Koronavirus adamdardyŋ densaulyq immunitetın ǧana emes, memleketterdıŋ tötenşe jaǧdaiǧa daiyndyq deŋgeiın de körsetıp berdı. Aldyŋǧy maqalamyzda damyǧan elder pandemiia kezınde bılım beru problemasyn qalai şeşkenı turaly jazyp edık.Būl joly däl osy problemanyŋ özımızge etene jaqyn tanys körşılerımızde qalai şeşım tapqanyn söz etıp körmekpız.Sol eldermen älemge aty EKSPO, Aziada syndy körme, jarystar, türlı forumdar ötkızumen aty äigılı öz elımızdegı jaǧdaidy da jadyŋyzda ūstaŋyz.
Tötenşe jaǧdaiǧa daiyn bolmaǧan elder
Irgemızdegı qyrǧyz bauyrlarymyzǧa da kütpegen tūstan büiırden soqqan koronavirus ındetı oŋai timeptı. 16 nauryzdan bastap oquşylary karantin kanikulǧa jıberılgen.19 nauryzdan bastap «Ilım Bılım» telearnasy oquşylarǧa arnalǧan beine sabaqtardy taratudy bastaǧan. Oquşylarmen kerı bailanys äleumettık jelıler arqyly, onyŋ ışınde WhatssAPP arqyly jüzege asyrylǧan. Qyrǧyzdar üşın bılım berudıŋ mūndai jüiesı bırınşı ret qoldanylyp otyr. Būǧan deiın onlain oqytu bırneşe ret qolǧa alynyp, jarty jolda jüzege aspaǧan küiı qalyp qoiǧan. «Onlain oqytudy tūtas bılım beru mekemelerıne engızu üşın ūzaq uaqytty, ülken qarjy men köp eŋbektı talap etedı» deptı Bılım ministrı Cholponkulova.
200-den astam mūǧalım beine sabaq jasaǧan. KTR «Balastan» (1-4-synyptarǧa), ELTR «Ilım Bılım» (5-11-synyptarǧa) jäne «Sanat», «Piramida» men «Piatyi kanal» beine sabaqtar körsetken. Türlı jastaǧy bırneşe balasy bar otbasy bır teledidarǧa telmıretının eskersek, dūrys bılım alu mümkın be? Qyrǧyzdar da oqulyqtardyŋ basym bölıgın sandyq formatqa ötkızıp ülgermegenın eskersek, būl eldegı jaǧdaidy elestetu bızge öte oŋai. Öitkenı Qazaqstanda da mūndai äbıgerlık tür-türımen boldy. Qyrǧyzstanda da internetı joq, bolsa da jyldamdyǧy tartpaityn, gadjetı joq degen problemalar oryn alǧan. Ainalyp kelgende, qyrǧyz oquşylary da soŋǧy toqsandy WhatsApp jelısımen aiaqtaǧan. Öitkenı memleket halqy internetpen tūtas qamtylmaǧan. Sonymen qatar bılım beru mekemelerı qaşyqtan oqytuǧa mülde daiyn bolmaǧan. Eŋ qiyny, būl eldegı sabaqtar özbek, qyrǧyz, orys jäne täjık tılınde jürgızılgen. Öitkenı bılım aluşylardyŋ tıldık mäselesı eskerılgen.
