. Mysaly, İtaliiada qymbat kiımderge qymbat tüimeler şyǧarady. Al bızde ondai qymbat kiımder joq. Sondyqtan, eŋ arzan tüime – 2 teŋge, al eŋ qymbaty – 18,7 teŋge. Tüime öndıru salasynda bırınşı satydan ekınşı avtomattandyrylǧan satyǧa köterılgen «Kazplast» qazırde basqa da otandyq öndıruşılermen qoian-qoltyq jūmys ıstep jatyr. –«Azala tekstil» mata, «Saiahat servis» sentifon, bız furnitura şyǧaryp, bır-bırımızdı süirep jatyrmyz. Sebebı, bır-bırımızsız kün köre almaimyz. Menıŋ tüimem kerek jerge sentifon da, mata da qajet. Bärımızdıŋ maqsatymyz – bır, önımdı ötkızu. Qorǧanys ministrlıgınıŋ tapsyrysyn oryndauǧa bızder, otandyq öndıruşıler bes jyldyq kelısımşart, iaǧni konsorsiumǧa otyrǧanbyz. Tapqan paidamyzdy investisiiaǧa qūiyp kelemız. Tört jylyn abyroimen alyp şyqtyq. Bıraq, jyl saiyn bızge kedergı jasaidy. «Qazır konsorsium memlekettık tapsyrystan alynyp tastalǧan» dep jeleuletedı. Būrynǧy jemqorlyqtyŋ iısı aŋqyǧan jüiege aparyp, qaitadan tendermen ıstegısı keledı. Bız eşkımge «eşnärse» bermeimız, tapsyrysty taza oryndauǧa tyrysamyz. «Osy mäselenı parlamenttık mınberde de köterdım. Eger bız önımımızdı ötkıze almasaq, nesıne qarjy qūiamyz?! - dep D.Jūmabaeva būl saladaǧy problemalardyŋ da bır şetın şyǧardy. Būdan bölek, qaramaǧynda tüime sehynan basqa tıgın fabrikasy da bar «Kazplast» kompaniiasynda 100 adam jūmyspen qamtylyp otyrsa da, älı künge jeke menşık ǧimaraty joq eken. Jalǧa alyp otyr. Būl da biznes jürgızude köp kesırın tigızıp jatqanǧa ūqsaidy. «Al Qorǧanys ministrlıgı eger ǧimaratyŋ bolmasa, qaramaǧyŋda 100 adam tügıl 1000 adam ıstese de tapsyrys bermeidı. Osy ädılettı me? Al men salyq tölep jatyrmyn ǧoi», - deidı kompaniia direktory. Şymkenttegı ekonomikalyq nemese industrialdy aimaqtan jer alyp, ǧimarat soǧaiyn dese, 6 paiyzben nesie aluǧa qauqary joq. Paiyzdyq jüktemesın köpsınedı, öitkenı, erteŋgı künge senımsızdıkpen qaraidy.Jeŋıl önerkäsıptıŋ jeŋıl emes problemalary
Şyntuaitynda, jeŋıl önerkäsıp salasyndaǧy jeŋıl emes problemalar jetıp artylady. Tüpkılıktı tūtynuşy men otandyq tauar öndıruşıler bäsekege tüse almaityn import önımderınıŋ öte auqymdy kölemınıŋ beleŋ aluy önerkäsıpke ülken kesırın tigızude. Bızdıŋ naryqqa 70 % import tauaryn tasymaldaityn şetel memleketterınde jeŋıl önerkäsıbı aitarlyqtai jetılgen, sondyqtan olar bızdıŋ halyqqa kündelıktı kiımnıŋ anaǧūrlym sapaly ärı qauıpsız modelderın ūsynuda. Al būl üderıs otandyq öndırıs pen tauarlardyŋ tūtynuşy aldynda tartymdylyǧyn joiady, bäsekege qabıletsızdık oryn alady. Otandyq naryqtyŋ negızgı mäselesı zaŋsyz tasymaldanatyn tauar importy, resmi emes ärı köleŋkelı keletın esepke alynbaǧan öndırıs bolyp otyr. Osynyŋ nätijesınde Qazaqstan naryǧynda äleuettı satyp aluşy üşın sapasy naşar, bıraq baǧasy arzan tauarlardyŋ orasan kölemı tolastamai, paida bolyp otyr. Osylaişa Qazaqstannyŋ resmi kompaniialary şyǧaryp otyrǧan standarttarǧa sai, dūrys kompanentterden jasalǧan sapaly kiım ülgılerı, jalpy tauarlar sūranysqa ie emes. Nätijesınde otandyq tauar öndıruşıler kontrafaktılı tauarlarmen küresuge, bäsekege tüsuge mäjbür. Mäselen, «Kazplast» tüimelerınıŋ naryqqa şyqqanyna 8 jyl bolsa da, älı