Este joq yqylym zamandardan, adam balasy qoǧam bop qalyptasa bastaǧannan berı abyzdar men paiǧambarlar, oişyldar men patşalar mäŋgılık ömır men baqyttyŋ, ızgılık pen qaiyrymdylyqtyŋ, qūtty qonys pen örelı ölkenıŋ kıltın ızdei bastaǧan. Mäŋgılık ömır süruge yntyq Gilgameş (Bılge kısı), ajaldan qaşqan Qorqyt, tırşılık suyn tapqan Qyzyr, mäŋgı el mūratyn ūsynǧan Tonykök, Ötükendı jer-jahannyŋ ortasy dep bılgen Bılge qaǧan, qaiyrymdy qoǧamdy aŋsaǧan äl-Farabi, ızgılık ızdegen Jüsıp Balasaǧūn, Jelmaiasymen Jerūiyqqa jetpek bolǧan Asan qaiǧy, ädılettı süigen Abai – kümıs qoŋyrauly keruendei ǧasyrlardy köktei ötken halqymyzdyŋ asyl arman-aŋsarynyŋ bır körınısı ǧana. Jer üstındegı jūmaqty ızdep, oi azabyn arqalaǧan osy abyzdardyŋ qaiyrymdy qoǧam, baqytty el turaly tolǧamdarynyŋ bır tüiını ädılet degen ūǧymǧa kelıp tıreledı eken. Bügıngı maqalamyzda sonyŋ bır parasyna toqtalmaqpyz.
Älemdık ruhani arnalardyŋ örken jaiuyna, sol arqyly islam, hristian jäne iuda dını tarmaqtarynyŋ bır arnada toǧysuyna yqpal etken Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ (872-950) saiasi-filosofiialyq ılımınıŋ negızderı «Qaiyrymdy qala tūrǧyndary» atty ırgelı eŋbegınde, sonymen qatar «Azamattyq saiasat», «Memlekettık qairatkerlerınıŋ naqyl sözderı», «Baqyt jolyn sılteu», «Baqytqa jetu jaiynda», «Kemeŋgerlık meruertı» t.b. siiaqty etikalyq-saiasi traktattarynda jan-jaqty körınıs tapqany belgılı. Danyşpan ızgılıktı qoǧamdy qalai qalyptastyruǧa bolady degen sūraqqa jauap ızdeu arqyly bırqatar maŋyzdy mäselelerdı şeşudıŋ kıltıne qol jetkızdı. Adamnyŋ baqytty boluy men ömırdegı öz ornyn tabuy, jeke basynyŋ baquattylyǧyn qoǧamǧa qyzmet etuge ūştastyru siiaqty ömırlık mändı qaǧidalar turaly tolǧaǧan ǧūlama şyǧarmasyndaǧy taǧy bır airyqşa maŋyzdy taqyryptyŋ bırı – ädılettı bileuşı obrazy edı. Ūly oişyl «eger därıger adam müşesınıŋ syrqatyn emdese, ädılettı ämırşı qoǧamnyŋ jan düniesınıŋ salamatty boluyna qyzmet etuı tiıs» dep tūjyrymdaidy.
Älbette qazırgı zaman zertteuşılerı ǧūlamaǧa antika filosoftarynyŋ, äsırese, Platonnyŋ, sondai-aq Aristoteldıŋ airyqşa yqpal jasaǧanyn aitady. Mäselen, Platon siiaqty äl-Farabi de qaiyrymdy qalalardy filosoftar – hakımder bileuı kerek dep sanady. Onyŋ oiynşa mūnyŋ özı ädılettı memleket qūrudyŋ eŋ basty şarty bolyp tabylmaq. Degenmen, būl salada türk oişyly grek filosofiiasynan bır mysqal da kem emes tūrǧyda islamdyq dästürge – äsırese tört ädıl haliftıŋ ūly idealdaryna arqa süiedı. Äsılı, äzıret Paiǧambar basşylyq etken Mädina qala-memleketı men odan keiıngı kezeŋde bilık qūrǧan ädılettı haliftar tūsyn islam ǧūlamalary ädılet üstemdık qūrǧan zaman retınde äspetteidı. Ärine qasiettı Qūran adamzatty ädıletke şaqyryp, hadiste ädılettı bileuşınıŋ Allaǧa jaqyn jan ekenı aitylǧandyqtan, äl-Farabidıŋ öz ılımınde būl mäselenı nazardan tys qaldyruy äste mümkın bolmasa kerek. Būl oraida dala danyşpanyn qanattandyrǧan üşınşı qainar-bastau turaly da ūmytuǧa bolmaidy. Ol – Jerūiyq, Jidelı-Baisyn, Ötüken, Ergeneqon sekıldı kielı ūǧymdar men kod sözder arqyly tuabıttı qanǧa sıŋgen üilesımdı qoǧam men äleumettık ädılettılıktıŋ türkılık saryndary edı. Bälkım Kültegın, Bılge qaǧan jazbalaryndaǧy «Bılıktı qaǧan bolǧan edı ǧoi, alyp bolǧan edı ǧoi! Bekterı de, halyqtary da tüzu (ädılettı) bolǧan edı ǧoi! El memlekettı ūstap, törelık jasady» degen joldarmen tıkelei tanys bolmaǧanymen, tüpkı sanasynda türkterge Täŋırı tartu etken tüzu, ädılettı joldyŋ jaŋǧyryp tūrǧany anyq.