«Syrty jyltyr, ışı sūmdyq» jaǧdailar
Özbek elınıŋ ışınde ne bolyp jatqanyn bılu öte qiyn. Būl eldıŋ aqparat aǧyny syrtqa şyǧaryla bermeitının eskersek, ızdegen sūraǧymyzdyŋ jauabyn tam-tūmdap äreŋ jinadyq. Özbekstanda da mektepter men balabaqşalar 16 nauryzda karantinge jabylǧan. Eldegı üş telearnadan beine sabaqtar berılgen. Karantin kezınde özbektıŋ internet provaiderlerı men mobildı operatorlary veb saittarǧa 1 mamyrǧa deiın tegın kırıp, sabaq oqi alatyn mümkındık berıptı. Sonymen qatar, qaryzy bar kez kelgen Özbekstan azamatynyŋ telefondaǧy internet bailanysy toqtatylmasyn degen. Alaida Mobiuz, Ucell men Beeline operatorlary būl jeŋıldıktı tūtynuşysyna ūsynbaǧan. Būlarda da bızdegıdei «Kündelık.kz»-tıŋ «Kundalik» degen türı özbek oquşysy men ata-analarynyŋ qataŋ baqylauşysyna ainalypty. Oryndalmaǧan tapsyrma osy sait arqyly anyqtalyp otyrǧan. Äitse de, internetke bailanysty būl sait tūtas Özbekstanda qoljetımdı emes körınedı. Eŋ qiyny, bastauyş synyp oquşysynyŋ ata-anasy men mūǧalımınıŋ iyǧyna artylǧan. Sabaqty tüsınbei myŋ ret habarlasqan ata-ana men mūǧalımnıŋ arasyndaǧy bailanys balany da qajytary sözsız.
Telegram jelısınde arnaiy kanaldar aşylyp, bastauyştyŋ sabaqtary salynyp otyrypty. Būǧan deiın özbek halqynyŋ 96 paiyzy internettı paidalanady, mobildı internettı paidalanuşy sany 19 mln adamdy qūraidy degen statmälımettıŋ jalǧan ekenın pandemiia aşyp körsettı. Öitkenı karantin kezınde barlyq oquşy internet pen noutbukke qoldary jetpegen. Şalǧai auyldarda oquşy men mūǧalım özara bailanys jasai almaǧan. Osyǧan bailanysty auqatty adamdardan gadjetı joq oquşylarǧa kömektesudı sūrau nauqany oryn alypty. Özbek auqattylary oquşylaryna qanşalyqty kömekteskenın aldaǧy jaŋa oqu jylynda bıle jatarmyz. Jalpy, özbekterdıŋ basym bölıgı onlain oquǧa ondyq şkala boiynşa segız degen baǧa beredı. Sebep internet jyldamdyǧy öte älsız. 6 millionnan astam oquşysy bar Özbekstanda internet jyldamdyǧy älsız dep aitsa, jarasady-aq. Öitkenı körşılerınde jaǧdai būdan da soraqy bolǧany bar.
Virusqa senbegen eldıŋ oquşylary qaittı?
Täjıkstan bilıgı koronavirus degenge sengılerı kelmedı me, älde basqaşa sebebı bar ma, äiteuır Orta Aziia elderınıŋ ışınde karantinge jabylmaǧan el osy täjıkter bolatyn. 3 säuırde oquşylary qalypty rejimde mektepke sabaqtaryna bardy. Memleket eŋ aldymen ekonomikasynyŋ jaǧdaiyna köp nazar audaryp, ındet asa qauıp töndırmese, karantin jariialaudyŋ qajetı joq degen ūstanymda boldy. Alaida ındetten qauıptengen köp ata-ana törtınşı toqsanda balasyn sabaqqa jıbermegen. Jekemenşık gimnaziia oquşylarynyŋ basym bölıgı üide internet arqyly sabaq oqyǧan.
Türkımenstanda da däl osyǧan ūqsas jaǧdai bolǧany este. «Adyraspan koronavirustan qorǧaitynyn» aitqan būl eldıŋ basşysy aidy aspanǧa bır-aq şyǧarǧan bolatyn. Türkımenstanda karantin bylai tūrsyn, virus sözın qoldanuǧa da tyiym salyndy. Alaida köktemgı kanikulynda oquşylar 6 säuırge deiın demalyp, bırınşı säuırde sabaqqa barmady. Kanikul uaqytynyŋ ne sebeptı būlai sozylǧanyna resmi tüsınık te berılmedı. Keiınırek sabaq bastalǧanda är oquşynyŋ sabaqqa qatysuy qataŋ qadaǧalandy. Älemge «koronavirus joq» degendı körsetkısı kelgen türkımender osylaişa karantinsız soŋǧy toqsanyn ädettegıdei oqyp bıtırdı.
Syrtqy jauyna jonyn küjıreitkender de bar
Soltüstıktegı körşımız Resei 23 nauryzdan 12säuır aralyǧynda oquşylaryn kanikulǧa jıberdı. Bükıl mektep qaşyqtan oqytu jüiesıne köştı. Sabaqtar Skype jäne Zoom qosymşalary arqyly jürgızılıp bastaldy. İnternetı men gadjetı joq oquşylarǧa sms habarlamamen sabaqtar joldandy. Auyldyq jerlerde oquşylar mektepke baryp, bılım alǧan. Öitkenı, būl jerlerde internet joq. 16,5 mln oquşynyŋ 95 paiyzy qaşyqtan bılım alǧan. Alyp elderdıŋ aldynda abyroisyz qaludan jasqandy ma, orys körşımız «bızde bärı jaqsy» degen keipınen tanbady. Desek te, internet problemasy būl eldı de ainalyp ötpegenın äleumettık jelıdegı jazbalardan bıluge bolady. Sondai-aq är orys otbasynda sabaq oqityn gadjetter jetkılıktı degenge körşılerı sense de, alpauyt memleketter sene qoimasy anyq.
Äzırbaijan Bılım ministrlıgı de körşılerı sekıldı bılımdı telearnalar arqyly berudı qolǧa alǧan. «Virtualdy mektep» portaly aşylyp, oquşylar men ūstazdar osy jerde bailanys ornatqan. Būl eldıŋ de internet jyldamdyǧy syn kötermeitının telearnamen sabaq oqytuynan aŋǧaru qiyn emes.
Gruziiada sabaqtar üş tılde jürgızılgen. Gruzin, armian, äzırbaijan tılderınde. Sabaqtar telearnadan berılgen. Sabaq prosesı jönındegı EMIS jüiesı ıske qosylyp, 55 myŋ mūǧalım bılım berıp, 600 myŋ oquşy osy jüiede bılım alǧan.
Qaşyqtan oqytudyŋ yrymy jasalǧan el de bar eken
Koronavirus bılım aluǧa kedergı keltırmeidı degen Ukraina bilıgı de būl synda omaqasa sürındı. Qaşyqtan oqytudy problema sanamaǧan ukraindyq şeneunıkter mäselemen betpe-bet kelgende, tıptı tosyldy. Öitkenı būl elde de internet, gadjet degen närse onlain oqytudy retteuge kedergı keltırdı. Sonyŋ saldarynan karantin oquşylar üşın merzımı belgısız kanikuldai bolǧan. Sabaqtar elektrondy poştalarǧa joldanǧanymen, ony oryndai qoiatyn oquşy bola qoimaǧan. Būl täsıl ıske aspaǧan soŋ, Viber äleumettık jelısın qoldanyp kördı. Mūnyŋ da nätijesı jemıstı şyqpady. Tüptep kelgende, ukrain ata-analar elındegı qaşyqtan oqytudy «qaşyqtan oqytudyŋ yrymy» dep baǧalady. Öitkenı, bılım alǧan oquşy da, şynaiy bılım bergen ūstaz da joq. Ekı jaq ta öz mındetın oryndaudyŋ yrymyn jasap, soŋǧy toqsandy bıtırgen. 50 mln griven bölıngen ūlttyq bılım beru platformasy da sol küiı ıske aspai, jarty jolda qalǧan. Qala men audan ortalyqtarynyŋ özınde internet jūmysy dūrys emes Ukrainanyŋ auyldarynda internet atymen de joq eken.
Koronavirus rasymen de, jer planetasyndaǧy qai eldıŋ jaǧdaiynyŋ qai şamada ekenın anyq körsetıp berdı. Bılımı men tehnologiiasy damyǧan, halqynyŋ basym bölıgı sauatty elderdegı tötenşe jaǧdaiǧa daiyndyq pen bos attandaumen künın ötkızgen elderdıŋ kısı aiarlyq halın de koronavirus aimandai ettı. Joǧaryda söz bolǧan elderdıŋ köktemdegı karantinde qandai küi keşkenıne qarap, öz elımızdegı jaǧdaimen salystyrudy oqyrmannyŋ enşısıne qaldyrdyq.
Rauana DİMAŞQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Foto aşyq derekközden alyndy.
