«Qyrküiek» pe, «qyrgüiek» pe? «Şekara» ma, «şegara» ma? «Kökönıs» pe, «kögönıs» pe? Qazaq tılınıŋ emle erejesı älı de bolsa bırızdılıkke tüspegenı jasyryn emes. Mäselen, 2007 jyly şyqqan «Orfografiialyq sözdıkte» küzdıŋ alǧaşqy aiy «qyrküiek» dep jazylsa, 2013 jylǧy sözdıkte «qyrgüiek» dep berılgen. Dūrysy qaisy, būrysy qaisy? Osy sūraqqa jauap alu maqsatynda «Adyrna» ūlttyq portaly A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty Grammatika bölımınıŋ meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Orynai Jūbaevamen tıldestı.
- «Qyrgüiek», «kögönıs», «şegara» sözderın g-men jazu turaly ūsynysty Rabiǧa apai jasaǧan edı. 2013 jylǧy sözdıkke apaidyŋ engızgen özgerısı - sol ǧana. Sebebı būl sözdı jurnalistter "şekara, kökönıs, qyrküiek" dep k-men aitatynyna aşulanatyn. Kezınde M.Äuezov "Qaragöz" pesasynyŋ qoiylymyn ūsynyp, afişaǧa ılıner kezde, Rabiǧa Syzdyqovadan "Qaragöz" sözınıŋ k-men emes, g-men jazyluyn emle jüzınde zaŋdastyryp beruın ötıngen. "Amangeldı" pesasyn jaryqqa şyǧararda, Ǧ.Müsırepovte sondai ötınış bolǧan eken. M.Äuezov, Ǧ.Müsırepov - är sözdıŋ baiybyna bara bılgen, sony paiymdai bılgen söz zergerlerı, olardyŋ sözdı dūrys qoldanuǧa qatysty köptegen ideialary men oi-tūjyrymdary öte keremet qoi! Rabiǧa apai sol kısılerdıŋ ūstanymdaryn basşylyqqa ala otyryp, ärı tyŋdaǧan qūlaqqa jaǧymsyz bolmasyn dep, osy ūstanymdardy aitqan bolatyn. Sondyqtan ol kısınıŋ būl ūsynysyna tübegeilı qarsy şyǧyp, dūrys emes deuge de bolmaidy. Mūnyŋ arǧy jaǧynda uäj bar. Sonymen qatar, Rabiǧa apai "qyrgüiek, kögönıs, şegara" sözderımen şektelmei, osy sekıldı bırneşe sözdıŋ bırıguı arqyly jasalǧan sözderdı kırıkken qalpynda qoldanudy ūsynǧan. Mysaly, "būl kün" degen söz kırıkken kezde tūrpaty özgerıp, "bügın" degen sözge ainaldy.
- Akademik Rabiǧa Syzdyqova - menıŋ ūstazym. "Qyrgüiek" sözınıŋ emlesıne qatysty ūstazymnyŋ pıkırıne qosylamyn, bıraq "şekara, kökönıs, qyrküiek" sözderın morfologiialyq prinsippen jaza beruge bolady dep oilaimyn. Menıŋşe, būl sözder k-men jazyla berıp, dybystardyŋ dūrys aitylu normalaryn mektepten bastap jüielı türde üiretken jön. Radio, teledidarda habar jürgızetın diktorlardy ırıktep, olarǧa da sabaqtar jürgızse dūrys bolar edı. Köpşılıktıŋ aldyna şyǧatyn adamdar özınıŋ jauapkerşılının sezınıp, basqalarǧa etalon bolatynyn, ülgı bolatynyn eskeruı kerek.
"Olardyŋ 300-ge juyǧy – halyqaralyq terminder. Mysaly, "mūrajai" degen söz "muzei" bolatyn boldy. Mūraǧat – arhiv, taǧy sondai-sondai närseler", – dedı ol.Būdan bölek, azatjol – abzas, paiyz – prosent, synyp – klass, qūrsym – şina, teŋgerım – balans, änūran – gimn, mūqammal – inventar, aqau – defekt, şegendeu – demarkasiia, meiramhana – restoran, qimyl – animasiia, al “äleuet” degen söz “potensial” bolyp qaita özgertıldı. Osy oraida bız filologtyŋ būl şeşımge qatysty közqarasyn bıludı jön kördık.
- Qazaq tılınde tūraqtalyp qalǧan bırqatar sözder bar. Mäselen, muzei-mūrajai, arhiv-mūraǧat, prosent-paiyz, internet-ǧalamtor. Soŋǧy jyldary būl sözderdı orysşa qalpynda saqtap jazu ürdıs alyp barady. Şynymdy aitsam, men būǧan tübegeilı qarsymyn. Sebebı, qazaq tılındegı terminderdıŋ üles salmaǧy öte az. Bız öz tılımızdı «jandy tıl» deŋgeiıne köteruımız üşın qazaq tılındegı terminderdıŋ sanyn köbeituımız kerek. Baitūrsynovtyŋ zamanynan «synyp» dep qoldanylyp kele jatqan sözdı «klass»-qa auystyrudyŋ qandai qajetı bar edı?Būl sözde qazaq qyzyǧatyndai ne bar? Şyndyǧynda, ol bükıl qazaq tılınıŋ zaŋdylyǧyn būzyp tūr. Tüsınbeimın, kırme sözderdıŋ balamasy tabylyp jatsa, halyq ony qabyldasa, nege bız būl sözderden bas tartuymyz kerek?Ahmet Baitūrsynūly: «Mädeni jūrttardyŋ tılındegı ädebietterın, ǧylym kıtaptaryn qazaq tılıne audarǧanda, pän sözderınıŋ daiarlyǧyna qyzyqpai, ana tılımızden qarastyryp söz tabuymyz kerek»,-dep aityp kettı.
- Kezınde bır ministr "jüie" degen sözge qarsy şyǧyp,ony «system» dep aluymyz kerek degen edı. "Jüie" - auyz ädebietı ülgılerınde bar söz. Qazaq «Jüielı söz jüiesın tabady, jüiesız söz iesın tabady» deidı. Sonda «Sistemdı söz sistemın tabady, sistemsız söz iesın tabady» bola ma? Bız - jüielı oilai bılgen halyqpyz. Tılımızdıŋ bailyǧy men halqymyzdyŋ dünietanymyn körsetetın sözderden bas tarudyŋ qajetı joq. Jaqsy, Europa solai aitsyn,bıraq bız qazaq tılı üşın qyzmet etuımız qajet.
- «Qytai qazaqtarynyŋ tılın alaiyqşy. Olar «myşka»-ǧa "tıntuır" degen balama tauyp berdı. "Balkon" degendı bıreuler «qyltima» dep audaryp, mazaq etıp edı. Al Qytai qazaqtary ony «samaldyq» dep ataidy. Qandai ädemı! Bız bırınşı kezekte qazaqy bolmysymyzǧa tän sözderdı tauyp, qoldanysqa engızuımız kerek»,-dep sözın aiaqtady Orynai hanym.