Osylaişa äl-Farabidıŋ «ädılettı basşy, qaiyrymdy qala, baqytty qoǧam» turaly tūjyrymdamasynyŋ bos qiial – utopiia emes, ejelgı ellindık, islamdyq jäne köne türkılık örkenietterdıŋ filosofiialyq mūralaryn jarasymdy toǧystyrǧan ızgı ılımnıŋ nätijesı ekenın baiqaimyz. Soŋǧy ekeuı zamana aǧysynda bırıgıp-kırıgıp, türk-mūsylman örkenietın tudyrǧanyn, al onyŋ Soltüstık Afrikadan Ortalyq Aziiaǧa deiın, Edıl boiynan Ündıstanǧa deiın ūlan-ǧaiyr aumaqty alyp jatqan keŋıstıkte ǧasyrlar boiy tarlan tarihtyŋ ūly betbūrysyna yqpal etkenın bılemız.
Şyǧys pen Batysta esımı Aristotelmen qatar atalyp, «Ekınşı ūstaz» degen qūrmetke ie bolǧan ūly ǧūlamanyŋ ızgılıktı ızın basyp, igı ısın jalǧastyruşylardyŋ bırı Jüsıp Balasaǧūn (1015-1070) edı. Ortaǧasyrlyq osynau ūly oişyldyŋ mūralary küllı türk halyqtaryna ortaq sanalady. Jüsıp Has Hajyp elu tört jasqa kelgende özınıŋ äigılı «Qūdatǧu Bılık» («Qūtty bılık») dep atalatyn dıni-didaktikalyq poemasyn aiaqtap, būl tuyndysyn Qarahan bileuşısı Süleimen Arslan hanǧa tartu etedı. Būl üşın oǧan «Has Hajyp» (bas keŋesşı) lauazymy berılgenı belgılı. Bügınde küllı türkı tıldes mūsylman halyqtary osy klassikalyq şyǧarmany özderınıŋ mūsylmandyq däuırınıŋ jazba ädebietınıŋ bastauy dep bıledı.
Jüsıp Balasaǧūn qoǧamdy baqytqa bastaityn dana bılım men ädılettı tüzım turaly didaktikalyq dastanynda ädıldıktıŋ rämızı retınde Küntoǧdy patşany, baq-däulet, qūttyŋ nyşany etıp uäzır Aitoldy, kemeldengen aqyl-parasattyŋ ölşemı retınde Ögdülmıştı, qanaǧat-ynsaptyŋ jiyntyǧy däruış Odgürmış obrazdaryn memlekettıŋ negızgı tört tıregı etıp somdap, qoǧamnyŋ basqa müşelerıne osy törttıktı ülgı-önege etuge ündeidı. Būl jerde ädılettıŋ rämızı retınde patşa obrazynyŋ aluynda ülken män bar dep oilaimyz.
Äl-Farabi men Jüsıp Balasaǧūn eŋbekterın jaqyndastyratyn ortaq tın – joǧaryda söz bolǧan «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» baqytty qoǧam qalyptastyru mäselelerı edı. Ädılettı bileuşı turaly jan-jaqty ärı tereŋ zerdelengen tūjyrymdy qaǧidat ta – osy ortaǧasyrlyq qos klassiktıŋ şyǧarmalarynda ortaq sabaqtasqan taqyryp. Ortaaziialyq qos oişyldyŋ adamzattyŋ baqyty turaly äleumettık közqarastarynyŋ bır arnada parasatty toǧysuy – taŋǧajaiyp qūbylys.