künge eksportqa şyǧa almai otyr. Osyndai teŋgerımsız üderıs saldarynan naryǧymyzǧa keletın tauar, önım sapasy tüsıp, tabys ta azaiady, al osynyŋ bärı biudjetke tüsetın salyq tölemderı kölemın aitarlyqtai tömendetıp otyr. Sondyqtan naryqta şeteldık, esepke alynbaǧan, şyǧu tegı belgısız, sapasyz tauar jalpy el ekonomikasy damuyna kerı äser tigızude. Jalǧyz şeşım – import kölemın qysqartu, importty almastyru jäne jeŋıl önerkäsıp salasynda otandyq tauar öndıruşılerdı memlekettık qoldau. Taǧy bır ülken mäsele – ırı jäne orta käsıporyndardyŋ köbı eskı jabdyqpen ärı köne tehnologiialarmen jūmys ısteuı saldarynan tauarlary bäsekege şydas bermeidı. Käsıporyndarda avtomattandyrylǧan jüieler joq, sondyqtan öndırıs tolyǧymen qol eŋbegımen oryndalady. Sondyqtan şyǧarylatyn tauardyŋ özındık qūny aitarlyqtai qymbatqa tüsude. Jeŋıl önerkäsıptegı jaǧdai qajettı furnituramen jabdyqtau salasyna da bailanysty bolyp otyr. Furnituranyŋ 25%-dan 39%-ǧa deiın otandyq öndıruşıler şyǧarsa, qalǧany importtyq önım. Naryqtaǧy tüimelerdıŋ 60-70%-y şetelden tasymaldanady, äsırese jeide men kostiumderge arnalǧan tüime men äşekei syrttan keledı. Sondai-aq, naryqqa Oŋtüstık Aziia (Qytai, Taivan, Oŋtüstık Koreia) elderınen keletın sapasyz, ūsaq-tüiek furnituranyŋ san aluandyǧy da kerı äser etıp otyr. Soŋǧy 3-4 jylda türık önımderınıŋ ülesı artyp keledı, būl önım türı de sapaly bola bermeidı. Būl jait önım şyǧaruda joǧary sapa deŋgeiıne män bergen käsıporyndarǧa mata men furnitura jetkızuşılermen tıkelei şart jasauǧa mäjbürleidı. Sonymen qatar jeŋıl önerkäsıp salasynda jūmysşy mamandardy daiyndaityn käsıbi baǧdarlamalardyŋ joqtyǧy da salany kenjeletıp tūr. Zamanaui avtomattyq jüielerın qoldanumen tehnologiialyq jabdyqta jūmys ıstei alatyn bolaşaq mamandardy daiyndaityn territoriialyq arnaiy kolledjder joq. Tıptı, qatardaǧy jūmysşylardyŋ tapşylyǧy da sezıledı – eskı kadrlar eŋbek demalysyna şyǧyp, jastar az eŋbekaqyǧa jūmys ısteuden bas tartuda. Sonyŋ nätijesınde memlekettık tapsyrysty oryndau üşın otandyq matalar öndırısı men satyp alu 40-50%-ǧa qysqardy. Osylaişa otandyq tauar öndıruşıler öndırıs kölemın azaityp, memlekettık tapsyrysty oryndauǧa arnalǧan quatty jaidan jai ūstaudan da bas tartuda, öitkenı, ol qosymşa şyǧyn. Naryq sarapşylarynyŋ pıkırınşe, jeŋıl önerkäsıbınıŋ bölşek naryǧy – azyq-tülıktık emes tauarlar arasynda erekşe maŋyzy bar naryq bolyp otyr. Jeŋıl önerkäsıbınıŋ 2020 jylǧa deiın damu strategiiasy boiynşa otandyq tauar ülesınıŋ ışkı naryqta artuy qarastyrylǧan edı. Alaida, nätije köŋıl könşıtpei otyr. Qazırgı taŋda şaǧyn jäne orta biznes käsıporyndary üşın oŋtaily jaǧdai qalyptasqan. Memlekettık qoldau baǧdarlamalarynyŋ talaptary jaqsaryp, naryqtaǧy jalpy ahual oŋ özgergen. Tehnologiialyq erekşelıkter, auyrtpalyǧy mol ärı artta qalǧan öndırıs saldarynan ırı käsıporyndar tıgın salasynda tar baǧyttar boiynşa, mäselen, tapsyrysqa ekskliuzivtı kiım tıgu boiynşa mamandana almaidy. Mäselen, Qazaqstandaǧy jalǧyz tüime şyǧaratyn «Kazplast» kompaniiasyna qarjylai qoldau kem bop tūrǧan kezde, ärine, naryqta tapşylyq sezıledı. Sol üşın otandyq tüime öndırısın qoldau qajet-aq.
Möldır KENJEBAI
