Bügın, iaǧni osydan 115 jyl būryn (1905 j.) Qyzylorda oblysynyŋ Syrdariia audanynda aqyn, jazuşy Asqar Toqmaǧambetov düniege keldı. Ybyrai Jaqaev ömırın beineleitın «Qyran tūǧyrdan ūşady», Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋyndaǧy auyl ömırın suretteitın «Aqmonşaq» (O.Bodyqovpen bırge), «Qarbalasta» povesterı men romandarynyŋ, «Jyr kümbezı» atty tarihi romannyŋ avtory. «Ekı zaŋ», «Sailau», «Aldar Köse», «Bır semia» atty pesalary bar. S.Ainidıŋ «Qūldar» romanyn qazaqşaǧa audardy. Qazan töŋkerısı, I därejelı Otan soǧysy, üş ret Eŋbek Qyzyl Tu ordenderımen jäne medaldarmen marapattalǧan. Qazaq ädebietı tarihynda öz orny bar tūlǧanyŋ tuǧanyna 115 jyl toluyna orai "Adyrna" Ūlttyq portaly aqyn ömırı jaily jazylǧan estelıktı nazarlaryŋyzǧa ūsynady. Estelık qazaqadebietinde jariialanǧan.
Aqyn 1983 jyly Qyzylorda qalasynda qaitys bolǧan.
1970 jylǧy mamyr aiynyŋ üşınşı onkündıgınen bastap aqyn Asqar Toqmaǧambetov Oŋtüstık öŋır basşylarynyŋ şaqyruymen altyn aimaqqa şyǧarmaşylyq saparǧa şyqpaqşy boldy. Tüs äletınde Asekeŋ telefon şaldy. «Naǧaşy, (ol menı balasynbai keide osylai ataityn) daiyndal, Şymkent jaǧyna jolsaparǧa şyǧamyz. Obkomǧa deiın aityp, senı bır aiǧa sūrap aldym. Menıŋ şyǧarmaşylyǧym jönınde senıŋ daiyndyǧyŋ baryn bılemın. Bırsükünı jüremız».
Ataqty aqynmen qydyrǧandy kım jek körsın, ädepkıde quansam da, artynan jüreksındım. Daŋqy bar adam, – oiynan şyqsam jaqsy, oqys ūnamai qalyp jürsem ūiat basam-au. Būrynnan bılem – ol keibır qalamdastary sekıldı kırpiiaz emes, ışımdıkke joq. Dastarhanda küi taŋdamaidy, äzıl-qaljyŋmen otyrystyŋ pärın aşyp otyrady. Ondaida jyǧylyp otyryp jyǧyp kete beredı.
Sonymen jolǧa şyqtyq. Kün ystyq. Türkıstanda tüstenıp, kün aua Kentauǧa bet tüzedık. Bır säikeden ötısımen şofer «Volgany» qūtyrta jönelıp edı, kışkene qara mysyq aldymyzdan kesıp ötemın dep döŋgelektıŋ astyna tüstı. Asekeŋ mysyq tırı qaldy dep oilady bılem:
– Kesedı joldy nege qara mysyq?
Kärı me, älde, bala mysyq –
dep yŋyldady.
Men öleŋdı jalǧai qoidym:
– Qalbalaqtap özı ūryndy döŋgelekke,
Sırä, özı alsa kerek araq ışıp…
– Ädemı aittyŋ! – dep Asekeŋnıŋ jüzıne jyly syzyq jügırdı. – Sosyn tırı qaldy ma? – dep sūrady. Şofer Asqar (onyŋ aty da Asqar edı): – Qaidaǧy tırı, myj-myjy şyqty, – dep edı, aqyn qabaǧy qatulana qaldy.
Jürıp kettık. Bır toqal töbenı ainala bergenımızde şofer kılt toqtady. Ballon tesılıptı. Jürgızuşınıŋ jūmysy qyzdy. Bız tysqa şyǧyp, aua jūttyq. Aqyn köŋılsız tūr. Osy sät täuekelge bardym da, aqyn oiyn audarǧym kelıp:
– Qalbalaqtap qara mysyq kesıp öttı,
Özı öldı maşinanyŋ nesı kettı, –
dedım dauystaŋqyrap. Aqyn ılıp äkettı:
– Myna Asqar ajalyna sebep bolyp,
Obaly döŋgelegın tesıp öttı! –
dep myrs ettı.
– Tamaşa! Aqyn süisıngende qoldanatyn osy sözdı ekı ret qaitaladym. Aqyn Asqar qaǧytpanyŋ aiaǧyn sättı tüigenıne şattandy, jürgızuşı Asqar ūialyp, jüzın jasqai berdı.
Asekeŋ qonaqta ūzaq otyrudy, myljyŋ tost aitudy ūnatpaidy eken. Şaqyrǧan jerge qanşa uaqyt otyratynyn aldyn ala eskertedı. Ädebi keşten soŋ daŋ-dūŋǧa jany qas. Keşke qarai jeŋıl tamaqtanady da, qonaq üige tartady. Sosyn tünnıŋ bır uaǧyna deiın gazet-jurnal süzedı, kıtap oqidy. Jazu jazǧan künı ūzaq otyryp qalady. Jazu jazǧanda küi de taŋdamaidy eken. Tosynnan kelıp qalǧan ūşqyr joldardy, äzıl-syqaqty gazet jiegıne jaza salatyny bar.
Saryaǧaş kurortynda bır jūma demaldyq. Osy jerde bır top öleŋ jazdy. Aragıdık menı de şymşyp qoiady. Bır künı tünde bölmeme keşteu oraldym. Kelsem, jastyǧymnyŋ üstınde bır paraq öleŋ jatyr. Asekeŋ jūmbaq jazyp ketıptı. Qaita-qaita oqydym:
– Tünımen qaida jürsıŋ, saitan bala?
Kurortyn Saryaǧaştyŋ «saiqaldama».
Qoimasaŋ auyl jaqqa oralǧan soŋ,
Qylmysyŋdy kelınge aitam bala.
Jem salǧan aidyŋ köldıŋ şabaǧyna
Qyzyǧyp tün qydyrǧan talabyŋa.
Qyz quǧan naisap Naiman oilansyn dep,
Mynadai jūmbaq jazdym janabyŋa.
Bır qozy türlı tüstı dop-domalaq,
Joq onyŋ basy, közı – qu qūmalaq.
Auzy joq as ışetın, aiaǧy joq,
Pana bop kök japyraq tūr qoralap.
Basy joq bolsa-daǧy tūmsyǧy bar,
Syrtynda maida tıken – qylşyǧy bar.
Tūmsyqtan şyqqan kındık jerge sıŋgen,
Aŋdasaŋ sol kındıktıŋ bır syry bar.
Sol qozy emşekpen de jūmysy joq,
(Jetım jan düniede tuysy joq).
Bır ornynda jatyp-aq buaz bolar,
Erkek pe, ūrǧaşy ma, jynysy joq.
Torsiiar jaŋbyr tise jaŋbasyna
Kün tise gümpiedı arqasyna.
Baǧlan bop 40 künde pısıp tūrar
Şaruanyŋ erte tuǧan marqasy ma?
Qyzyǧyp otyrasyŋ qolyŋa alyp,
Aqtarsaŋ odan ärı ışın jaryp.
Süieksız bılem-bılem aq maidy asap
Dämıne otyrasyŋ qairan qalyp.
Işınen üş şarana taǧy şyǧar,
Ūstasaŋ erıp keter maidalanyp.
Jūmbaǧym osymenen tämamdaldy,
Şeşe almai jürsın dedım Naiman nalyp.
Asekeŋ menı synau üşın qairap otyrǧanyn jaqsy tüsındım. Bırer kün batylym barmai jürdım de, aqyry jauap jazdym:
– Aseke, tidı qolǧa üşbu hatyŋ,
Aqynsyŋ alty Alaşqa mäşhür atyŋ.
Oqysam naǧaşyŋdy soiyp sapsyŋ,
Bar taǧy oilandyrar jūmbaq-zatyŋ.
Etekke namaz oqyp öspepsız ǧoi,
Qozypty jasta talai mahabbatyŋ.
Jaspyn ǧoi jıgıttıktıŋ buymen
Qydyryp ketıp edım keşke jaqyn.
Şaşausyz aparmyn auylǧa aman,
Ollahi, kelınıŋızdıŋ amanatyn.
Jien aǧa, halyq hardar esımıŋe,
Ösıp eŋ öleŋ-jyrdyŋ besıgınde.
Äzılmen äzılıŋe jauap qatyp,
Keleiın jūmbaǧyŋnyŋ şeşımıne.
Qozyŋnyŋ qarny da joq, basy da joq.
Işetın daiar tūrǧan asy da joq.
Jynysy joq, sonda da buaz bolǧan,
Qasynda ūryqtanar aşyna joq.
Jūmbaǧyŋ qairan eter adamzatty,
Kım körgen mūndai qozy – maqūlqatty.
Ömırı qyryq-aq kündık jäne özınıŋ,
Bal-şyryn körınedı ettı tättı.
Şeşuı būl jūmbaqtyŋ qauyn eken,
Qoregı kün men ylǧal jauyn eken.
Işınen şyqsa taǧy üş şarana,
Ol ūryq, ösıp-öner qauym eken.
Jien aǧa, tamaqsaulau täbetıŋız,
Jemıske aşqaraqtyq ädetıŋız.
Tüinektı jūmbaq etpei būdan keiın,
Naǧaşyŋnan asyl taǧam dämetıŋız.
Asekeŋ jauabymdy oqyp kördı de «ta-ma-şa!» dep köŋılımdı köterıp qoidy.
Ötegen JAPPARHAN. Qyzylorda.