Mıne, osylaişa ejelgı zamandarda-aq Ortalyq Aziia memleketterınde äleumettık özara meiırbandyq jüiesı jüzege asyrylyp, qaiyrymdylyq qorlar ıspettes qūrylymdar jūmys ıstegen. Körşı haqysyn saqtau, jasy ülkendı syilau, kedei-kepşıkke, jetım-jesırge, joq-jıtıkke kömek beru, ortaq şarualardy asarlatyp bıtıru siiaqty abzal dästürler qoǧam ömırınıŋ qan tamyryna ainalǧan. Osynyŋ bärı, jazbaşa jarlyqtardy bylai qoiǧanda, halyqtyŋ ar-ūjdanymen bıte qainasqan ädet-ǧūryptar edı. Mūqtaj jandarǧa qairymdylyq jasaudan özge mesenattyq örıs alyp, atymtai jomarttyq qasiet erekşe därıpteldı. Äsırese ǧylymdy damytuǧa jasalǧan qaiyrymdylyq asa ızgı ısterdıŋ qatarynda sanalatyn. Osyndai parasatty ıster nätijesınde qoǧamda qalyptasqan asyl igılıktı bügınde zertteuşı mamandar Ortalyq Aziiadaǧy «Mūsylman Renessansy» dep oryndy atap jür.
Joǧaryda aitylǧandardy qoryta kele myna bır filosofiialyq zaŋdylyqtyŋ üştaǧanyn köremız: «ädılettı memleket – ızgılıktı qoǧam – kemel adam». Şiratyp aitsaq, ädılettı memlekette qoǧam ızgı, adam da kemel bolady. Nemese mūny keresınşe de oquǧa bolady: kısılerı kemel qoǧamnan tūratyn memleket ädılettı joldy ūstanady. Ärine būl ūlaǧatty ūǧymdar bır-bırımen tyǧyz bailanysty, ärqaisysy bır-bırınıŋ ömır süruınıŋ naqty kepıldıgı siiaqty.
Ädılettılıktı tu etken būl ızgı mūrat joǧalyp ketken joq. Alyp imperiianyŋ şaŋyraǧy ortasyna tüsıp, el aiyrylǧan, «qaraǧai basyn şortan şalǧan» tūsta Jerūiyq ızdegen Asan qaiǧy men ädıldık ızdep Äbılqaiyrmen at qūiryǧyn kesısken Kerei-Jänıbek sūltandar jaŋa memlekettıŋ negızın qalady. Sondyqtan Qozybasyǧa qazyq qaqqan qazaq handyǧynyŋ özegınde de ädılet pen Jerūiyq ideiasynyŋ jatqanyn äste ūmytuǧa bolmaidy.
Al araǧa ǧasyrlar salyp, «jer qoryǧan jelgek şal» − ūly Abai şyǧarmalarynda tura joldan taimaityn ädılettı süigen kemel adam beinesı, ar-ūjdan tazalyǧy, meiırbandylyqtyŋ sauyty bolǧan jürek ainasy erekşe danalyqpen jyrlanyp, äl-Farabi men Jüsıp Balasaǧūnnyŋ, Tonykök pen Asan qaiǧynyŋ tälımdı ideialary jalǧastyǧyn tauyp jaŋǧyrady. Şyǧys pen batysty tel emgen Abaidyŋ öz şyǧarmaşylyǧynda tolyq adam, ar ılımı, ızgılık pen ädılet turaly tolǧaǧany mälım. Būl tarapta bızge mektep qabyrǧasynan jaqsy tanys bır ǧana mysal keltıru de jetkılıktı bolar:
...Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de süi ol Allany jannan tättı.
Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep,
Jäne Haq joly osy dep ädılettı.
Barşaǧa mälım būl öleŋ joldarynda abyz ädılettı süiudı Allany jäne adamzatty süiumen qatar qoiady. Al astaryn aŋdap, baǧamdap baqsaq, pendesın mahabbatpen jaratqandyqtan, Allany süiudıŋ özı ädılettılık bolmaq eken. Taǧy da Abaişa aitsaq, «...Kım özıŋe mahabbat qylsa, sen de oǧan mahabbat qylmaǧyŋ qaryz emes pe?» Sol siiaqty, bärı Adam atanyŋ kındıgınen taraǧan bauyryŋ bolǧandyqtan, küllı adamzatty süiu de adamdyq boryşqa jatady eken. Aqyn ädılettı «Haq joly» degende osyny meŋzese kerek.
«Bälki ǧadalät barşa ızgılıktıŋ anasy dür. Ynsap, ūiat – būl ǧadalatten şyǧady» degen hakım Abaişa qisyndasaq, ynsap, ūiat, talap, eŋbek, tereŋ oi, qanaǧat, rahym syndy kısını kemeldıkke bastaityn barşa ızgılık ädılettıŋ sinonimı ıspettı. Al ädıletsızdık degenımız – qiianat, kısı aqysyn jeu, şekten şyǧu. Otyrardan şyqqan taǧy bır oişyl ǧūlama äl-Jauhari «ädıletsızdık – zūlymdyq» dep baǧa bergen eken. Sonda ösek, ötırık – kısıge; maqtanşaq, erınşek – bolmysqa; beker mal şaşpaq pen ysyrap – qoǧam men qorşaǧan ortaǧa qiianat, zūlymdyq bolyp şyǧady. Ärine ızgılık ataulyǧa qarsy bolǧandyqtan, mūnyŋ bärı ädılet ūǧymyna keraǧar, al «qiianatşyldyqqa bır qarar tūrǧan adam – ia mūsylman emes, eŋ bolmasa şala mūsylman». Sondyqtan tüptep kelgende imansyzdyqtyŋ özı – Allaǧa degen ädıletsızdık, zūlymdyq eken. Būl jerde «Ädıl» – Allanyŋ bır aty, olai bolsa ädılet jolyn ūstanǧan jan – Täŋırınıŋ sipatymen säulelengen kemel kısı.
Küllı senım men mahabbattyŋ bastauy sanalatyn būl ūǧymnyŋ oişyl aqyndy äl-Farabi men Jüsıp Balasaǧūnǧa etene jaqyndastyratynyn anyq baiqaimyz. Abai jyryndaǧy mahabbat, şapqat, ädılet ūǧymdary jeke adamnyŋ ömırındegı imanmen teŋ qasterlı märtebege ie. Demek, jan tazalyǧy, ǧylym, rahym, ädılet kısını kemeldıkke bastap, tolyq adam därejesıne köteretını siiaqty meiırbandyq pen şapqatty tu etken ızgılıktı qoǧam ǧana ädılettı memlekettı qalyptastyra alady eken.
Būl oraida Abai filosofiiasyndaǧy «tolyq adam» ūǧymy sufizmdegı «äl-insan äl-kämıl» (kemel adam) qaǧidatymen sabaqtas ekenı belgılı. Degenmen, Abaida būl ūǧym neǧūrlym ömır-tırşılıkpen ündes sipatqa ie, iaǧni äleumettık būqaralyq mazmūnda berıledı. «Pendelıktıŋ kämalaty äulielık bırlän bolatūǧyn bolsa, küllı adam tärkı dünie bolyp, hu dep tariqatqa kırse, dünie oiran bolsa kerek. Būlai bolǧanda maldy kım baǧady, dūşpandy kım toqtatady, kiımdı kım toqidy, astyqty kım egedı, düniedegı Allanyŋ pendelerı üşın jaratqan qazynalaryn kım ızdeidı?» degen dana aqynnyŋ oiynşa adamnyŋ kısılık kelbetı mistikalyq sipattan emes, onyŋ jüregıne Jaratuşy äu basta ekken ızgılık qasietterdı şyŋdap, kemeldendıru arqyly när alady, al mūndai adamgerşılıktıŋ nūry qoǧam men memleketke şapaǧatyn tigızuı haq. Sondyqtan Abai «adaspai tura ızdegen hakımder bolmasa, dünie oiran bolar edı» deidı. Osy tūsta aqylman aqynnyŋ sözı «eldı häkımder basqaruy tiıs» degen äl-Farabidıŋ oiymen ūştasyp ketedı.
Uaqyt basty qūndylyqqa ainalǧan bügıngı zamanda «saǧattyŋ şyqyldaǧy emes ermek» degen dala danyşpanynyŋ sözı barşany sergektıkke şaqyrǧandai. Būl oraida Abaidyŋ dünietanym filosofiiasy jüzdegen jyldar boiy qalyptasqan üştaǧanǧa – «ädılettı memleket – ızgılıktı qoǧam – tolyq adam» ūǧymyna, iaǧni öz kezınde ortaǧasyrlyq türkı oişyldarynyŋ, äsırese, äl-Farabi men Jüsıp Balasaǧūn negızdep ketken tereŋ tamyrdan när alǧanyn aŋdaimyz.
Ortaǧasyrlyq klassikter tärızdı Abai da bala jasynan üş ülken qainardan ılım susynyn qandyrdy: dala dästürı, mūsylmandyq Şyǧystyŋ klassikalyq mädenietı, batystyŋ ǧylymy men filosofiiasy. Osynau üş älemnıŋ toǧysynan, sonymen bırge ūrpaq jalǧastyǧy arqyly jetken ūlylar ūlaǧatynyŋ myŋjyldyq ırgetasynan Abaidyŋ äleumettık filosofiiasy symbattanyp boi tüzep qalyptasty. Aqyn mūrasyn osynau tarihi kontekste ǧana tolyq tüsınuge bolady. Būl – bır ǧana Abaiǧa ǧana emes, qazaq halqynyŋ bai saltanatty mädeni qazynalaryna da qatysty söz. Sondyqtan Abaidyŋ öz zamanynda qazaq qoǧamyn sauyqtyru baǧytynda aitqan ǧaqliia-nasihattary bügıngı künı de öz maŋyzyn joiǧan joq. «Ruhani jaŋǧyruǧa» özek boluǧa jaraityn asyl sözder de Abaida! Endeşe kemel kısılıktıŋ kıltın tapqan parasatty tūrǧyndardan qūralatyn «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» baqytty, baquatty, ızgılıktı qoǧamǧa süiengen ädılettı memleket – abyzdardyŋ aŋsary ıspettı.
HIH ǧasyrda oişyldar baiyptaǧan, odan ertede orta ǧasyrda ǧūlamalar negızdegen bız taldap otyrǧan üş tūǧyrly qūndylyqtyŋ ömırşeŋ üilesımın qazırgı qoǧamymyzda qamtamasyz etu – zamana talaby. Būlar: halyqtyŋ ǧasyrlar boiǧy salt-dästürıne negızdelgen ūlttyq mūra, älemdık örkeniettıŋ joǧary standarttaryna süienetın jalpyadamzattyq aqyl-oi qazynasy jäne ızgılıktı dıni qūndylyqtardy boiyna sıŋırgen ruhani jetılu qaǧidaty. Osy parasatty arnalar bır-bırımen bıregei negızde ūştasqanda bızdıŋ äleumet aqyl-oi qazynasyn öndıretın äleuettı qoǧamǧa ainala alady.
Äu basta özınıŋ sailaualdy baǧdarlamasyna da ädıldık ūǧymyn basty ūstanymdardyŋ bırı etıp alǧan Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev taiauda jariialaǧan halyqqa Joldauynda «ädılettılık – äsırese el-jūrttyŋ taǧdyryn şeşu üşın asa qajet qasiet» ekenın aita otyryp «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» – būl, şyn mänısınde, «Ädılettı memleket» qūru tūjyrymdamasy. Azamattardyŋ mäselelerın tyŋdap, körıp qana qoiu jetkılıksız. Eŋ bastysy – dūrys jäne ädıl şeşım şyǧaru qajet» dep atap körsettı. Sondyqtan Memleket basşysynyŋ baiandamasyn da «Ädılettı memleket» qūru jolyndaǧy bır qadam retınde baǧamdaǧan jön siiaqty.
Ötkensız bolaşaq joq. Ruhani negızsız materialdyq bailyqtyŋ da baiandy boluy äste mümkın emes. Bız bügın babadan mūraǧa qalǧan ar ılımın nasihattap, ädılettı, meiırban qoǧamdy qalyptastyrudyŋ asa qajettılıgı men şynaiy mümkındıkterınıŋ bar ekenın naqty sezınıp otyrmyz. Būl bos qiial emes, bügıngı bızdıŋ qanymyzda qalyptasqan ūlttyq kod, sanamyzda jaŋǧyrǧan ızgı mūrat, keşegı ötken tarlan tarihymyzdyŋ asyl mirasy. Mıne, baǧzy babalardan bastau alyp, äl-Farabi jaŋǧyrtyp, Jüsıp Balasaǧūn jalǧastyryp, Abai arqyly altyn arqauy men arnasyn tapqan abyzdar danalyǧy bızge osyny amanattaidy.
Darhan QYDYRÄLI, Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı
