Gúljan Kazımova áńgimeleri

Baqta

Baq ishindegi biraıaq soqpaqpen ótip bara jatqam. Kenet mıymnyń bir qyrtysynda yzyń paıda boldy. Basymdy shaıqap qoıamyn. Keter emes, bir sátte yzyń sap tıyldy da aınalam gýildep qoıa berdi. Japyraqtar shý-shý etip,  bir - birimen sóılesip jatyr. Gúlder syńǵyrlap kúlip qoıa berdi. Aldymdaǵy qaıyńnyń ıilip turǵan butaǵy sóılep ketti:

- Myna bir butaqshamnyń basyndaǵy japyraǵyma qurt tústi. Órmelep basqa japyraq-júrekterime de shabatyn boldy-aý, julyp alyp tastar pende bola ma, myna jigitte burylyp aýyrý japyraqty julyp tastaı salsa  bolatyn edi.

Bári bitti. Jyndandym! Meniń esim aýysty. Biraq,  qolymdy sozyp, butanyń álgi aıtqan qurt tesken jaryraǵyn julyp alyp tastadym.

- Janyńa jamandyq bermesin, jigitim. Rahmet.

- Oqasy joq.

Tirimin. Sol baqta kelemin. Esim de ornynda. Jyndanbaǵan da sııaqtymyn. Tabıǵattyń tilin túsinip, daýysyn estip kelemin. Bul ne qylǵan keremet...

- Lalagúl, lalagúl, keshe kúnniń qandaı ystyq bolǵanyn bilseń ǵoı. Meniń qaýyzym tipti tez ashyldy.

- Búgin de jaman emes, men de qaýyzymdy ashtym ǵoı.

Tratýar jıegine egilgen eki lalagúl sóılesip jatty.

- Keshe, keshkisin eki ǵashyq bizdiń tusymyzǵa kelip uzaq-uzaq súıisti ǵoı. Sondaı ádemi, jarasymdy.

- Iá, saǵan, gúl julyp bereıin dep bizge tap-tap berdi emes pe.

- Abyroı bolǵanda, qyzdyń aqyly bar eken. “Meni shynymen jaqsy kórseń gúldi úzbeshi, óse bersin. Ósip turǵanynda ǵana ádemi ǵoı gúl degen. Úzip berseń ólip qalady”-dep álgi esersoqty áreń toqtatty ǵoı.

- Men de qoryqtym. Qyz da onyń yǵyna jyǵylyp, “úzseń úz” dep qarap tursa, búgingi tańdy kóre almas edik.

Men áli álbip júrip kelem.

Sol qaptalda turǵan qaıyń emenge til qatty.

- Áı, emen, diniń qatty-aý seniń, keshegi eki erkektiń áńgimesin

Sosyn aıtamyn dep eń, áli tym-tyryssyń ǵoı.

- Sen qyzyǵar eshteńe joq. “Korrýpııa” baıaǵy. Biri baǵynysty, ekinshisi basqarýshy mekemeniń bastyqtary. Kishisi aıtady: - Áı, sen bastyq bolyp kelgeli bes aı boldy, bes aıdyń ishinde qaltańa  5 mıllıon teńge jasadyń men arqyly, ne degen toıymsyz keńirdek seniki, endi menen bir tıyn ala almaısyń. Jeter! Anasy, bastyǵy: “Jap aýzyńdy, búginnen bastap sen bossyń, qaıda barsań, onda bar, ket ákeńniń...”-dep burylyp júre berdi. “Sendeı arammen jumys istegennen, bos júrgenim artyq. Meniń de túkirgenim, túkirgen!” –dep anaý aıqaılady. Bar bolǵany osy.

Qaıyń men emen keıindep  qala berdi.

- Álsirep baram, ólip baram, kesheden beri maǵan sý quıǵan eshkim joq. Baǵbandar bizge durys qaramaıdy, az ǵana sýdy qandyrmaı topyraq betine shasha salyp taıyp turat,  ylǵaldyń bári topyraqtyń betine ǵana sińip, meniń tamyryma sý barmaıdy. Sony uqpaıtyn netken  adamdar uǵymsyz. Quıar sýyn qandyryp bir quımady. Jańbyr da jaýmaı, qańsytty-aý myna kún.

- Aıtpa, raıhan gúl, sý jetpeı álsiregenniń ústine ıisi qolqańdy jaratyn gazdyń ıisinen áppaq qaýyzdarym sarǵaıyp ketti. Búıtip ómir súrgenim bar bolsyn. Osylaı qınary bar, nesine ósiredi bizderdi.

Qarasam astra gúli eken.

- Sony aıtam, sýdy qoıshy, jańbyr bir jaýar, myna qalanyń gazdy, las aýasy jandy qyınady. Adamzatyna az da bolsyn  sebimiz tısin dep bar lastyqty ózimizdiń boıymyzǵa jıyp jatyrmyz. Olar sol jaqsylyqty sezer emes, tym bolmasa sýdy da jarytyp ishkizbeıdi.

Baqtan atyp shyqtym. Gúlder men aǵashtardyń, japyraqtardyń sybdyr-sybdyr áńgimesi basymdy zeńitip jiberdi. Baq ishi gý-gý ósek.

- Osy anaý baqtyń ishindegi ósimdikter nemenege jaq-jaq bolyp jatady, bilmeımin. Kútimi joq men de eshkimge renjimeı, qýrap, jaıyma turmyn ǵoı. Qýshyıǵan jaman aǵash dep qıyp tasmaǵandaryna rahmet. Shirkin, bir kún bolsa da jaryq dúnıege ne jetsin.

Baqtyń syrtynda qaraýsyz, kútimsiz jalǵyz ósip turǵan butaqtary syıdyıyp,  ár jerinen qyltıǵan birer japyraǵy bar qara tal osylaı dep qaldy. Onyń sońǵy sózimen men  ishteı kelistim....

 

TAǴDYR

 

Taý qoınaýynda ornalasqan shaǵyn aýyldyń kúndelikti tirshilik kúıbeńi qaınap jatqan shaq. Arý kún óz mindetin tezirek aıaqtaǵysy kelgendeı eleýsiz ǵana batysqa qaraı jantaıa bastapty.

Sonaý toǵaıy qalyń ornalasqan qabaqtyń astyńǵy jaǵynda burala aqqan jińishke ózen shańy burqyraǵan aýylǵa ózinshe sán berip tur. Ózendi boılaı qabaqtyń ústinde oryn tekken tapal, qazaqy úıdiń qaqpasy aıqara ashylyp, qolymen kózin kólegeıleı qara kempir shyqty. Jasy kelip qalsa da eńsesin túsirmeı, keýdesin shalqaq ustaǵan qart  ananyń, jasynda syndy  bolǵany baıqalady.

- Álgi, qarasan kelgir qaıda júr eken?

Jan-jaǵyna barlaı kóz jiberip uzaq tesilgen Balqııa apa joldyń ar jaǵynda baǵananyń túbinde qasynyp, súısine úıkelenip turǵan kók qunajyndy kórdi de soǵan qaraı aıańdady.

Jalǵyz qunajynnyń jarytpaı beretin bir kese sútin saýyp alyp, shaıyn demdep, alasa ústelge dastarhan jaıyp bolǵasyn nemeresin tosty.

- Bar bolǵyr, álgi Qanashtaı qaıda júr? Tuqymyń óskirdiń, tań bozynan avtobýsqa shyǵatyny qaıda… Kudaıdyń kúni tura ma, batyp barady. Álgi shamadanyn da salǵan joq. Áı, osy qalaǵa baryp, oqý oqyp jaryta qoımas… Qulynym, baǵy janyp birdeńesine ilinip ketse eken,-dep kúbirleı otyryp janaryna lyqsyp kelip qalǵan jasty jaýlyǵynyń ushymen súrte berdi…

Aýyzǵy dálizge kire bergen Qanash esiktiń kózinde turǵan shelekti saldyr etkizip qaǵyp ótti.

- Apa-aý, oryn tappaǵandaı shelekti aıaq astyna qoıǵanyńyz ne?

- Já, jaraıdy, jaman shelekke aıaǵyń synyp qalmaǵan shyǵar bylaıyraq qoıa sal, umytyp ketippin de baıaǵy. Óziń qaıda júrsiń, erteń jol júresiń, durystap tamaq ta ishken joqsyń, qazanǵa et salaıyn dep edim, ony da saldyrmadyń, kel ystyq sháı ish,-dep nemeresiniń aldyna keseni jyljytty.

- Klastastarǵa baryp qoshtasyp qaıttym, keshke qalsam taǵy da alańdap janyńnan shyǵarasyń ba?…

Apaly-nemereli ekeýi ár nárseni áńgimelep sháı soraptap uzaq otyrdy. Sháıdan soń jolǵa shyǵar nemeresiniń ony-munysyn jóndep tún ortasynda tósegine qısaıdy. Basy jastyqta, kózi jumýly bolsa da, kókiregi oıaý, tipti uıqy keler emes. Ótken-ketken esine oralyp, ananyń kóz aldyna jastaı qara jer qushaǵyna engen, kózden ketip, kókireginde kómeski tarta bastaǵan jalǵyz perzenti Ǵalııashtyń beınesi eles bergendeı boldy.

«Náresteń er jetti, aman-esen jetkizdim. Alańdamaı uıyqta, jaryǵym, kúnim», - dep kúbir etti…

Uıqysyz jatqan qart ananyń sanasyna budan 18 jyl burynǵy kórinis kıno lentasyndaı qaıta oraldy.

…Kúndegi ádetinshe tańerteńnen úıdiń taýsylmas kúıbeńimen júrgen Balqııa túski shaıǵa otyrǵan. Kenet, kesedegi shaıdy aýzyna apara bere kilt toqtady. Keseni jerge qoıar-qoımastan jas baladaı esikke qaraı dalbalaqtap tura júgirdi. Alasa qaqpanyń syrtyna qaǵylǵan poshta jáshigin qoly sımaǵasyn tóńkere saldy. Oılaǵanyndaı qyzynan kelgen hat sýsyp túse berdi.

Burnaǵy jyly onjyldyqty bitirgen jalǵyz qyzy Ǵalııash oqýǵa barmaq bolyp astanaǵa ketken. Baǵy janbady ma, álde daıyndyq nashar ma, kim bilsin, áıteýir alǵashqy emtıhannan qulaǵan jas qyz sátsizdiginen uıaldy ma, aýylǵa qaıtpaı qaldy. Qalaǵa jumysqa ornalasqan. Úıde sopaıyp jalǵyz basy qalsa da «qatarynan qalmasyn, jumys istep ysylsyn, túbi jat jurttyq qyz jattyǵa bersin», -  degen oımen qyzyna qaıt deı qoımaǵan. Endi mine, sol jalǵyzdan keler hatty tosyp, poshtany kúnine tórt teksermese birdeńesi umyt qalǵandaı ádet tapqan. Qomaqtylaý kelgen konvertti jaıǵasyp otyryp alyp biraq ashty. Sol jaǵyna qaraı jantaıta ırektep jazatyn qyzynyń jazýy ózgerip ketkenine tańdanǵan ana hatqa úńildi:

«Salamatsyz ba, Balqııa apaı? Ǵalııashtan hat kútip, zaryǵyp júrgen bolarsyz. Bul hatty sizge jazyp otyrǵan qyzyńyzdyń qurbysy Zıfa degen balańyz. Qansha jasyryp-japqanmen jazbasqa bolmady. Túsinikti bolý úshin basynan bastaıyn.

Ǵalııash ekeýmiz oqýǵa barǵan jyly tanysyp edik. Az ýaqyt ishinde dostasyp, aǵaıyn-týǵan joq úlken qalada bir-birimizge apaly-sińlideı bolyp kettik. Ekeýmiz qol ustasyp baryp fabrıkaǵa jumysqa ornalastyq. Sodan beri eki jarym jyl boldy birgemiz. Qýanysh-qaıǵymyz da ortaq. Endi, mine, aıaq astynan meniń jan qurbyn baqytsyzdyqqa ushyrady. Muny jazý maǵan ońaıǵa tıip otyrǵan joq…

Ótken kúzde Ǵalııash óziniń bir jigitpen tanysqanyn,ózine unap ta qalǵanyn syr qylyp aıtqan edi. Olar jıi kezdesip júrdi.. Jan dosymnyń ómirine ózgeris bolyp engen alǵashqy mahabbatynyń baqytty bolýyn qalap edim… Biraq, taǵdyr shirkin on ekide bir gúli ashylmaǵan jas qyzǵa degen buralań jolyn keıinge saqtapty. Ǵalııashtyń janym dep súıgeni arsyz nápsiniń quly bolyp shyqty. Áne úılenemiz, mine úılenemiz dep júrip arsyz oıy iske asqannan keıin iz-tússiz joq boldy. Ǵalııash ony janyndaı súıip edi. Sondyqtan bolar, arsyz jandy jaýapqa tartqyzý týraly aıtqanymda, ózin qorlaǵan, aryn aıaqqa salyp taptaǵan jigitti zar eńirep otyryp aqtap alyp shyqty. Súıgen júrek qashanda keshirimshil eken. Sodan beri kóp ýaqyt ótti. Aıaǵynyń aýyr ekenin sizge bildirmeske áýdelestik. «Óz qolymmen istegendi qandaı qıyndyq bolsa da ózim kóteremin, onsyz da jarym kóńil anamdy aıaımyn, meniń jaǵdaıymdy estise ne bolaryn bilmeımin, aman-esen bosanǵasyn ózim birdeńe etip túsindirermin» degen soń bárimiz osyǵan toqtaǵanbyz.

Búgin Ǵalııash tolǵatyp aýrýhanaǵa tústi. Jaǵdaıy aýyr, es-tússiz jatyr. Dárigerler de jarytyp eshteńe aıtar emes. Sırek kezdesetin jaǵdaı deıdi. Jalǵyz ne isterimdi bilmeımin. Kelińizshi apaı, siz kelseńiz bári jaqsy bolatyndaı kórinedi de turady, kútemin».

Hatty oqyp bolǵan ana eseńgirep otyryp qaldy. Kóz aldy tumandanyp, demde ala kóleńke tartqan bólmede jalǵyz otyrǵan ananyń kózinen bir tamshy da jas shyqpady. Jasynan qaıǵy-qasiret pen beınetti kóp kórgen júregi ishteı ǵana qan jylap otyr edi.

Hat kelisimen qustaı ushyp perzentine jatkenimen taǵdyr shirkin óz degenin istep tyndy. Asa aýyr  jaǵdaıda bosanǵannan keıin, qatty qansyraǵan Ǵalııash aýrýhanada bes kún jatyp ómirmen máńgi qoshtasty. Bir baqytsyz qyrshyn ómirdi jer qoınyna berip, taǵdyrdyń degenine kónbeı, shyrqyraı jaryq dúnıe esigin ashqan ekinshi jas ómirdi qushaǵyna qysyp ana aýylyna qaıtty. Kishkentaı qyzyl shaqa náresteni jalǵyz janyna medet tutqan Balqııa sodan beri on segiz jyldy artqa salypty…

Aýyl shetindegi buzylǵan tamnyń aldyna tań bozynan kelip toqtaǵan avtobýsqa aýdanǵa qaraı sabylǵan jurt talasa-tarmasa minip jatyr. Eldiń otyryp bolýyn kútip turǵan Qanash apasyn qushaqtap betinen súıdi. Es bilgeli janynan uzap shyǵyp kórmegen apasyn birtúrli qııa almaı tur.

- Qulynym, bara hat jaz, túnde kóp júrme, janym, aqylyń bar edi ǵoı, - dep balasha aımalap, aqyl-keńesin úıip-tógip turǵan apasyna kóz toqtatqan Qanash tańyrqaı qarady. Jaıshylyqta jap-jas kórinetin apasy bir túnde qartaıyp ketkendeı. Endi aıaldasa ana janarynda móldirep erneýinen asyp ketýge shaq turǵan móldir jastyń lyqsyp shyǵaryp sezgen Qanash lyp etip avtobýsqa enip ketti…

Avtobýs artynan uzaq tesile qaraǵan qart ana ıegi kemseńdeı

belin jaza tikteldi de, aýyl syrtyndaǵy qorym zıratqa qaraı aıańdap ketip bara jatty…

 

Ámeńger

         Áskerge attanardan bir kún buryn Sabyr Qaroıǵa qaraı qustaı ushty. Ákesine kómekshi bolyp júrgen Aızattyń tańǵy altyda qoı órgizip shyǵaryn jaqsy biledi. Qaroıdyń jazyǵy bitkesin bastalatyn úlken jotanyń bıigine shyǵyp alyp sonaý alysta saǵymmen birge aǵarańdaǵan qoı aýylǵa taǵatsyzdana kóz tigedi. Álden ýaqytta kórindi-aý kútken salt atty. Aldynda bir qora qoıy bar Aızat maldy asyqtyrmaı jáılap qaıyryp keledi. Anda-sanda tabynnan jyraq shyqqan qozy-laqty «haıt-haıt» dep qaıyryp qoıady. Tańǵy jańǵyryq qyzdyń názik daýysyn  alysqa ilip ala jóneledi. Aldyndaǵy jotaǵa kózi túsken Aızattyń qýanyshtan júzi bal-bul janyp shyǵa keldi. Sabyr! Sabyry ǵoı anaý! Dál ózi! Ózderi belgilegen kezdesetin dóńniń ústinde tur. Qolyn bulǵaıdy. Maımańdaı jaıylǵan maldyń júrisine shydamy taýsylǵan qyz tabyndy jotaǵa qaraı qııalata dedektete tústi.

Jotadan júgirip túsken Sabyr Aızatty attan kóterip aldy. Kópten kórispegen ekeýdiń shólirkegen ystyq, albyrt erinderi birin-biri asyǵa-aptyǵa aımalasyp, ystyq súıiske kómile berdi. Sabyrdy ábden saǵynǵan Aızat denesin qaýsyra sıpalap, úıirip áketken qarýly qoldyń yrqyna kóne berdi. Mamyrdyń tańǵy samaly ekeýdiń boıyndaǵy lap ete túsken qushtarlyq sezimniń otyn úrleı tústi. Lázzatqa bólenip, shıyrshyq atqan qos dene kók  shalǵynǵa aımalasa qulady… Qyz ústindegi juqa jeıdeni epti qımylmen sypyryp tastaǵan Sabyr shalqasynan jatqan qyzdyń keýdesinde diril qaǵa bir kóterilip, bir basylǵan tyǵyrshyqtaı qos anardy essiz qumarlyqpen emine aımalaıdy. Jigittiń ár qımylyn jan-tánimen sezinip, uıyp bara jatqan denesin ıgere alar emes. Árbir múshesi toıat taba almaı «…taǵy, taǵy» degendeı jigittiń ár qımylyna jaýap qata bastady. Osy sátte jigit jáılap qana qyz denesine boılap ene berdi… Ǵajaıyp tátti dúnıe esigine ene bergen qyz tánin naızaǵaıdaı bir jarqyl osyp ótti. Janyn kózine kórsetip osyp ótken jarqyldyń ne jarqyl ekenin uǵyp úlgirmegen qyz tátti tuńǵıyqqa qaıta enip júre berdi. Álden ýaqytta qyz táni jigit boıynan bólingen ystyq tolqyndy sezine, onymen birge búlkildeı jónelgen óz tániniń lázzátin úzip alǵysy kelmegendeı  talyqsı kózin jumdy…

 

                           ******

 

Baılanystyń nasharlyǵy ma, álde aýdan men qoı aýyldyń shalǵaılyǵy ma, Sabyr áskerge ketkeli  úsh aı ótse de áli hat joq. Ornalasyp úlgirmegen shyǵar, alǵash barǵandarǵa «karantın» degen bolady, sonysynan shyǵa almaı jatqan bolar dep ózin-ózi jubatyp qoıady.

Keshe qoı aýylǵa tólshiler keldi. Bes jigittiń bireýi Sabyrdyń aǵasy Qanat. Ekeýi sonshalyq uqsas. Sabyrdy saǵynǵan qyz keıde sháı ústinde Qanatqa eljireı qarap qatyp qalatyn. Kóz aldynda umytylmas lázzat syılap ketken Sabyrdyń alaýlaǵan júzi keledi. Sol kezde boıyn essiz qushtarlyqtyń tolqyny bılep, mańdaıynan sýyq ter burq ete qalady. Denesin, ásirese kindiginen tómen uıytyp ketken belgisiz bir sezimdi áreń irkip alady. Qanattyń ózin jıi jaǵalaı bastaǵanyn sezip júr. Syltaý taýyp munymen jıi kezdesip qalady. Al, Sabyrdan hat joq. Qanattan suraýǵa batpaıdy. Alys qoı aýylda jatqan ol da aýdan jaqtaǵy ómirden beıhabar, ne aıtar deısiń dep qyz júregi muńaıa qalady.  Maýsymnyń alǵashqy kúninen bastap qyz júregine áldebir kúdik kirdi. Aıdyń alǵashqy aptasy aıaqtalyp qaldy… Aıaǵy aýyrlap qalmasa etti… Eki kún boıy júregi aınyp odan saıyn sasa bastady. Tańerteńgi asqa qaraı almaı loqsı jónelgen búgingi jaıy bar úmitin úzip tyndy…

Endi qaıtpek? Ákesi sezse at baýyryna salyp sabaıdy, dini qatty adam. Aýyl arasynda jıilep ketken mundaı jaıdy estip júrgen anasy eskilikti tárbıe alǵan, áıel balanyń oń jaqta otyryp bala tapqany súıekke tańba, «at atattyryp, súıek syndyrdy» degen jaman ataq sol dep otyratyn. Sheshesi keshpeıdi bul qylyǵyn. Ábden basy qatqan Aızat birese Sabyrdy kinálaıdy, birese, jigitke toqtaý aıta almaı degenine kóne bergen óziniń essizdigin qarǵap, jer-jebirine jetedi. Bolar is boldy, boıaýy sińdi… qalaıda bir áreket etý kerek… Aldyryp tastaýǵa beıkúná sharananyń obalynan qorqady. Kárteıgende áke-sheshesin aınaladaǵy qoıshylardyń salpy etek áıelderiniń ósegine jem etip tirideı óltirerin oılasa ómir súrgisi kelmeıdi. Isterge amaly joq, sharadaı basy shaqshadaı boldy.

Esh nárse oılap tabýǵa qabileti joq Aızat beı-jáı otyr. Osy kezde marqaıyp qalǵan qozyny qushaqtap mal qoradan shyǵyp kele jatqan Qanat buǵan qolyn bulǵady. Qanat! Saly sýǵa ketken qyz qarmanarǵa qara tapqanyna qýanyp ketti. Ózin eki ottyń ortasyna tastap ketken Sabyrdy qııa almaı jylaı da jylaı otyryp, uıatyn oılaǵan Aızat bir sheshimge keldi.

 

******

 

Ózine unatyp qalǵan kisideı eljirep qaraıtyn Aızat jaqyndap ketse qubyjyq kórgen elikteı edireıe qalatyn. Sońǵy kede ózine birtúrli jylylyq tanytqandaı ma qalaı… qyzdyń bul qylyǵy Qanatty úmittendirip jiberdi. Súıkimdi qara tory qyzdy birden unatyp qaldy. Tabıǵaty tuıyq jigit sezimin bildirýge ımene bergen. Qyzdyń ózine ket ári emes ekenin sezdirgeli beri boıynda batyldyq paıda boldy. Qozylardy qaraýdy umytyp, olar uılyǵyp jeteýi birdeı ólip tynǵan bir tún bárin sheshti. Arada apta ótkesin aýylǵa atpen baryp qaıtqan Qanatpen ilesip kelgen áke-sheshesi Aızatqa quda túsip qaıtty.

***             ****           ***

Áskerı daıyndyqta bolyp, úsh aıdan keıin ǵana hat jazýǵa ruhsat alǵan Sabyr alǵashqy eki hattyń birin Aızatqa arnady. Úıdegilerge meken-jaıyn bildirip habar jiberdi. Arada az ýaqyt salyp úıden kelgen hattyń ishinen shyqqan aǵasy Qanattyń úılený toıyna túsken sýretin kórip tóbesinen jaı túskendeı boldy. Óziniń hatyn asyǵa kútip júr dep sengen qalyńdyǵy týǵan aǵasyna áıel bolyp jatsa, munan asqan soldat úshin soqqy bar ma… Ne bolǵanyn bilgisi kelip Aızatqa hat jazýǵa qansha oqtalsa da onyń óz úıine baratynyn, hattyń aǵasynyń da qolyna tıerin oılap, ol oıynan eriksiz bas tartty. Qanattyń  óńdi ekeni ras, tek ózin aıyrbastaýǵa basqa erkek kindik taýsylǵandaı jan-tánimen súıgen áli de bolsa umyta almas Aızattyń týǵan aǵasyn tańdaǵan qylyǵyna túsine almaı kúıinedi.

Shytyrmany kóp áskerı ómir jigit júreginiń jarasyn jaza bastady degenmen de súıgenin basqaǵa qııa almas qaıran kóńil áli de qınalyp ketedi. Eki jyl kózdi ashyp-jumǵansha óte shyqty. Qaıtýǵa eki aptadaı ǵana ýaqyt qaldy. Osy tusta elden jetken qaraly jedel hat Sabyrdy ýaqyty bitpeı ásker qatarynan bosatty. «Aǵań qaıtys boldy, tez jet» degen bes sóz júregine shanshýdaı qadaldy. Qanatym! Jan aǵam! Ókpege, tipti qyzǵanyshqa da qıyp jibergen tete ósken aǵasyn ólimge qııa almaı uzaq jylady. Dál shyǵarar kúni, janazasynyń ústine jetken Sabyr «baýyrymdap» bozdap kelip kıgizge oralǵan aǵasynyń máıitine ókire qulady. Bul kórinis janazaǵa jınalǵan jurttyń kóńilin bosatyp, kózine jas almaǵan pende bolmady. Máıittiń janynda otyrǵan Aızat sol sátte talyp tústi. Sylq etip qulap bara jatqan jas kelinshekti baıqaǵan Sabyr jas jýǵan janary tumandanyp demeı bergen. Bylq-sylq etken jas deneni kóterip alyp ulardaı shýlap jylaǵan eldiń arasymen alyp ótip, úıge kire beristegi tósekke shalqasynan jatqyzdy. Kelinshektiń Aızat ekenin sonda baryp tanydy. Nashatyr spırtin ıisketkesin selk etip kózin ashqan Aızat «Sabyr» dep kúbir etti de qaıta talyqsyp ketti…

 

******

 

Qanattyń qyrqyn berip zırat basyna  baryp qaıtqan kóptiń sońynda ilbip kele jatqan Aızat óz oıymen arpalysýda. Óziniń ar-uıatyn únsiz kóterip alǵan Qanattyń baıypty, aqyldy júzi men Sabyrdyń kún saıyn kóretin jaýap kútken suraýly júzi kezek almasyp janyna maza berer emes. Úılengennen keıin jeti aıda toǵyz aılyq balpanaqtaı ul týǵan bunyń janyn qınap basy artyq bir suraq qoımap edi, jaryqtyq. Keshkisin, uıyqtap jataqn sábıdiń júzine úńilip, ózine uqsastyq izdeýmen bolatyn. Arman Qanatqa qatty uqsap týdy. Tek, sábıdiń ıegindegi tereń oıyq pen oń jaq betindegi tereń shuńqyr Aızatta da, Qanatta da joq edi. Ol ekeýi de Armanǵa aınymaı qonǵan Sabyrdyń belgileri bolatyn. Bul uqsastyqty Sabyrdyń ózi de baıqaǵan syńaıly. Ótkende esik aldynda oınap otyrǵan Armandy aldyna alyp, onyń ıegindegi oıyq pen betindegi shuńǵyldy sıpap, dál sondaı óz betindegi belgini basyp kórip oılanyp otyrǵan ústine túsken-di. Ózin baıqap qalǵan Sabyrǵa jumbaqtaý jymıyp bas ızep óte berdi.

Qanat qaıtqaly beri Arman da Sabyrdyń qoınynan shyǵar emes. Sábı júregi seze me, kim bilsin, ótken joly televızor kórip otyrǵan Sabyrdy «papalap» baryp aldyna shyǵyp otyryp aldy. Eshteńeden habary joq qarttar «E, qulynym-aı, Sabyrdy papasyna uqsatyp júr-aý, alda, qarǵam-aı» dep kúrsinip, kóz jastaryn syǵyp-syǵyp aldy. Biri qaıny, biri jeńge bolyp súıisken eki júrek bir shańyraq astynda eki buryshta ah urdy.

Kózden ketip, kóńilden sýyǵan, eki jyl serik bolǵan Qanat kelinshek úshin umyt bola bastady. Onyń esesine kóz aldynda júrgen Sabyr kúndiz kúlki, túnde uıqydan aıyrdy. Qanatpen ótken eki jylda áıel bolyp Sabyr syılaǵan alǵashqy  tósek lázzatyndaı sezimdi  sezinip kórgen emes. Keıde Sabyrdyń ystyq qushaǵy túsine enip, túsinde ǵana rahat tabatyn. Óziniń Sabyrdy áli de essiz súıetinin jaryqtyq kúıeýi tiri kúninde moıyndap, qaınysynyń keler ýaqyty jaqyndaǵan saıyn boıyn bir qorqynysh bılep alatyn. Inisi men áıeliniń arasyndaǵy bul baılanystan beıhabar bolsa da qudaı solaı sheshti me, álde mańdaıyna jazǵan ǵumyry kelte boldy ma, áıteýir Qanat az ǵana qınalyp bul ómirden baz keshti. Bir-aq aptada aýzy-murnynan qan ketip ómirden ótti de ketti. Aýdanda mundaı jas ólimder kóbeıip ketti. Bir jaǵy Semeıdiń polıgony, bir jaǵy myna tıip turǵan Tarbaǵataı taýlarynyń ar jaǵyndaǵy Qytaıdyń «Lobnor» degen atom polıgonynyń áseri deıdi jurt. Kimdi qandaı taǵdyr kútip turǵanyn bir alla biledi. Al ózi búgin, eki attam jerde, qabyrǵanyń ar jaǵynda jatqan Sabyrdyń ystyq demin ańsap, boıyn jaılap alǵan qumarlyqpen alysýda. Lázzat ańsap sansyraǵan áıel sanasy anda-sanda selt etip kómeskilene bastaǵan kúıeýiniń arýaǵynan keshirim dámetip: «Keshir, Qanat, keshir» dep kúbirlep ketedi…

Ata-enesi búgin tańǵy salqynmen at arbasyn jegip kórshi aýyldaǵy kishi qyzdaryna ketti. Búginde janar-jaǵar maıdyń tapshylyǵynan aýyldaǵy jurttyń bári temir tulparlaryn qańtaryp qoıyp, kóbine at-arbamen júretin bolǵan. Eki aýyldyń ortasyna jastar atty jegip alyp taksı retinde de aqsha taýyp júr. Tehnıkanyń damý shegine jetken jıyrmasynshy ǵasyrdyń aıaǵynda shalǵaıdaǵy qazaq aýyldarynda osyndaı jáılar bolyp jatady.  Qarttardy  attandyryp salyp sıyryn saýyp, maldy  úıdiń syrtyna órgizip jiberdi de, jantaıa turmaq bolyp óz bólmesine qaraı óte bere sol jaqtaǵy Sabyr jatqan bólmeniń esiginen qalaı engenin ózi de bilmeı qaldy. Keýdesin jalańashtap tastap tańǵy tátti uıqy qushaǵynda jatqan Sabyrdyń ózi jaqsy kóretin ıegindegi oıyqty sıpamaqqa qolyn apara berdi. Sol sátte Sabyr kelinshektiń bileginen ustaı aldy.  Qarýly qoldyń qarymyna qarsylyq jasaýdy oılamaǵan Aızat erinderin ashyp, kózin juma berdi. Endi bir sátte jalyndap jatqan jigittiń qushaǵy men tolyqsyǵan kelinshektiń shıyrshyq atqan denesi sezim tolqynyndaı bolǵan kók torǵyn kórpeniń astynda birese asaý tolqyndaı týlap, birese jáı ǵana búlkildep jatty… Ábden toıat taýyp sharshaǵan, uǵysqan ekeý bir-birine erkeleı jymıysyp, qushaqtaryn qaıtyp aıyrmastaı qaýsyra tústi. Adasyp tabysqan qos júrek, birge soǵyp,  birge tynystap jatty…

 

Oskar Ýaıld. Baqytty hanzada

----------------------------------------------------------------------------

Perevod K. Chýkovskogo

Oskar Ýald. Izbrannoe. M., Prosveenıe, 1990

OCR Bychkov M.N.

----------------------------------------------------------------------------

 

Qalanyń ústinen qarap, bıik tuǵyrda Baqytty Hanzadanyń músini tur. Hanzada  bastan aıaq taza altyn qabyrshaqtarmen aptalǵan. Kóziniń ornynda taza sapfır, al

qylyshynyń tutqasyna qyp-qyzyl rýbın ornatylǵan.

Eldiń bári Hanzadaǵa qarap tań qalatyn-dy.

- Keremet, flıýger-qoraz sııaqty! – dep, ónerdi baǵalaýdyń bilgiri bop kórinýge jantalasqan Qalalyq Keńesshi ıek qaqty -  Desek te...árıne...adamdarǵa flıýgerdiń paıdasy kóbirek tıedi,- dep sózin demde «túzetip» jiberdi, ózin óner ataýlyny tereń uǵyna biletin bilgirler sanatyna qosýdy kóksep júrgen ol.

- Baqytty Hanzadaǵa uqsap baq, balam!-dep aqylyn aıtyp jatty aspandaǵy aıdy áper dep jer tepkilegen ulyna aqylshy anasy.

- Baqytty hanzada eshqashan tentektik jasamaıdy!

Taǵdyrdyń tálkegin kóp kórgen qańǵybas músikn da keremet músinge telmire qarap:

- Ómirde bir baqytty jannyń baryna shúkir, -dedi murynynyń astynan mińgerlep.

- Iá, ol qutty perishte sekildi!- dep tańdaı qaǵysty Sobordan toptalyp shyqqan biryńǵaı aq shańqadaı aljapqysh pen ashyq-kúlgin qatyrma jaǵa taqqan jetimder men qaraýsyz qalǵan balalar úıiniń tárbıelenýshileri.

- Perishteni ómiri kórmegen sizder ony qaıdan bilesizder, - dep tańdana ún qatty  esep pániniń muǵalimi.

- O, biz perishteni túsimizde kóremiz! - dep balalar shý ete tústi. Esep pániniń muǵalimi barlyǵyn qabaǵyn túıe, túksıe sholyp ótti, oǵan balalardyń tús kóretini unamady.

Kúnderdiń bir kúninde, tún qata, qalanyń ústinen Qarlyǵash ushyp bara jatty. Onyń qurbylary  bir apta buryn Mysyrǵa ushyp ketken. Bul qalyp qoıǵan-dy. Óıtkeni shynardaı tik ósken Qýraıǵa ólerdeı ǵashyq edi. Aınalshyqtap...qıyp kete almaı...aıaldaı bergen-di. Sonaý...erte kóktemniń bir ǵajaıyp kúninde sap-sary jyndy kóbelekti tyrqyrata qýyp júrip shynardaı tik bitken Qýraıdyń symbatyn kórip, bir ornynda qanatyn qaǵyp usha almaı...aýaǵa tańylyp, tańdana qatyp qaldy.

- Men saǵan ǵashyq bolsam qaıtedi?,- dep tike saýal tastady, ne nársede týrashyldyqty súıetin Qarlyǵash. Qýraı oǵan jaýap retinde basyn ıdi.

Qýraıdyń ıilgenin kórip Qarlyǵash birese joǵary kóterilip, birese sý betinde kúmis jolaq qaldyra qanatymen sýdy syza tómenge quldılap, ony aınala uzaq ushty. Sezimin sóıtip jetkizdi. Jazy boıy osylaısha jalǵasa berdi.

- Bul ne qylǵan mahabbat!  - dedi qalǵan qarlyǵashtar pysh-pyshtaı sybyrlasyp – Qýraıdyń túgi joq, jalańash neme ǵoı...ári qasynda qara ormandaı qaptaǵan týystary qanshama.

Rasynda da ózen mańy qaýlaı, qalyń ósken qýraı edi.

Sosyn kúz keldi de qarlyǵashtar jyly jaqqa ushyp ketti.

Olar ushyp ketkende Qarlyǵash jetimsirep, óziniń Qýraıǵa baılanyp qalǵan kóńilin aýyrsyna qaldy.

- Meniń Qýraıym, qutty bir mylqaý sekildi, bir aýyz sóz ala almaısyń, tipti, ózi qaıqańdaı ma...úp etken jeldiń bárimen birdeı «ámpeı-jámpeı» sekildi me,-dep Qarlyǵash Qýraıdy kinaláı til qatty.

Shynynda da, jel úp etse boldy Qýraı jelge bas uryp, ıilip áýrege túsedi.

- Ol úıden shyqpasa shyqpasyn, al, men saıahatty súıem ǵoı! Jubaıymnyń da saıahatty súıgeni jaman bolmas edi!

- Sonymen, menimen birge ushasyń ba, joq pa?,- dep surady. Qýraı tek basyn shaıqady: onyń kindigi topyraqqa máńgilik baılanǵan bolatyn-dy!

- Ah, sen meniń sezimimmen oınap júr ekensiń ǵoı! – dep Qarlyǵash aıqaı saldy – Qosh bol onda, men pıramıdalar eline ushtym!

Sóıtti de qanatyn sermep-sermep jiberdi de...usha jóneldi.

Kúni boıy ushqan ol tek tún qata qalaǵa jetti.

"Qaı jerge baryp qonaqtasam eken? – dedi Qarlyǵash oılana. – Qala meni bar saltanatymen qarsy alýǵa daıyn bolar!?"

Kenet, onyń kózi bıik kolonna ústindegi músinge tústi.

- Mine, tamasha! Osy keremet jerge ornalasaıyn, taza aýasy da molynan.

Qarlyǵash Baqytty hanzadanyń aıaǵynyń astyna qonaqtady.

- Meniń túngi jáıim altynnan soǵylǵan! – dedi pańdana jan-jaǵyna kóz salǵan ol.

Basyn qanatynyń astyna tyǵyńqyrap uıyqtaıyn dep jatyr edi, kenet aýyr tamshy «tyrs» etip ústine tamyp tústi.

- Qyzyq!, - dedi Qarlyǵash tańyrqap - Aspanda shókimdeı de bult joq, juldyzdar jap-jaryq, tap-taza, al jańbyr qaıdan jaýyp tur? Evropanyń soltústiginde klımat óte jaman. Meniń Qýraıym jańbyrdy jaqsy kórýshi edi, alaıda ol sonshalyqty ózimshil.

Taǵy bir tamshy tamyp tústi.

- Myna músinnen paıda joq eken, jańbyrdan da jasyry almaıtyn boldy. Esim barda shatyrdaǵy qubyrlardynyń birinen oryn tabaıyn, -dep Qarlyǵash ushýǵa jınala bastady.

Qanatyn jaıǵansha bolmaı taǵy bir tamshy «tyrs» ete tústi.

Joǵaryǵa kóz jibergen Qarlyǵashtyń ne kórgenin bilseńiz ǵoı!

Baqytty Hanzadanyń kózderi jasqa lyq tolyp tur edi. Kózinen aqqan domalaq-domalaq tamshylar altyn jalatqan júzinen tómen qaraı lyqsyp aǵyp jatty.

. Aı jaryǵymen nurlanǵan júzi sonshalyqty ádemi. Qarlyǵashtyń jany ashyp ketti.

- Sen kimsiń? – dep surady.

- Baqytty Hanzadamyn.

- Nege jylaısyń? Seniń kóz jasyńnan malmandaı sý boldym ǵoı.

- Men tiri kezimde, júregim soǵyp turǵanda kóz jasynyń ne ekenin bilmedim,- dep jaýap qatty músin - Men Sans Souci (franýz tilinen aýdarǵanda «ýaıymsyzdyqty» bildiredi) saraıynda eshqandaı ýaıymsyz, muqtajdyq kórmeı ómir súrdim. Ol saraıǵa qaıǵy-qasirettiń bas suǵýyna bolmaıtyn. Kúndiz men baqta serýendedim, al kesh bolsa Úlken zalda bıleıtinmin. Baq bıik qorshaýlarmen qorshalǵandyqtan onyń ar jaǵynda ne bop jatqanynan múlde beıhabar edim. Óıtkeni ózimniń aınalam ǵajaıyptarǵa toly, ne ishem...ne kıem demedim!  Eger baqyt degen tek rahattanýdan turatyn bolsa...men shynymen baqytty edim! Mańaıymdaǵylar maǵan «Baqytty Hanzada» dep madaq aıtatyn! Baqytty ómir súrip...ómirden óttim. Janym ushyp, tánim sýyǵannan keıin meni osynda, bıik tuǵyrǵa qondyrdy. Tuǵyrdyń bıiktigi sondaı bul bıikten qaladaǵy halqymnyń bar qaıǵy-qasireti men qaıyrshylyq ómiri alaqandaǵydaı kórinedi. Olardyń beıshara ómirin kórip, júregim quryshtan quıylsa da...kóz jasymdy tyıa alar emespin.

"Á, seniń turǵan boıyń altyn eken ǵoı!" - dedi Qarlyǵash ishteı, bul oıyn daýystap aıta almaǵandy, óıtkeni ol sonshalyq sypaıy bolatyn.

- Áne...anaý alysta...jińishke kósheniń boıynda qarasha úı tur, - dep Músin óziniń uıań da áýezdi daýysymen sózin jalǵap – bir terezesi ashyq, stol basynda otyrǵan áıeldi kórip turmyn. Júzi sharshańqy, ájim basqan qoldary ınemen jıi pisip alatyndyqtan qyp-qyzyl, óıtkeni ol tiginshi. Hanshaıymnyń qurbylarynyń birine jaqynda ótetin bı keshinde kıetin jibek kóılegine kestelep jyltyrgúl tigýde. Buryshtaǵy kereýette onyń aýrý balasy jatyr. Ystyǵy kóterilip jatqan balapany apelsın suraıdy. Biraq, anasynyń qolynda eshteńe joq...tek kesheden qalǵan qara sý ǵana bar. Kishkentaı sábı jylap jatyr. Qarlyǵashym, kishkentaı ǵana qusym meniń, qylyshymnyń tutqasyndaǵy rýbındi shoqyp alyp, aparyp bershi! Meniń aıaqtarym tas tuǵyrǵa máńgilik baılanǵan, ornymnan qozǵala alar emespin.

- Bilesiń be, meni Mysyrda dostarym tosyp otyr, - dedi Qarlyǵash.  -  Qurbylarym Nil ózeniniń ústinen aınala ushyp, ádemi lalagúlderimen áńgime-dúken quryp júrgen bolar. Jaqynda olar Uly patshanyń mazaryna túneýge barady. Ǵajaıyp qabirdiń ishinde Uly patshanyń ózi de máńgilik damyldap jatyr.Bilesiń be, ol sap-sary matamen qaptalyp hosh ıisti shóptermen sylanǵan. Moıny kúlgin-jasyl tústi nefrıtten órilgen shynjyrmen oralǵan, al qoldary kúzgi japyraq sııaqty sarǵaıyp ketken.

- Qarlyǵashym! Qarlyǵashym, kip-kishkentaı qusym meniń. Osynda bir túnge qalshy, meniń elshim bolshy bir túnge! Kishkentaı sábıdiń sý ishkisi keledi, al anasy sonshalyq muńdy.

- Balalardy onsha jaqsy kórmeımin. Ótken jazda, men ózen jaǵasynda turǵanda, dıirmenshiniń meıirimsiz balalary meni únemi taspen atatyn. Árıne, maǵan jetý qaıda...biz qarlyǵashtar, sondaı qaǵilezbiz! Onyń ústine meniń ata-babamnyń eptilikterimen aty shyqqan. Dese de, olardyń qylyǵy ádeptilikke jatpaıdy.

Baqytty Hanzadanyń sonshalyqty qatty kúızelisine shydamaǵan Qarlyǵashtyń  jany ashyp ketti.

- Munda óte sýyq eken! Dese de... seniń janyńda qalaıyn, tilegińdi oryndaıyn, - dedi.

- Rahmet, meniń kishkentaı Qarlyǵashym,- dep qýana til qatty Baqytty Hanzada.

Qarlyǵash onyń qylyshynyń tutqasyndaǵy rýbındi shoqyp alyp shatyrlardyń ústimen usha jóneldi. Áppaq mármárdan oıylǵan perishte beıneli shirkeý qońyraýlarynyń ústinen ushyp ótti. Korol saraıynyń ústinen ushyp bara jatyp mýzyka únin estidi. Balkonǵa sulý bıkesh pen onyń ǵashyǵy shyqty.

- Juldyzdar qandaı ǵajaıyp, al mahabbat sezimi odan da ǵajap! – dedi ǵashyǵy

- Meniń kóılegim saraıdyń bı keshi bastalǵansha tigilip bitetin shyǵar, men ony asyl tastarmen kesteleýge buıyrǵam. Biraq, tiginshiler sondaı jalqaý!–dep jaýap qatty bıkesh.

Ózen ústimen ushyp kele jatqan Qarlyǵash keme dińgekterinen jarqyraǵan ottardy kórdi. Getto ústinen ushqan ol ózara mámile jasap, monetalaryn mys bezbenmen ólshep jatqan evreılerdi baıqady. Mine, qarasha úıge de jetti-aý, áıteýir. Jete sala syǵalap edi, qatty sharshaǵan anasy tereń uıqyǵa ketipti, balaqaı bolsa dene qyzýynan ottaı janyp, alasuryp jatyr eken. Qarlyǵash aýyz úıge enip, rýbındi stol ústinde jatqan tiginshiniń oımaǵynyń janyna qoıdy. Sosyn balaqaıdyń ústinen únsiz ǵana qalyqtaı ushyp, qanatymen jelpip, salqyn samal estirdi.

- Qandaı tamasha salqyn aýa! Men endi jazylamyn! – dedi de balaqaı tátti uıqyǵa ketti.

Baqytty Hanzadaǵa qaıta ushyp jetken Qarlyǵash kórgen-bilgenin bárin baıan etti.

- Eń qyzyǵy, dala sýyq, salqyn bolsa da men tipti de tońǵan joqpyn, - dep tańdana aıaqtady áńgimesin.

- Óıtkeni, sen jaqsy is tyndyrdyń! – dep túsindirdi Baqytty Hanzada.

Sanasy on san oımen shyrmalyp jatyp Qarlyǵash bir sátke myzǵyp ketti. Óıtkeni oılana bastasa boldy Qarlyǵashty uıqy basatyn.

Tań ata ol sýǵa shomylý úshin ózenge ushyp keldi.

- Qyzyq! Qystyń ortasynda qarlyǵashtyń ushyp júrgeni aqylǵa sımaıtyn, túsiniksiz qubylys, - dep basyn shaıqady dál sol mezette kópirden ótip bara jatqan  Ornıtologııa professory.

Bul týraly ol jergilikti gazetke maqala da jazdy. Maqala adam túsinip bolmaıtyn sózderge toly bolǵandyqtan ony eshkim jóndi túsine de bermedi.

"Búgin túnde eshteńege de qaramaı Mysyrǵa usham! Osylaı dep oılaǵan Qarlyǵash óz oıynan ózi qýanyp ketti.

Ol barlyq eskertkishterdi aralap shyqty, sońynda shirkeý qońyraýynyń ústine qonaqtap uzaq otyrdy.

Qaıda barsa da sýyq torǵaılar «Neǵylǵan bóten qus!», «Qaıdan júrgen bóten» dep shyryldap mazasyn aldy. Bir jaǵynan olardyń buny «sheteldik aqsúıek» dep atap jatqany janyna jaǵyp-aq júr.

Sútteı jaryq aı týǵanda Qarlyǵash Baqytty Hanzadaǵa qaıta oraldy.

- Mysyrǵa usham, ol jaqqa tapsyratyn sharýań joq pa edi? Dáp qazir ushqaly turmyn,-dedi daýystaı til qatyp.

- Qarlyǵashym! Kip-kishkentaı dostym meniń! Endi bir túnge qalsańshy, ótinemin,-dep jalyna ún qatty Baqytty Hanzada.

- Mysyrda meni qurbylarym kútip qaldy. Erteń olar Nildiń ekinshi tabanyna sapar shegedi. Ol jaqta sýdyraǵan qamystardyń arasynda sýsıyrlar jatady, uly mármár tuǵyrda Memnon qudaı otyrady. Ol túni boıy juldyzdarǵa qarap, tań shapaǵyn kóre sala, qýana daýystap, qarsy alady. Tal túste jolbarystar ózenge sýatqa bas qoıady. Olardyń kózderi jap-jasyl, al yryldaǵan daýystary sarqyramanyń gúrilin basyp ketedi-aý, shirkin!

- Qarlyǵashym! Qarlyǵashym! Kip-kishkentaı dostym meniń! Anaý, alysta, qalanyń shetindegi mansardtan bozbalany kórip turmyn. Stolǵa eńkeıip alyp, qaǵazdarǵa úńilip otyr. Aldynda staqandaǵy fıalka gúlderi solyp qalǵan. Erinderi alshadaı, qyp-qyzyl. Qoshqyl qyzyl shashtary buıra-buıra, al badanadaı kózderi tym armanshyl! Óziniń teatr dırektoryna arnap jazyp jatqan pesasyn aıaqtaýǵa asyǵyp otyr, biraq qatty jaýraǵan, ári nár tatpaǵandyqtan álsirep qaldy. Oshaqtaǵy oty da sónýge aınaldy, ashtyqtan ózegi talyp mine...mine...qulap túsetindeı...,- dep ún qatty Baqytty Hanzada.

Júregi meıirimge toly Qarlyǵash:

- Jaqsy, tańǵa deıin qalaıyn! Ekinshi rýbıniń qaıda edi? -, dep surady ol Baqytty Hanzadadan.

- Ókinishke qaraı mende basqa rýbın joq,- dep muńaıa til qatty, - qalǵany - meniń kózderim ǵana. Olar myńdaǵan jyldar buryn Úndi elinen ákelingen óte sırek kezdesetin sapfırdan. Bireýin shoqyp al da, aparyp bershi. Zergerge satyp azyq pen otyn alsyn. Sóıtip, óziniń pesasyn aıaqtasyn.

- Súıkimdi Hanzada, men bulaı isteı almaımyn!, - dep Qarlyǵash jylap  jiberdi.

- Qarlyǵashym! Qarlyǵashym! Kip-kishkentaı dostym meniń! Meniń  sońǵy tilegimdi oryndashy!

Lajy qalmaǵan Qarlyǵash Baqytty Hanzadanyń kózindegi sapfırdi shoqyp aldy da aqynnyń úıine qaraı usha jóneldi. Aqynnyń úıine ushyp kirý oǵan esh qıynǵa soqqan joq, óıtkeni úıdiń shatyry tesik bolatyn. Shatyrdan erkin engen ol bólmege qonyp damyldady. Bozbala qolymen betin basyp otyrǵan, qaǵylǵan qanattyń sýsylyn estigen de, elegen de joq. Tek basyn kótergende solyp qalǵan fıalkanyń túbinde jatqan sapfırdi kózi shaldy. Qýanyp ketken ol:

- Dese de, meni baǵalaıtyndar bar eken! Bul meniń beımálim tabynýshylarymnyń birinen bolar! Endi pesamdy aıaqtaıtyn boldym!

Onyń júzi baqyttan bal-bul janyp shyǵa keldi.

Al, tańerteń erte Qarlyǵash kemejaıǵa tartty. Úlken kemeniń dińgegine qonyp, tómende teńizshilerdiń keme tumsyǵynan arqanmen tartyp áldebir jáshikterdi shyǵaryp jatqanyn baıqady. Jáshik joǵary kóterile bastaǵanda olar, jarysa:

- Belsendirek! Belsendi qımyldaımyz! – dep biraýyzdan aıqaılap jatty.

- Men Mysyrǵa ushyp baram!. Qarlyǵashtyń qýana jetkizgen habaryna eshkim nazar aýdarǵan da joq.

Tek kesh batyp, aı týǵanda ǵana Qarlyǵash Hanzadaǵa qaıtyp oraldy. Alystan oraǵyta ushyp:

- Men senimen qoshtasýǵa keldim! – dep aıqaılady.

- Qarlyǵashym! Qarlyǵashym! Kip-kishkentaı dostym meniń! Tańńǵa deıin aıaldasań qaıtedi, - dep jalyna ún qatty Baqytty Hanzada.

- Qys keldi ǵoı. Sýyq qar jaýady. Al Mysyrda palmanyń jasyl jelegin kún sáýlesi qyzdyryp, kóleńkesin qoltyraýyndar panalap, erine, jan-jaqtaryna qarap jatqan shyǵar-aý... Meniń qurbylaryn Baalbek shirkeýine uıa salyp, kógildir kógershinder olardyń janynda, tamaqtary búlkildep bir-birine emirenip otyrǵan bolar...Súıkimdi Hanzada, men qala almaımyn! Biraq, seni eshqashan umytpaımyn! Kóktem týǵanda men saǵan Mysyrdan ózińde bolǵan rýbınnen de qyp-qyzyl, kózińde bolǵan sapfırden de kógildir tas ákelip beremin!- dedi Qarlyǵash.

- Tómende, alańda sirińke satyp kishkentaı qyz bala tur. Sirińkelerin káriz tesigine túsirip aldy, olar endi paıdalanýǵa da jaramaıdy. Aqshasyz oralsa ákesi onyń janyn shyǵarady. Ózi jylap tur, qarashy! Qolynda qolǵaby, aıaǵynda náskıi de joq, jalańbas...Meniń ekinshi kózimdi shuqyp alyp, kishkentaı qyzǵa bershi. Ákesi sonda ony sabamaıdy.-dep taǵy da jalbaryna til qatty Hanzada.

- Endi bir túnge qala almaımyn, - dep ún qatty Qarlyǵash, - Seniń kózińdi de shoqymaımyn! Múlde kórsoqyr bolyp qalasyń ǵoı!

- Qarlyǵashym! Qarlyǵashym! Kip-kishkentaı dostym meniń! Meniń sońǵy tilegimdi oryndashy, - dep jalyndy Baqytty Hanzada.

Amaly qalmaǵan Qarlyǵash Hanzadanyń kózinen tasty shoqyp aldy da kishkentaı qyzdyń qolyna aparyp tastap jiberdi.

- Qandaı ádemi áınek! –dep tańqala daýystap jibergen qyz máz bolyp úıine qaraı júgire jóneldi. Qarlyǵash Hanzadanyń qasyna qaıta oraldy.

- Endi múlde soqyr bop qaldyń, men seniń janyńda máńgilikke qalamyn.

- Joq, súıkimdi Qarlyǵashym, - dedi baqytsyz Hanzada, - Sen Mysyrǵa ushýǵa tıissiń!

- Men seniń janyńda máńgilikke qalamyn, - dedi de Qarlyǵash onyń aıaǵynyń astynda otyryp, qalǵyp ketti.

Ertesinde ol kúni boıy Hanzadanyń ıyǵynda otyryp, óziniń alys elderden kórgen-bilgenin: Nildiń taıaz jerinde qaz-qatar turyp alyp, tumsyqtarymen altyn balyq aýlap jeıtin qyzǵylt flomıngalar týraly, shól dalany jaılaǵan kóne Sfınks týraly, túıeniń qomynda,  laǵyl taspıyǵyn asyqpaı tartyp, jáıláp júrse de álemdegi bolyp jatqan jańalyqtyń bárin biletin kópes týraly, Aı taýynyń qap-qara kómirdeı, biraq tek hrýstalǵa ǵana tabynatyn patsha týraly, jıyrma dindar tátti pirándiktermen ǵana tamaqtandyratyn, palma aǵashynyń túbinde uıyqtaıtyn úlken jasyl jylan týraly, ózende úlken jasyl japyraqqa minip alyp júze júrip  únemi kóbelektermen shaıqatyn pıgmeıler týraly áńgimeleýmen boldy.

- Meıirimdi Qarlyǵashym, seniń áńgimeń tańǵajaıyp, alaıda, ǵalamdaǵy eń tańdantyratyn dúnıe ol adamdardyń qasireti. Qasirettiń sheshimin qaıdan tabarsyń? Meniń qalamdy bir aınalyp ushyp ótip, ne kórip, ne bilgenińdi maǵan aıtyp berseń qaıtedi, - dep surady Baqytty Hanzada.

Úlken qalanyń ústinen qalyqtaı ushyp ótken Qarlyǵash keń shatyrlarda shaıqalaqtaǵan baılardy, olardyń tabaldyryǵynda otyrǵan kedeılerdi kórdi. Qarańǵy lashyqtarda ashtyqtan ábden júdegen balalardyń qarańǵy kóshege telmirgen muńdy júzderin kórdi. Sýyq kópirdiń astynda jylyna almaı bir-birin qaýsyra qushaqtaǵan eki kishkene balany baıqady.

- Tamaq ishkimiz keledi! – dep, selkildep qaıta-qaıta qaıtalaıdy búrisken qos muńlyq.

- Myna jerge jatýǵa bolmaıdy! – dep olarǵa Polıııa aıqaılap kópir astynan qýyp jatty.

Qos muńlyq eriksiz sirkiregen jańbyrdyń astyna qaıta shyqty.

Hanzadaǵa qaıta oralyp kelgen Qarlyǵash kórgen-bilgeniniń bárin qaldyrmaı baıandap berdi.

- Adamdar, baqyt degen tek altynda dep oılaıdy. Men altynmen aptalǵanmyn, ústimdegi japsyrylǵan bar altyndy úzip alyp kedeı-kepshikterge taratyp bershi, - dedi Baqytty Hanzada.

Qarlyǵash Baqytty Hanzada qap-qara balshyǵy men qalaıy qańqasy shyqansha ústine japsyrylǵan barlyq altyn qabyrshaqty sydyryp aldy. Taza altynnan quıylǵan altyn qabyrshaqtaryn kedeılerge júzderi jylynyp, balalardyń betterinde kúlki oınaǵansha tarata berdi...tarata berdi.

- Bizde jeıtin nanymyz bar!, - dep olar qýana alaqaılady.

Sosyn qapalaqtap qar jaýdy, qar sońynan shyńyltyr aıaz keldi. Kóshe kúmisteı jyltyrap, shatyrlardan tómenge qarap salbyraǵan uzyndy-qysqaly muzdar áınek qanjarǵa uqsap kún kózimen jalt-jult etedi; Jyly tondaryna oranyp, qyzyl shápkilerin basa kıgen balalar muz aıdynynda konkı teýip máz.

Qarlyǵash baıqus, ábden jaýrap tońsada Hanzadany tastap kete almady. Óıtkeni ony óte jaqsy kórip qalǵan edi. Ol búrseńdeı shoqalaqtap toqash dúkeni mańynan nan qaldyqtaryn terip jep, qanattaryn anda-sanda áreń qaǵyp, tym qurysa osylaı jylynýǵa tyrysady. Aqyry ol óziniń jan tásilim etetin ýaqytynyń da kelip jetkenin uqty.

Onyń shamasy sońǵy ret Hanzadanyń ıyǵyna kelip qonýǵa ǵana jetkendeı...

- Qosh bol, meıirimdi Hanzadam! Qolyńnan sońǵy ret bir ret súıýime ruqsat beresiń be?,- dedi áreń sybyrlap.

- Men seniń Mysyrǵa ushatynyńa óte qýanyshtymyn!  Rasynda, sen munda tym uzaǵyraq júrip qaldyń. Alaıda, meniń qolymnan emes, erinimnen súıýge tıissiń. Óıtkeni men seni súıemin,- dep qýana jaýap qatty Baqytty Hanzada.

- Men Mysyrǵa emes, Óliler mekenine ketemin. Ólim men uıqy ekeýi aǵaıyndy emes pe ,-dep qınala ún qatty  Qarlyǵash.

Baqytty Hanzadany qushyrlana súıgen Qarlyǵashtyń óli denesi onyń aıaǵynyń astyna qulap tústi.

Dál sol sátte músinniń ishinen tars etip áldene úzilgendeı dybys estildi. Onyń qyshtan soǵylǵan júregi jarylyp ketken edi. Qystyń saryshunaq aıazy shynymen qategez-di.

Tańerteń, tómende býlvardy aralap qalanyń Meri men onyń Keńesshileri serýendep júrdi. Hanzada turǵan tuǵyrdyń janyna ótip bara jatyp, basyn kóterip:

• Qudaı-aý, myna Baqytty Hanzada neǵyp usqynsyz bop ketken, - dep

tańdana til qatty.

- Durys aıtasyz, naǵyz usqynsyzdyń ózi!, -dep qala Meriniń sózin únemi maquldap úırenip ketken Keńesshileri jamyraı jóneldi. Jaqynyraq qyzyqtamaq bolyp barlyǵy músinge jaqyndady.

- Qylyshyndaǵy rýbın joq, kózderi túsip qalypty, altynnyń bári aǵyp ketipti! Qarapaıym kedeıden ármen!- dep sózin jalǵastyrdy qala Meri.

- Dál solaı, kedeıden de kedeı!, -dep Keńesshileri onyń sózin bir aýyzdan maquldap jatty.

- Aıaǵynyń astynda óli qus jatqany qalaı? Bul jerge qustarǵa ólýge bolmaıdy dep qaýly shyǵarý kerek eken.

Qalalyq Keńestiń Hatshysy sol jerde usynysty kitapqa engizip te úlgerdi.

Sóıtip, Baqytty Hanzadanyń músinin múlde alyp tastady.

- Burynǵy jarqyldaǵan ádemiligi joq, ıaǵnı onyń paıdasy da shamaly, - dep baǵa berdi Estetıka Professory.

Osylaısha músindi balqytyp, erigen qalaıydan ne soǵamyz degen saýalmen Mer qalalyq Keńesti shaqyrdy.

- Jańa músin soǵamyz! Ol meniń músinim bolsyn!,-dep qala Meri usynys tastady.

- Joq, meniń músinim bolsyn! –dep árbir Keńesshi óz músinin soǵýdy usynyp, jaq-jaq bolǵan keris bastalyp ketti.

- Ǵajapty qarańyzdar! Ortasynan qaq bólingen myna qalaıydan soǵylǵan júrek balqymaıdy. Ony laqtyryp tastaǵanymyz jón, - dedi Bas Balqytýshy.

Sóıtti de óli Qarlyǵash jatqan qoqystyń arasyna laqtyryp jiberdi.

Osy kezde Qudireti kúshti Qudaı óziniń Perishtesine:

- Qaladan eń baǵaly zatty tapsań maǵan alyp kel!, -dep tapsyrma berdi. Perishte oǵan qoqystan tapqan qalaıy júrek men óli qusty jetkizdi.

- Durys tańdaý jasadyń, Perishtem! Budan bulaı bul meıirimdi kishkentaı qus meniń jánnát baǵymda máńgilik ánin salsa, Baqytty Hanzada maǵan madaq aıtyp meniń shuǵylaly saraıymda máńgilik mekendeıtin bolady,- dedi Jaratýshy Qudaı.

 

GAÝHAR JÚZIK

 

Túbi tesilgen shelekteı saldyr-kúldir júretin Shámshııa-Baný astanadan demalysqa kelip jatqan sińilisine qaljyńdaı kirdi.

• Qaladan kelip alyp typ-tynysh jatyrsyń, á? Áıda, kıin, kettik

qoı aýylǵa, erteń jaılaýda shopandar toıy bastalady.

Aýyl arasynan eshqaıda shyǵa almaı jatqan Eńlik qýanyp ketti.

• Ras pa, Shámshá! Qandaı tamasha boldy kelgeniń! Men munda

ishpysty bolyp óletin boldym. Tezirek alyp ketshi meni.

• Árıne alyp ketemin. Alystan artymnan ergen jalǵyz sińlim

kelip jatqanda, qaıdan toqtaıyn. Ábden saǵyndyrdyń ǵoı, kúnim sol!

Shámshııa-Baný kópten kórmegen sińlisin qushaǵyna alyp, apaly-sińili eki jan saǵynyshtaryn basa almaı birazǵa deıin tolqyp turyp qaldy.

Eńlik Aqmolada medıına akademııasynda oqyp júr. Bıyl ekinshi jyl. Eki jaýryny qaqpaqtaı bolǵan Shámshııa-Banýdaı emes erekshe jaratylǵan názik jan. Suńǵaq boıly, taldyrmash deneli qyzdyń qulyn músini kóz arbaıdy. Tompıǵan shıedeı qyzyl erinderi óziniń tabıǵı qyzylymen sábıdiń erinderindeı albyrap turatyny sonshalyq, keıde kóshede ótip bara jatqan beıtanys bozbalalar ashqaraq nápsi-sezimderin jasyra almaı buryla qarap, tamsanyp óter edi. Dala qyzyna ǵana tán bet ushynda tunyp qalǵan qyzyl shyraı sútteı áppaq bolyp bitken etiniń aǵyn aqtaı, qyzylyn qyzyldaı aıqyndap tur. Appaq tósten tik bitken qos anary dem alǵan saıyn dirildeı kóterilip-basylyp erkek bitkenniń esin alǵandaı. Stýdent bolyp akademııa esigin alǵash attar-attamastan baldy aınalǵan aradaı jigit bitken Eńliktiń mańynan shyqpaýǵa aınaldy. Biri baqqa shaqyrady, biri kınoǵa, biri teatrǵa shaqyryp uzaqty kún yǵyr qylady. Buryn aýyldan uzap shyǵyp kórmegen aýyl qyzy ol shaqyrýlarǵa sypaıy rahmetin aıtyp bas tartady. Muny estigen qurbylary bulan-talandary shyǵyp renjıdi. Sondaǵy aıtatyndary «Eńlik-aý, nege kelispediń, bizdi de ertip alsań, iship-jep, dem alyp qaıtar edik qoı» dep tegin iship-jep qaıtýdan bas tartqan Eńlikti jerden alyp-jerge salady…

Qos at jegilgen arbanyń artynda otyrǵan Eńlik jymıyp qoıdy. Taýly óńirdiń jupardaı taza aýasy, erkeleı esken samaly qyz kóńiline jelik bitirgendeı, áldebir áýendi yńyldap keledi. Erke samal jelbireı jaıylǵan qolań shashyn burqyratyp bolmaǵasyn, jıyp tóbesine túıip qoıdy. Qyz janary alystaǵy Mańyraq taýlarynan aıyrylar emes. Bir sát aqqý moınyn alǵa sozyp, alysqa telmire qaldy. Sulý músin beıne bir sýret dersiń…

Dál osy sátte shalǵyn shópti japyra jeńil ǵana syrǵyp ótip bara jatqan kógildir tústi «Mersedes» jeńil mashınasynyń artqy oryndyǵynda otyrǵan jigittiń janary arbada otyrǵan qyzdyń janarymen túıiskendeı boldy.   Beıtanys qyz ajaryna arbalyp qalǵan jigit dem sátte kóz ushynda buldyrap qalyp qoıǵan noqatqa qaraı berdi. Saǵymdaı syrǵyp ótken arbadaǵy sulý, ǵajaıyp beıne esin alǵan Murager júrgizýshiniń ıyǵynan qaqty.

• Sáke, jańaǵy mynaý dalanyń perisi me, álde dalany kezip júrgen

saǵym ba?

Ózderi basyp ozǵan arbadaǵy jan eles te emes, peri de emes kádýilgi qyz ekenine senimdi Seıit qarqyldap kúlip jiberdi.

• Qyz, Máke, qyz! Qyz bolǵanda sulý-aq eken, baıqadyń ba,

otyrǵan otyrysynyń ózi sýret emes pe?

• Ras, daladan, dala bolǵanda aıdaladan dál osyndaı sulýdy

keziktiremin dep kim oılaǵan. Kim boldy eken? Áttegen-aı, jańa toqtap jón surasaq ta bolar edi, - dep Murager shynymen ókine bastady.

• Kim bolsa da Shaǵanobaǵa, toıǵa bara jatqandar, baǵyttary

solaı, asyqpa, toıda ózim izdep taýyp beremin.

 

*  * *                   * * *

Shaǵanobanyń etegine tigilgen kıiz úıler alystan aq shańqadaı aǵarańdap, kınolarda kórip júrgen baǵzy zamannyń úlken bir baı aýylyn elestetedi. Tipti ótken ǵasyrǵa tap bolǵandaısyń. Alty qanat, segiz qanat, on eki qanat aq úıler kók shalǵyndy dalany aq qanatty qalaǵa aınaldyryp jibergen. Aýashada tigilgen altybaqanda qos etek kóılek kıgen boıjetkender men oıýly shapan jamylǵan bozbalalar jaılaýdy jaınatyp, dalany dumanǵa bólep jatyr. Toıly aýyldyń ortasyn ala ornalasqan aq úıden et jep, tamaqtanyp shyqqan Murager taýdyń saýmal aýasymen keýdesin kere keń dem alyp, taza aýany ashqaraqtana jutady. Qalanyń gazyna keptelgen keýde-saraıy ashylyp, boıyn bir jeńildik bıledi. Muragerdiń artynsha shyqqan Ádil dosyn tý syrtynan qushaqtaı alyp kók shalǵynǵa alyp urdy. Eki dos alysa ketti. Instıtýt qabyrǵasynda erkin kúrespen aınalysyp, sport sheberi atanǵan ekeý birin-biri ala almaı uzaq arbasty. Kúres qyzyǵyna túsken olar aınalasyna jınalyp qalǵan jurtty baıqar emes. «Ishten shal, ishten shal»-dep aıqaılaǵan daýystardy estip Murager mańaıǵa kóz salyp edi, biraz el jınalyp qalypty, sosyn óziniń ejelgi ádetine salyp, qamsyz júrgen Ádildi basynan asyra laqtyryp jiberdi de jaýyrynyn jerge basyp jatyp aldy. Taza jeńisti kórgen el «jaraısyń, jigit ekensiń»-dep qolpashtap jatyr.

Jerde shalqasynan jatqan Ádil qarqyldap kúlip jiberdi.

• Murager, sen meni qatyrdyń, shyn aıtamyn, qatty qatyrdyń,

aqymaq basym seniń bul ádisiń tas esimnen shyǵyp ketipti. Áıtpegende meni alý qaıda saǵan.

• Ras, seni qýlyqpen almasam, myna jurtqa kúlki bolarymdy

bildim. Kórdiń ǵoı, eldiń bári meni maqtap barady, al sen menen jyǵylyp qaldyń, - dep qaljyńdap kúlgen Murager jerde aýnap jatqan dosyna qolyn berip turǵyzyp aldy. Temeki shegisip toıly aýyldy syrttaı qyzyqtap turǵan eki dostyń qasyna Seıit jetti.

• Máke, taptym!

Eki ezýi eki jaǵyna jaıylyp yrjyń qaqqan júrgizýshi jigittiń

neni meńzep turǵanyn birden uqpaı qalǵan Murager suraýly júzben baqyraıyp qalypty.

- Qyzdy, álgindegi sulýyńdy taptym ǵoı!

Murager kúlip jiberdi. Jol boıyndaǵy keziktirgen qyzdy taýyp berem dep ýáde etken Seıit degenine jetken syndy.

- Iá, kim eken, peri me, adam ba?

- Kádýilgi úrip aýyzǵa salǵandaı súıkimdi, ásheıin, eki qolyńdy jaǵyńa taıan-e-e-ep alyp, silekeıiń shubyryp qarap otyrýǵa jaralǵan jan eken.

- Qaıdaǵy qyz, qaıdaǵy perishte aıtyp turǵandaryń?-dep sózge Ádil  aralasty.

- Osynda kele jatqanda at arbaǵa mingen bir boıjetkendi kórdik.

Otyrǵan bir sýret  dersiń, sol sulýdy myna Seıit toıda izdep taýyp berem dep ýáde etken. Qane, kórset, kórimdigińdi kórgennen keıin beremiz. Júr,  Ádil.

Eki jigit Seıittiń sońynan erdi. Ortalyq sahnanyń aldy jypyrlaǵan halyq. Ult aspaptar orkestri óner kórsetip jatyr   eken. Yǵy-jyǵy halyqty aınalyp ótip, sahnaǵa taqaý bardy.

- Áne, shette, tolyq áıeldiń janynda tur. Seıit saýsaǵyn shoshaıtyp alǵa sozdy. Murager men Ádil «qane, qane» dep ol nusqaǵan jaqqa qansha telmirse de taba alar emes.

Shetkeri turǵan tolyq deneli áıel sylqyldaı kúlip ózin

túrtip qalǵan erkekke buryla berdi. Áıeldiń yǵynda turǵan qyzyl kóılekti taldyrmash qyzdyń áppaq júzi jarq etti. Ottaı janǵan qyzyl kóılek pen áppaq dene birin biri ashyp, jas qyzdyń sulý óńine jarasa qalǵan. Ádil de qyzyl kóılekti qyzǵa telmire qaldy. Muragerdiń boıyn qyzǵanysh kernep ketkendeı boldy.

Qyzdan kózin almaǵan Ádil:

- Iá, perishte dese degendeı-aq eken!

- Sen ne, aýylyńnyń qyzyn tanymaısyń ba?

- Toqtaı turshy, asyqtyrmaı… Shámshııa-Banýdyń janynda júrse sińilisi boldy ǵoı, demek, qudasha… Shákeń kórshi aýyldyń qyzy, onyń sińilisi baryn estigem, kórip turǵanym osy. Áıda, kettik.

- Aty kim, aty?

- Bilmeımin dedim ǵoı. Qazir baryp tanysamyz.

Ádil jetip baryp tolyq kelinshekti tý syrtynan qapsyra qushaqtaı aldy.

-Úı-baı, bul qaısyń taǵy, - dep bir bulqynyp baryp Ádildiń qushaǵynan sytylyp shyqty. Yrjıyp kúlip turǵan Ádildi kórip:

- Oı, tuqymyń óskir, taǵy sen be, eldiń qaıyndary jeńgelerin qorǵap-qolpashtap júredi, al meniń qaıyndarym ózimmen alysady.

-Oı, jeńeshe, endi oınaýǵa da bolmaı ma? Ári sulý qudashamen tanystyrar degen esek dáme baıaǵy, - dep Ádil Shamshııa-Banýdyń janynda ásem jymıyp turǵan sulý qyzǵa qarady.

- Kókeıiń belgili boldy. Jaman qara, saǵan osy ne joq, áıeliń bar, sendeı kári qasqyrǵa jem qylar sińilim joq, áıda, aýlaq júr, -dep jorta ashýlanǵan Shámshııa-Baný Eńlikke kózin qysyp qoıdy. Kózdiń jaýyn ala qulpyrǵan sińilisine qarap, onyń osynshalyq kóz tartar kórikti bolyp jaralǵanyna ishteı maqtana, kóńili marqaıyp qaldy. Kópti kórgen suńǵyla kelinshek Ádildiń janyndaǵy symbatty jigittiń Eńlikke qaraǵan kózqarasyn baıqap:

- Áı, jigitim, nemenege sonsha tesildiń sińilime, baıqa kóziń ótip, basyń bálege qalyp júrmesin, - dep qaǵytyp ótti.

Qylmys ústinde ustalǵan urydaı abdyrap qalǵan jigittiń aqsary júzi qyzaryp ketti.

- Jo-joq, o ne degenińiz, jeńeshe, qudaı saqtasyn, kóz tıgennen saqtasyn, qaryndasqa tıgen kóz maǵan ótsin dep tilep turmyn. Sol jaman kózderden qorǵar qalqan bolsam arman bolmas edi.

Murager marjandaı tisterin kórsete jymıyp qoıdy. Ótip jatqan sóz qaǵysty únsiz tyńdap turǵan Eńlikti jigittiń kúmbirlep shyqqan qońyr ún eriksiz eleń etkizdi. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı ıyqty kelgen symbatty jigittiń dóp-dóńgelek qoı kózderi kúlim qaǵyp ózine qadalyp tur. Jigittiń janarymen ushyrasyp qalǵan qyz júregi dir ete qaldy. Beıne bir toq uryp ótkendeı. Bir birine qadalǵan qos janar, arbala aımalasyp qalǵan qarashyqtaryn taıdyra almaı irkilisip qaldy. Murager mańaıyndaǵy jurtty umytqan. Kózderi ózine baǵynar emes. Netken sulý janar! Botalap tuńǵıyǵyna tartyp barady…tartyp barady…

- Nege sonsha tesildińiz, tipti, yńǵaısyz eken, - dep kinálaı shyqqan názik ún esin jıǵyzdy.

-Keshirińiz qaryndas, ózińiz ǵoı kózderimdi arbap alǵan. Qaljyń aralassa da bul onyń shyny sózi bolatyn.

- Arbap, arbap dep, qaljyńyńa bolaıyn, arbaıtyn álgi «kobra» dep de ediń, - dep Shámshııa-Baný taǵy da sózben shymshyp aldy.

- Jeńeshe, jylan degen sóz aýzymnan shyqqan joq, jala jappańyz, ásem qudashaǵa qarap qoıǵan aıybymyzdy jýaıyq, anaý kıiz úıge kirip qymyz iship, dám tatyńyzdar.

- E, báse, sóıtpeısińderme, mynaý aptap jandy qoıar emes, tańdaıymyz keýip ketti. Júr, janym,  shaqyrǵannan qalma degen, áıtpese, aq úılerge bastyqtardan basqa qara halyqqa bas suqtyrmaıdy bul jaqta. Toı kórýge kelgen shaban, qoıshy-qolań, aýyl adamdaryna dám aýyz tıgizbek tur ǵoı esiginen syǵalatpaıdy, -dep Shámshııa-Baný Eńlikti qoltyǵynan ilip alyp eki jigitpen birge kıiz úıge qaraı aıańdady. Aldyda sózden qýyrdaq qýyryp kele jatqan Ádil toqtaı qaldy.

- Oý, jeńeshe, sen bizdi qudashamen tanystyrmadyń ǵoı, - dep jaýap kútpesten qyzǵa kúrekteı alaqanyn usyna berdi.

- Men - Ádil, al dostar arasynda Ádók dep atalatyn azamatpyn.

- Men –Eńlikpin.

Qyzdyń úni qońyraýdaı syńǵyrlap shyqty. Muragerdiń esine kishkentaı kezinde uly ájesi Názııanyń aýzynan estigen sóılegende aýzynan gúl tógiletin, kúlgende kún shyǵatyn sulý qyz jaıly  ertegisi sap ete tústi.

- Al myna symbatty jigit meniń dosym, Óskemende dúrildep turǵan fırmanyń bastyǵy. Ózi isker, ózi boıdaq, ózi sportshy, bir sózben aıtqanda jigittiń sultany, búginshe aıtqanda «jańa qazaq» - Murager, - dep dosyn tanystyrdy. Murager qyzdyń názik saýsaqtaryn aıalaı qysyp turyp qaldy.

- Áı, áı, jigitim! Birese kózińmen iship-jep, endi qolyn jibermeı sińilimniń esin shyǵaryp jiberdiń ǵoı tegi, - dep Shámshııa Baný taǵy da jigitti qaǵytyp qaldy.

Ápkesiniń jigitti qyzarta bergenin jaratpaı qalǵan Eńlik:

-Túý,  Shámshá, saǵan ne bolǵan-deı berdi.

Kıiz úıden tamaqtanyp, qymyzǵa shólderin basqan Shámshııa-Baný men Eńlik biraz qydyrystap, jármeńkeden úıdegi balalarǵa sarqyt alyp, arbalaryna minip jolǵa shyqty.

Qyz ben kelinshekti syrttaı baqylap júrgen Seıit qazaqsha kúresten ótken jarystyń jeńimpazyna demeýshi bolyp arnaıy alyp kelgen syılyǵyn tapsyryp, sýretke túsip jatqan Muragerge qyzdyń aýylǵa qaraı jolǵa shyqqanyn eskertti. Qyzdyń toı aıaqtalmaı erte qaıtqanyn estip degbiri qalmady. Sosyn joldastarymen tez qoshtasyp aýyl shetinde qalǵan mashınasyna qaraı aıańdady.

Arbaǵa qalyń etip tósegen sabannyń ústinde shalqasynan jatqan Eńlik, bylaı shyǵa ánge basqan Shámshııa-Banýdyń únine qulaq túrip jatyr. Oıynan álgi jigit keter emes. Murager degen aty qandaı ádemi, sırek kezdesetin esim. Dóp-dóńgelek qoı kózderi qandaı…Eńlik aspandaǵy túıdektelgen bulttar arasynan tuńǵysh ret kóńiliniń astan-kesteńin shyǵarǵan jigit beınesin izdeıdi. Biri túıeniń órkeshine, biri arystannyń basyna uqsaǵan bulttar arasynan ózi qalaǵan symbatty jigit-músinge uqsas esh sýret tappady. Shaǵanobadan alystaǵan saıyn toıdan alǵan kól-kósir áser tarqap, boıyn kóńilsizdik bıledi. Endi ony eshqashan kórmeıtin  shyǵar. Qas qaǵym sát, jalt etti de joq boldy… Eki jyl boıy ólerdegi sózderin aıtyp ózeýregen talaı jigitke kóńil bólmeı, endi mine, jaılaýda, dalanyń túkpirinde júregin dir etkizgen sezimniń alaýyna órtenip barady. Qyzy bar shyǵar… ózi fırmanyń bastyǵy bolsa, jalań aıaq stýdent qyzdy qaıtsin… Bir sát ózine aımalaı qaraǵan jigittiń kózqarasyn, qolyn aıalaı qysyp irkilip qalǵan sátterdi oılap «ol da meni unatyp qalǵan shyǵar» degen úmit jylt etti. Qaladan kelgen bıznesmen, aýylda júrgen óńi túzý qyzǵa «qaıter eken degen jymysqy nıetpen ádeıi qaraǵan shyǵar» dep taǵy bir jaman oı sýmańdaı qalady. Jo-joq, olaı oılaýy múmkin emes, kózderi tym tunyq, taza, jany da taza bolýy kerek…

San-saqqa júgirip jatqan Eńliktiń oıyn jeńil ǵana dúrildep ótken mator úni buzyp jiberdi. Mashına toqtaǵandaı ma…

- O, mine taǵy kezdestik qoı, jeńeshe, - degen Muragerdiń únin jazbaı tanyǵan qyz basyn shópten julyp aldy. Ózine qarap kúlim qaqqan jigitti kórip bar oıyn oqyp qoıǵandaı qyzaryp ketti. Qyzdyń ápkesimen qaljyńdasyp júrip shalǵyn ústine Ádil salyp bergen sýyq et pen bir shısha shampan shyǵardy.

- Bizben qoshtaspaı júrip ketkenińiz ne, jeńeshe, jol jaryqtyq báribir qaıta keziktirdi, á, - dep Seıit te qýaqylana kúlip jatyr. Sóz arasynda qyzdyń Aqmolada medıına akademııasynda oqıtynyn bildi. Qyzben ashyq áńgimelesýge ápkesinen ımengen Murager kóp aıaldaı almaı qoshtasyp óz jónine ketti.

 

******

         Aqmolaǵa oralǵan Eńliktiń áppaq júzi kúnge totyǵyp ádemilene túsken. Dýmandy jastar ortasyna oralsa da qyz qabaǵy burynǵydaı ashyq emes. Botalap turatyn janarynda bir muń bar.

Búgin demalys. Stýdentterdiń tuıaq serippeı on eki-birlerge deıin uıyqtap, apta boıy qanbaı qalǵan uıqynyń qarymyn qaıtarar kún. Eńlik erte oıanyp ketti. Kórgen tátti tústiń áseri me, kóńiline birtúrli qýanysh uıalaı qaldy. Túsinde dál sol kezdegideı jaılaýdyń shalǵyndy dalasyn kórdi. At arbanyń ústinde turǵan buǵan Murager alystan birdeńe dep aıqaılaıdy. Onyń daýysyn gýildegen jel estirtpeıdi. Bul uqpadym dep ıyǵyn kóteredi. Ol qolyn qaıta bulǵaıdy. Sóıtip jatyp oıanyp ketti. Muragerdiń ap-aıqyn bolyp túsine engenine baqytty edi. Sol kezdesýden beri bes aı ótti. Bir ret qana kórip ajyrasqan jigittiń beınesi qyz júregine myqtap uıalap qalǵan edi. Umyta alar emes. Onyń óz ómirine sonshalyq qatty áser eterin bilse, sol kúni birdeńe etip sezdirer me edi… Ol da únsiz qaldy. Ápkesimen qaljaqtasyp, buǵan jóni túzý bir aýyz sóz aıtpady emes pe. Munda, janynda júregin úzip berýge ázir talaı jigitti mise tutpaı, habarsyz ketken Muragerdi ańsap alasurady. Ol týraly tús kórse ol kún qyz úshin merekege aınalady. Saǵynyshtan sarǵaıýǵa aınalǵan qaıran kóńili tıtteı bosańsysa boldy qyzyl kórse quzǵyndaı japyrlaı jaǵalaıtyn aınalasyndaǵy kóp qaradan alysta, munyń ǵashyq kóńilinen beıhabar júrgen Muragerdi hosh kóredi. Júreginde álsiz ǵana mazdaǵan jalqy sezim jalyndap janǵysy bar. Átteń, jigitten habar joq. Ózin oılap alasurǵan qyz dertinen beıhabar. Eńlik tósekten kerile turyp, aına aldyna keldi. Botalaǵan sulý da muńdy janaryna tesile qarap biraz turdy da kıine bastady. Jataqhananyń aldyndaǵy baqtaǵy óziniń súıikti oryndyǵyna kelip tize búkti. Samyrsyn men aq taldyń ortasynda burala ósken qaıyń japyraqtary sýdyrap únsiz qarsy aldy. Eńliktiń esine Muqaǵalı aqynnyń qaıyń jaıly jazǵan óleńi tústi. Nesi baryn bilmeıdi, áıteýir osy qaıyńdy kórse boldy til ushyna sol bir óleń orala ketedi.

                           «Japyraq júrek, jas qaıyń

                           Janymdy aıyrbastaıyn.

                           Sen adam bola bastasań,
                            Men qaıyń bola bastaıyn…»

         Kóp aǵashtyń arasynda jalǵyz ósken qaıyńdy alǵash kórgennen jaqsy kórip ketti. Kópshiliktiń ortasynda júrse de keıde jalǵyzsyraı qalǵan kóńilin osy qaıyńnyń qasyna kelip tolyqtyrǵandaı bolady. Ózi qudaıdaı tabynatyn Muqaǵalıdiń óleńi qaıyńnyń shynymen júregi baryna beıkúná qyzdy sendirgen-di. Erke samalmen birge sybdyrlaı tógilgen japyraqtar buny keıde qýana, keıde tym-tyrys múlgip-muńaıa qarsy alady. Sol qaıyń búgin kúzgi tańnyń sebelep ótken jańbyrymen shashyn jýǵan arýdaı ár japyraqtan sýy tamshylap árlene túsken. Qalanyń gazy men shańynan ystalǵan japyraqtary tazalanyp jap-jasyl bolyp qulpyryp tur. Qaıyńǵa súısine kóz salǵan Eńlik kúmisteı jyltyraǵan usaq tamshylarǵa qarap bir sát qaıyń jylap tur ma dep qaldy. Óziniń de kóńili buzylyp sala berdi. Buldyrap shyǵa kelgen bota kózderiniń sharasyna tolyp ketken jasty áreń irikti.

«….Jalǵyz qaıyń…jalǵyz qaıyń….sen de jalǵyzsyrap tursyń-aý, kóp aǵashtyń ishinde… meniń de janym jaı tappaı tur. Murager atty bir jigit beıqam júrgen jan-dúnıemdi astań-kesteń etip, kóz aldymnan saǵymdaı syrǵyp ótti de joq boldy. Bir aýyz jyly sóz arnamaǵan sol jigitti ólerdeı saǵynyp júrmin. Nege ekenin bilmeımin. Adamzat bitken tabynǵan mahabbat degen qudiret osy ma? Mahabbat pen saǵynysh egiz jaralǵan sezim be? Ony kórgim keletini sonshalyq, keýdemnen bir nárse úzilip keterdeı syzdaıdy. Qaıtsem  eken? Janym qalamaıtyn, aınalamdaǵy bóten jigitterden mezi boldym. «Sen sulýsyń, sen ádemisiń»-deıdi. Odan basqa aıtarlary joq…. Sen bilmeısiń ǵoı, alpystaǵy dekan shaldyń ábden mazamdy alǵanyn… Erkek degen kórseqyzar halyq eken. Olarǵa sulý, beti jyltyr qyzdy kórsetseń boldy. Onyń jan-dúnıesi, tilegi esep emes. Sonda, álgi seri-shaldyń súıip alǵan jary, bala-shaǵasy qaıda qaldy? Túsinsem buıyrmasyn… Ómir týraly oılasam – kóz aldyma jypyrlaǵan sansyz suraqtar tura qalady. Ol suraqtarǵa jaýapty aýyzyń kúıip, basyń aýyryp, baltyryń syzdap baryp jaýap ala alasyń. Qate bassań qurdymǵa kettiń deı ber… Keshe, oqýǵa eń alǵash túskende mop-momaqan, uıalshaq Sandýǵash – búgin jataqhananyń eń qymbat jálábina aınaldy. Araqty sýsha simiredi, sorǵany temeki, qoınynda kún saıyn bir jigit… Osy berekesiz ómiriniń basy aýyldan kelgen tap-taza, pák qyzdyń aldanýynan bastaldy. Erkek bitkennen kek almaqtyń syltaýymen jeńiltek qyz atanǵanyn sezer emes. Taǵdyrymyz bir qyz bolǵasyn toqtaý salǵym kelgen, al ol qulaq asqysy kelmeıdi. Keshe ózime tap berdi «sen menen jigitterdi qyzǵanasyń, sen sulý bolsań da sýyqsyń, saǵan jigitter jolamaıdy»-deıdi. Meniki jaman ádetten aryl degen dostyq aqyl edi, túsinbese ne eteıin, árkim óz taǵdyrynyń qojasy, óz basy óz ıyǵynda, erki de… Túý, meniń saǵan bóliser syrym bul emes bolatyn, keshir…Túsime Murager endi! Sosyn kóńilim alaburtyp saǵan jettim. Jaýapsyz sezimim ózimmen birge oǵan belgisiz kúıi kete bere me?… birdeńe deshi, qaıyńym….»

Qaıyń únsiz múlgip tur, jaýap qatar emes… Júregi bar, jany bar tilsiz tirshilik ıesi qaıyńnan jaýap ala almaǵan kúıi Eńlik jataqhanaǵa qaraı aıańdady. Sybdyr qaqqan aǵashtar arasymen keri qaıtqan qyz júregi shynaıy, adal mahabbatty ańsaıdy. Ár qadam basqan saıyn ishki daýysy «qaıdasyń Murager, saǵyndym ǵoı»-dep kúbirleıdi. Oı tuńǵıyǵyndaǵy qyzdyń qulaǵyna «men kelemin… men kelemin…» degen álsiz sybyr jetkendeı boldy. Tek bul sybyr emes-tin. Saǵynyshtan alasurǵan qyz júregi balaýsa mahabbatyna senim artyp bara jatyr edi. Judyraqtaı ǵana júreginde mazdaǵan kirshiksiz pák sezimine sengen Eńlik birtúrli serpilip qaldy. Kenetten kóńiline engen kóterińki kóńil qanattandyryp jibergen qyz jataqhanaǵa qaraı júgire jóneldi.

*****

Aqmolaǵa aparar tas jolda júıtkigen kógildir «mersedes» myńdaǵan kılometrlerdi artqa tastap, alystan saǵymǵa oranǵan jańa astanaǵa jaqyndaı tústi… Seıittiń qataryndaǵy shalqaıma oryndyqta uıyqtap otyrǵan Muragerdiń júzi áldebir qýanyshtan nurlanyp jatyr. Tús kórip jatqany aıdan-anyq. Ezýine álsin-álsin jeńil jymıys uıalaı qalady da tarqap ketedi. Bir kezde ap-aıqyn «Eńlik» dep kúbir ete tústi. Muragerdiń ózine tanys qyz esimin uıqyda jatyp úzdige kúbirlegenin estip Seıit jymııa bas shaıqap qoıdy. Sonaý shildeniń ystyǵynda jaılaýda keziktirgen qyz bastyǵynyń esinen ketpeı júrgenin sezedi. Murager bir túrli ózgerip ketti. Bir núktege qadalyp qımylsyz qatyp qalatyndy shyǵardy. Ol oıdan túrtip oıatpasań ózdiginen selt etpeıdi. Bir ret ekeýi túndeletip qyz aýylyna baryp qaıtqan-dy. Ádil qyzdyń demalysy aıaqtalyp Aqmolaǵa qaıtyp ketkenin jetkizgende baıqus jigittiń saly sýǵa ketkendeı qońyltaqsyp qalǵanyn kózi kórdi. Qaljaqbas Ádil «qyzda dámesi bar jigit erte qımyldaıdy, qaıda júrsiń ala jazdaı» dep sógip tastady. Erterek kelip ketkenge fırmanyń keıinge ysyrýǵa kelmeıtin kóp jumysynan qoly tımedi. Qyzdyń alys qalaǵa júrip ketkenin estigen kúnnen bastap Murager bir qııalı pendege aınalyp júre berdi.

Osydan eki jyl buryn Murager qurǵan fırmanyń isi tez dóńgelep ketti. Sharýashylyǵyn keńeıtip, jaqyn aýdannan jalǵa  jer alyp kúnbaǵys ekken. Sol aýyldyń ózinen shaǵyn maı aıyratyn eh ashyp, ónimin de bazardyń qunynan arzandatyp aýyl turǵyndaryna satyp, eldi bir qaryq qyldy. Kóktemgi egin men kúzgi jıyn teringe jergilikti jerdiń turǵyndaryn jaldap júr. Ádil bolsa dosynyń  kóp jurtty jumyspen qamtamasyz etip, aýyl ekonomıkasynyń ósýine azdap bolsa da úles qosyp júrgenin maqtap máz.

Seıit uzaqty kún birge júretin Muragerdiń boıyndaǵy ózgeristi, tomaǵa tuıyqtyqty tez ańǵardy. Onyń bir ushy qyz jaqta jatqanyn da biledi. Eńlikpen til qatysyp, áýde baılasyp qala almaǵanyn kózi kórdi. Ásheıinde ashyq jarqyn jigit qyz aldynda aýzyn býǵan ógizdeı kibirtikteı bergenine yza bolǵany bar. Qyzda emes qyzdyń ápkesinde kóńili ketkendeı tolyq áıelge «jeńeshe, jeńeshe» dep jalbaqtady da qaldy. Bastyqtyń aty jas bolsa da  bastyq,  sen sóıt dep jigittik aqyl bergenge bul da tartyna bergen. Keshe Murager Barnaýldan kelgen jigittermen «Evrazııa» restoranynda bolyp, iskerlik kelisimge qol qody. Bir aı boıy aınaldyrǵan isine qoly jetti. Muragerdiń jadyrańqy qabaǵyn baıqap, qaıtar jolda kópten esinde júrgen oıyn ortaǵa saldy.

- Máke, bıyl da sen demalysqa shyqqan joqsyń-aý deımin, á?

- Ras, keıingi eki jylda demalys degendi umytyp ketkendeımin.

Bastaǵan isti bir jaqqa shyǵarmaı, bireýge tabystap kete berý meniń qolymnan kelmeıdi…. Degenmen, biraz sharýanyń basyn qaıyryp tastadyq. Eń bastysy Barnaýlmen tıimdi kelisimge qol jetkizdik. Ýaqytty da, qarjyny da únemdeıtin boldyq.

- Basty maqsatyń oryndalsa, endi ózińe bir sát demalys bergeniń jón-aý. Astana Aqmolaǵa kóshkeli bir jyl boldy, jańa astanaǵa qydyryp qaıtsań, men aparyp kelýden bas tartpas edim-dep alystan oraǵytyp jigittiń tamyryn basty.

Uıqydan oqys oıanǵandaı selt etken Murager:

- Aqmolaǵa deısiń be…, - dep oılanyp qaldy. Sosyn, balasha qýanyp ketken jigit Seıittiń ıyǵynan judyryqpen bir túıip qaldy:

- Kettik! Tańerteń Qýanyshqa eskertemiz de ketemiz-dedi. Mashınadan peıdjer arqyly Qýanyshqa tańerteń erterek kelý týraly aqparat jiberdi de Seıitke buryldy.

-Aqmolaǵa tartyp ketý neǵyp meniń esime kelmegen, a? Nege erterek eske salmadyń bul oıyńdy, Sáke, - dep ókpeleı til qatty. Sosyn, únsiz qalǵan ol úıge jetkenshe óz oıymen ózi bolyp ketti.

Aqmola bulardy ańyzaq jelimen, qumdaýyt shańdy aýasymen qarsy aldy. Jeke menshik, evropalyq úlgide bezendirilgen shaǵyn, jáıli qonaqúıge ornalasqan Murager anyqtama bólimine telefon shaldy. Medıına akademııasynyń tórt jataqhanasy bar eken. Meken jaılaryn túrtip alyp, taksıge tapsyrys berdi. Uzaq joldan sharshap kelgen Seıitti mazalamaýdy jón kórdi. Múmkin…Eńlik kúıeýge shyǵyp ketken shyǵar… Jo-joq, olaı bolýky múmkin emes… Jigit qyzdyń ózin ǵana kútip júrgenin qalasa da basqa jaman oılar bar úmitin yǵystyryp, taksı kelgenshe oıy on saqqa júgirdi. Taksoparkten mashınanyń esik aldynda kútip turǵanyn habarlaǵannan keıin ne de bolsa táýekelge bel býdy.

Sáýletti qurylystarmen tolyǵyp, jańara túsken astana kórer kózge kórikti-aq. Tóle bı dańǵylymen josyltyp otyryp barǵan Dáýletkereı qıylysyndaǵy eki jataqhanadan Eńlikti tappady. Qyrsyq qylǵanda qyzdyń famılııasyn da bilmeıdi. Olarda Eńlik esimdi qyz joq bolyp shyqty. Taksı basyn keri buryp Abylaıhan kóshesindegi úshinshi jataqhanaǵa qaraı tartty. Kezekshi áıelden stýdentterdiń tizimin alyp qarap edi, kóbiniń esimderi jazylmapty, jazylǵandarynyń ishinde Eńlik esimin keziktire almady. Izdegenin tappaı saly sýǵa ketip, kezekshi áıelge buryldy:

-Aıtyńyzshy, sizderde Eńlik degen qyz turmaı ma, jańylmasam úshinshi kýrsta oqýy kerek.

- Eńlik deısiń be, bar, osynda turady. Óziń kimi bolasyń? - dep Muragerdi bastan-aıaq sholyp ótti.

- Tanysy edim. Óskemennen keldim.

- Óskemennen deısiń be? E, aınalaıyn, jerles ekensiń ǵoı. Men

Semeıdiń qyzymyn. Eki oblysty qosqannan beri Óskemendikterdi de jerles dep qabyldaı bastaǵanmyn. Eńlikti de sosyn ǵoı, sińilim dep jaqyn tartyp júrmin. Shyǵystan jalǵyz ózi, osynda oqyp júrgen... Ózi bir qyz bolǵanda ınabatty bala. Kórki qandaı!... qyz bitkenniń perızaty ǵoı, til-kózden aman bolsyn. Qazir bári sabaqta, jetiden kete biraq keledi. Eńlik keshke bir bálniske kezekshilikke baryp júr ǵoı deımin. Stýdent baıqustardyń kúnkóristeri qıyndap ketti emes pe, Shara degen Qyzylordanyń qyzy ekeýi kún aralatyp baryp, aqsha taýyp júr, odan sabaǵy bar…

- Men osynda tosa tursam sizge kedergi bolmaımyn ba?

- O ne degeniń, qaraǵym, qaıta ishpysty bolyp otyrǵan maǵan áńgimelesetin kisi bolǵany jaqsy.

Jataqhana turǵyndary orala bastady. Olardyń arasynan tanys beıne kórinbeı, kezdesý qalaı bolar eken, qyz muny tanyr ma, joq álde tanymaı uıatqa qalamyn ba dep tolqyp otyrǵan Murager qara terge tústi.

- Áne, Shara kele jatyr, Eńlikpen birge turady, qazir shaqyraıyn, - dep kezekshi áıel arǵy esikke qaraı ótip bara jatqan aqsary qyzdy atyn atap ózine shaqyryp aldy. Qyz kúlimdeı kelip:

- Búgin sizdiń keezekshiligińiz be edi, Záını apaı,-dep kempirdiń hal jaǵdaıyn surap jatyr. Qurbysyn izdep kelgen jigitti qyzdarǵa ǵana tán kózqaraspen synaı qarap alyp, Eńliktiń sabaqtan shyǵa salyp birinshi qalalyq aýrýhanada kezekshilikke ketkenin aıtty.

Aýrýhanany da, hırýrgııa bólimin de tez tapty. Saqabaeva Eńlik.

Qyzdy shaqyrtyp jiberip kúńgirt korıdorda kútip qalǵan Murager degbirsizdene bastady. Sol jaq qanattaǵy sońǵy esik ashylyp, beri qaraı suńǵaq boıly qyz jaılap basyp kele jatyr. Alakóleńke qyz symbatyn jasyra alar emes. Oqtaýdaı túzý aıaqtary men qyldyryqtaı beli, aqqý moıyn – kele jatqan jannyń kelbettiniń kelistisi ekenin anadaıdan men-mundalatyp tur. Zaldyń ortasyndaǵy jalǵyz shamnyń tusyna kelgende áppaq halattan aıyryp alǵysyz aqsha júz jarq etti. Úlbiregen aq júzdiń teń jartysyn alyp jatqan qıyla bitken bota kózderdiń jarqyly jigit júregin dir etkizdi.

Aldynda turǵan Muragerdi kórgende Eńlik qozǵala almaı qalshıdy da qaldy. Aıaqtaryna tas baılap qoıǵandaı alǵa jyljyr emes. Kózderin kólegeılep turatyp uzyn kirpikterin qaǵyp-qaǵyp jiberip ańyryp tur. Murager?! Qudaı-aý, shynymen qııalı halge jetkenim be? Álde, túsim be? Qaqqan qazyqtaı qatyp qalǵan qyzdyń sharasynan shyǵa qadalǵan sulý janaryna qarap Murager jymıyp qoıdy. Aýzyna sóz túspeı kibirtiktep qaldy. Muhıt bolyp dóńbekship, órt bolyp laýlap ketken jigit kóńili, aldynda abdyraı qalǵan qyzdy qushaǵyna qysyp, úlbiregen aqsha júzinen ópkisi keldi.

- Sálemat pa, Eńlik!

Qyz únsiz basyn ızeı berdi. Murager til qatty, sonda bul túsi emes boldy ǵoı. Jo-joq, túste de adam sóılese bermeı me…

- Aqmolaǵa issaparmen kelip edim, jolaı…

sosyn….sosyn…ózińmen amandasyp keteıin dep burylyp edim.

Ómirinde alǵash ret ótirik aıtyp ketkenin sezgen Murager qyp-qyzyl bolyp, júzi dýyldap ketti.. Seni izdep keldim dep birden aıtýǵa batyly jetpedi.

Bolyp jatqan oqıǵanyń óńinde ekenine kózi jetken Eńlik endi qysyla bastady.

- Meniń munda ekenimdi qaıdan bildińiz, álde osynda jatqandardyń birine keldińiz be?

- Jataqhanańda boldym. Janyńda turatyn qyzdan bildim. Eńlik!

Shaǵanobada…jaılaýda kórgennen beri ózińdi umyta almadym. Bir sát te esimnen ketpeı qoıdyń… Munda eshqandaı jumysym joq, tek ózińdi bir kórip ketýge keldim. Bar shynym osy.

Jigittiń aýzynan shyqqan ár sózge júregi jaryla qýanǵan Eńlik       « senemin, senemin, óıtkeni óz basym da saǵan degen dál sondaı kúı keshýde» dep moınyna asyla ketkisi keldi. Biraq, qyzǵa tán ınabat degen tıym sheńberi olaı etýge erkin jiberer emes. Ári jigittiń aǵynan jarylǵan kóńiline birden sene almaı kóńiline bir kúdik kóldeneńdeı berdi. Qýanysh pen kúdik kezek almasyp bezek qaqqan qyz kóńilin kezekshi dárigerdiń aıqaıy bólip jiberdi. Kezekshi bas dáriger Mýza apaı jumysqa kelgende tym qatal edi. Ári jerles bolǵasyn tanystyqpen áreń kirgen jumysynan aıyrylyp qalmaýdy oılap, artyq  sózden qoryqqan Eńlik:

- Meni shaqyryp jatyr, aýyr naýqasty kútip otyr edim, keıin kezdesermiz, - dedi de karıdordyń túkpirine qaraı júgire jóneldi.

Muragerdiń shynymen kelip ketkenine áli sene almaı otyrǵan Eńlik tań ata  naýqastyń qarsysyndaǵy bos tósekke jantaıdy. Kózin jumsa boldy aldyna Muragerdiń beınesi tura qalady. Kúndizgi sabaqty, keshki jumys pen jańa ǵana kelgen úlken qýanyshty kótere almaǵan qyzdyń sanasy sansyrap, qoıý kirpikteri óz-ózinen aıqasa berdi…

….Janym….janym! Ózin úzdige aımalaǵan jigittiń otty erinderine ystyq súıispen jaýap bergen qyzdyń boıy balqyp, bar dúnıe dóńgelenip júre berdi…Ekeýi appaq sáýle oınaǵan áppaq qardyń ústinde, aı astynda aýnap jatyr. Dirildegen jigittiń ystyq demi bir qalypty aınalyp jatqan qan tamyrlaryndaǵy áldebir túınekterdi burq-sarq qaınatady… Al, aspandaǵy juldyz bitken jerge tamyp keterdeı jymyńdaıdy… Bir juldyz bir juldyzdy óshirip, bir juldyz bir juldyzdyń otyn jaǵyp jatyr…

Bir sát boıyn bılegen ystyq tolqyn tyna qaldy. Bar yntyǵy janaryna jınalǵan Murager munyń janaryna telmire qarap qaldy… Erneýinen asyp ketken sezim tolqyny yshqyna kelip qyzdyń botalaǵan janaryna quıylyp-quıylyp ketti… Alaburta aımalap, toıat tappaı,  ottaı janǵan jigit denesiniń jalyny kúıdirip ótken Eńlik sezimin ıgere almaǵan kúıi jigittiń moınyna áppaq bilegin aıqastyra berdi…

- Eńlik, saǵan ne boldy? Tús kórdiń be? - dep eden jýyp júrgen Sáýle selt etip oıanyp ketken Eńliktiń nurlana qalǵan júzine úńildi.

- Oıatyp almaıyn dep eppen-aq qımyldap júr edim, aýany qarmap bireýdi izdep qınalyp kettiń. Tur, saǵat jeti boldy, sabaǵyńnan qalyp qoıarsyń, Kenjegúl keshigip jatyr, kezekshilikti men qabyldap alaıyn.

Aýrýhanadan shyǵyp jaıaý tartqan Eńlik kórgen túsin esine alyp jymıyp qoıdy. Jigittiń ózin aımalap, janyn qoıarǵa jer taptyrmaı tátti qınaǵany óńinde bolǵandaı áser etkeni nesi… Denesindegi tátti diril áli de boıynda júrgendeı ózin birtúrli sezinip keledi.

Tratýar boılap sońynan erip kele jatqan taksıdi baıqaǵan joq. Mashınanyń terezesinen qyzdy kózden tasa qylmaı baqylap otyrǵan Murager shynardaı tik bitken suńǵaq dene bitimine súısine kóz tigedi. Shydamnan aıyrylǵan jigit mashınany toqtata salyp, alystap ketken qyzdy qýyp jetti. Jetken boıy qyz bileginen ustaı aldy. Oqys qımyldan shoshyp qalǵan Eńlik jalt qarady. Jalt qarady da dál túsindegi Muragerdiń ottaı janyp, qushtarlyqtan oınaqshyp ketken janaryna jolyqty. Ári qaraı ózine tóngen ot erinniń ystyq taby esinde…kózin jumyp, talyqsyp ketkendeı boldy. Essiz sezimniń tizgininen aıyrylyp qalǵan ekeý tańǵy kósheniń ortasynda ystyq súıiske, yntyq súıiske kómilip qansha turǵandary belgisiz.

- O, qudiret, oryn tappaǵandaı dál kósheniń ortasynda qushaqtasqandary nesi, bul kúnniń jastarynda uıat degen bolsashy, -dep ózderin jazǵyryp óte shyqqan kárteń áıeldiń keı qatqan sózderi aspanǵa qalyqtap ketken kóńilderin jerge súırep túsirdi. Erikterinen tys bolǵan bul oqıǵaǵa kim kimdi kinálaryn bilmeı únsiz turysyp qaldy.

- Munyńyz ne, shynynda da kósheniń ortasynda elden uıat boldy aý, - dep Eńlik qyp-qyzyl bolyp uıattan janyp shyǵa kelgen betin kórsetkisi kelmeı tómen qarap, kirpigin tómen túsirdi.

- Túnimen tosyp, aýrýhanadan biraz uzap ketkenińdi kórip tura jóneldim emes pe. Seniń sulý symbatyń shydam sheńberinen shyǵaryp jiberdi, nege óıtkenimdi ózim de sezbeı qaldym, artyq ketsem keshir, - dep kináli júzben qyzǵa qarap edi, appaq júzi qyzaryp tómen qarap ketken qyzdyń úlbiregen erinderiniń ushynda ádemi bir jymıysty kórip, ókpeletip aldym-aý dep qoryqqan kóńili  ornyqqandaı boldy.

Muragerdi saǵynyp, onyń kelisine bir qýanysh, bir kúdik

uıalatqan jaman oı seıilip, ókpe-nazdan arylǵan qyz júregi kún nuryna tolǵandaı jadyrap shyǵa keldi. Sosyn, Muragerge erkeleı qarap:

- Shynymen meni izdep keldiń be?-dep surady.

- Men seni kóp izdedim, Eńlik! Al sen bolsań kókten túsken perishtedeı jaılaýda shalǵynnyń arasynan jolyǵa kettiń… esińde me, shóp tóselgen arbanyń ústinde qalǵyp jattyń…

Eńlik syńǵyrlap kúlip jiberdi. Tańǵy aýa qyz kúlkisin ýystap shashyp jibergen kúmis teńgeniń syńǵyryndaı jańǵyrtyp jiberdi.

- Kókten tústiń be dep nesine tańyrqaısyń, baqyt kóktep túspegende qaıdan túsýshi edi.

- Eńlikjan, endeshe sen men úshin, kók táńirisi maǵan arnap jibergen perishtesiń! Ózińdi sol jaılaýdan jolyqtyrmasam, áıel zaty týraly oılarym restoran jaǵalap júretin arzan qyzdardan asa almaı áli júrer me edim. Seni kórgen kúnnen bastap shalǵyn shópti keshken, dál tabıǵattaı sulý, pák jannyń baryn uqtym, uqtym da ǵashyq boldym!… Men seni súıemin, Eńlik, maǵan kúıeýge shyqshy…

Mundaı usynysty kútpegen Eńlik abdyrap qaldy.

- Bilmeımin, Murager… sózińniń shyndyǵyna birtúrli sene almaı turmyn.

Murager anadaıda ózin kútip turǵan taksıge qol bulǵady. Taksı jeńil ǵana syrǵyp kósheniń ortasyna turǵan bulardyń janyna kelip toqtaı qaldy. Mashınanyń artqy oryndyǵynda jatqan qol sómkesinen kishkentaı qyzyl qorap alyp shyqty. Tratýardyń ortasynda ózine kúlimdeı qarap turǵan Eńliktiń qolyn alyp, súırikteı saýsaǵyna altynnan quıyp, gaýhar tastarmen kómkerilgen júzik kıgizdi. Qalanyń bıik úıleri arasynan syǵalap, endi kóterilip kele jatqan kún kózi gaýhar júzikke túsip myń san sáýle aınalaǵa tógilip túsip, qyz kózin qaryqtyryp jiberdi. Ózine arnalǵan osynshalyqty qymbat syılyqty kórgen Eńlik qýanyshtan balasha sekirip-sekirip ketti. Mundaı qymbat dúnıeni ekiniń biri tartý ete bermesin bilse de, ózin sabyrǵa shaqyrǵan qyz Muragerge buryldy:

- Meni asyl taspen aldap almaqsyń ǵoı. Dúnıeniń bar asyl tasyn jınasań da teń kelmes gaýhardyń baǵasyn árıne, uǵamyn, degenmen, mahabbat taspen ólshenbese kerek edi, - dep burtııa qaldy.

- Solaı ma! Endeshe taǵy birdeńe oılap kóreıin!

Murager anadaıda ótip bara jatqan alpystar shamasyndaǵy jigit

aǵasyn toqtatyp alyp, birnárseni túsindire bastady. Beıtanys adam Eńlikke jaqyndady:

- Dochka, molodoı chelovek vas sılno lıýbıt, ne mýchaıte ego, prımı ego rýký ı serde! Vot ývıdısh, ty s nım prıobretesh samoe nastoıaee schastıa!

Osyny aıtty da egde tartqan orys shal basyn shaıqap,

jastardyń qylyǵyna keńkildep kúlgen boıy óz jónine ketti. Anadaı jerde turǵan Murager «qalaı» dep suraǵandaı ıegin kóterip belgi berdi. Eńlik basyn shaıqady. Álde bir kitaptan oqydy ma, joq álde kınodan kórdi me, áıteýir kókireginde jattalyp qalǵan  bir keıipkerdiń sózderi esine túse ketti. Qyzǵa eljireı qaraǵan Murager joldyń ortasyna tizerlep otyra ketti de qos qolyn kókke qarap jaıdy:

- O, Mahabbat táńirisi Afrodıta! Iniń Erosty jumsap súıgenimniń júregine mahabbat jebesin qadashy-dep jalbaryna bastady. Sosyn atyp turdy da:

- Eńlik, men seni súıemin! – dep bar daýysymen aıqaı saldy. Qala ishin kezip júrgen tańǵy jańǵyryq jigit aýzynan shyqqan úsh sózdi bıik úılerdiń basyna qaraı qalyqtatyp alyp jóneldi.

Endigi jerde jigit sezimin sergeldeńge túsirip, kúlkige aınaldyra berýge óziniń de taǵaty taýsylǵan Eńlik keń qushaǵyn jaıyp ózine qaraı kele jatqan Muragerdiń moınyna asyla ketti. Eńligin qushaǵyna qysyp shyr-kóbelek aınalǵan Muragermen birge jer-ana da qýanyshtan onymen birge dóńgelene aınalyp ketkendeı boldy.

Tek, anadaı jerde jumys ýaqyty bitip kete almaı turǵan taksı júrgizýshisi qaıta-qaıta mashınasyn bezektetip tyqyrshyp tur…

Tumandaǵy ottar.

Búgin taǵy jáı turdym. Túsime qoıý aq tumannyń ar jaǵynda jarqyraǵan ottar endi. Tústi qashanda jaqsyǵa ǵana jorý kerek. Áppaq tuman meniń saǵynyshym... jarqyraǵan ottar –alystaǵy aýylymnyń ottary. Meni saǵynyp, alystan jymyńdap shaqyryp turǵandaı... Qaıda júrse de tula boıyna aýylǵa degen saǵynysh tunyp turatyn aýyl balasymyn. Maıly shatqalynyń ar jaǵynda, bir-birine jalǵasyp jazyqta sozylyp jatatyn Mańyraq taýlarynyń ortasynda, oıda jatqan shaǵyn ǵana “Jańatalap” dep atalatyn aýylda týdym. Sonda óstim.    Altynshy synyptan keıin qolyma qalam alyp, óleń jaza bastadym. Alǵashqy óleńderime apam, atam, aýyldyń janynda sarqyrap aǵyp jatatyn “Terisaıryq”, erte raýandap atar tańnyń alǵashqy sáýlelerine erkelep, arqasyn tósep jatatyp bıik-bıik taýlar, sonasy men masasy yzyńdap, arasynda shirkeıi shyryldap, ý-shý bolyp jatatyn balaýsa, shalǵyn shóp, maýsymnyń mamyrajaı kúnderinde  júrip ótseń aıaǵyńdy qyp-qyzyl boıaýǵa bóktiretin búldirgen, seńkeniń tóbesinde jaıylyp turatyn apamnyń qurttary da arqaý boldy. Sary sýy aqsyn dep qanar móshekke quıylyp dińgekte ilýli turatyn  apamnyń súzbesi týraly da óleń shyǵarǵanym bar. Bárinen buryn kókqutandy saǵyndym.  Iá, kádimgi kókqutan. Syıdıyp turatyn sıraqtarynyń ózi bir sýret, pákkappar qus. Atam ony  jaılaýda qoı jaıyp júrgende taýyp ákeldi. Eski kók taqııasyna salyp ákelgende quıtaqandaı ǵana sary aýyz balapan edi. Atam da, apam da tań qaldy.

- Ákem-aý, bul jaqqa kókqutan uıa salmaýshy edi, qaıdan tap boldy eken? Qudaıdyń qudireti, ólip qalmasa ıgi edi! –dep apam aldyna sút qoıdy. Bizde úı qustary kóp edi. Apam  úırek ustaǵandy jaqsy kóredi. Erteńinde sharbaqta qamap ustaıtyn bir qora úırektiń arasyna kókqutandy qosyp jiberdi. Basynda onyń basqa balapan ekeni bilinbeıtin, bir-eki aıda boıy soraıyp, jermen-jeksen, balpyldap júretin úırekterden daralanyp, pákkapar qustyń qalpyna keldi. Sonda da úırekterden  qalmaı aıaqtaryn sanap basyp, júretin, keıin usha  bastady. Eseıgennen keıin birneshe ret ushyp ketip, araǵa bir-eki kún salyp baryp qaıta oraldy.

Sondaı kezderde apam:

- Áı, kelmeıdi, ketti, ketti ǵoı! –dep  kúbirlep kep júretin. Biraq, ol oralyp keletin. Janyna bótenderdi jýytpaıdy. Apamnyń qolymnan ǵana shekildeýiktiń dánin jeıtin. Bizdiń jaqta kúnbaǵys óspeıdi. Kókqutan úshin atam Zaısannan, keıde Óskemen jaqtan móshektep shekildeýik aldyratyn.

Sol kókqutandy saǵyndym. Janyna serik taýyp, jyly jaqqa ushyp ketpese ıgi edi. Dalanyń erke qusy, úıde qaıdan tursyn...

Erte turǵan erkektiń yrysy  artyq degen qaǵıdanyń máni shyn bolsa, erte turyp ony-muny sharýany bitirip alsam dep oılaǵam. Jelimdeı jabysqan jalqaýlyq degen jaman ádet jelkeden basyp, toǵyzda áreń turdym. Men turǵansha qalanyń qym-qýat tirshiligi bastalyp ta ketipti. Ózimdi pysyqtaý bolaıyn, shıraqtaý bolaıyn dep qansha qamshylasam da ádet shirkin qalmaıdy eken.

Sháı-páılanyp alǵan jas jigit dalaǵa shyqty. Kúzdiń alǵashqy aıy, kún shaqyraıyp tur. Aýada tańǵy shyńyltyr sýyqtan qalǵan yzǵar bar. Tula boıdy titirkendirip-aq jiberdi. Baram dep dittegen jer shalǵaılaý bolǵasyn, jolaı tramvaıǵa mindi. Aldyńǵy salondaǵy birinshi orynǵa otyra salǵan. Qarsy oryndyqta orystyń eki kempiri áńgimeni soǵyp otyr. Estigisi kelmese de qulaǵynyń túbine otyryp alyp sambyrlaǵan ekeýdiń áńgimesine eriksiz qulaq túrdi.

- Bizdiń kezimizde bári boldy. Qazir pensııa túkke jetpeıdi.

Kezinde pensııammen Volgogradtaǵy anama baryp keletinmin. Jolǵa 56 som ǵana ketetin. Qazir baryp kór.

- Ony aıtasyń, joǵary oqý oryndary tegin boldy, bir tıyn aqy suramaıtyn. Bilimdi qalaı berdi. Mıyńa shaınap turyp quıatyn. Qazir, aqshasyn tólep satyp alady. Bilim joq. Emhanaǵa barsań, óńsheń jastar. Túk bilmeıdi. Ýkoldy salyp-salyp, onan arman aýrý qylyp, tósekke tańyp tastaıdy.

- Dıplomdy satyp alǵandarda qandaı bilim bolýshy edi. Men dárigerge múlde barmaımyn. Barsam, sol ózimizdiń kezimizde jumys istegen baıyrǵy dárigerge baram. Oı, nesin aıtasyń, qazir anaý bılikte otyrǵandardyń ózderi taza emes. Eger olar adal bolsa, biz osylaı ómir súrmes edik...

Eki kempirdiń áńgimesi onsyz da juqaryp júrgen júıkeni aýyrtyp-aq jiberdi. Sosyn orta jolda túsip qalyp, taǵy da jaıaý tartty.  Osy shyqqandaǵy maqsatym jumys izdeý. Kúnde óstip shyǵamyn da túk bitirmeı sharshap qaıtam. Jumystyń joǵyn, meni eshkim jumysqa almaıtyndyǵyn jaqsy bile tura shyǵa beremin, izdeı beremin. “Úmitsiz shaıtan ǵana» kim biledi, bir kúni qudaıǵa qaraǵan bir bastyq jany ashyp alyp qalar. Tym quryǵanda kúzetshilikke de qýana keliser edim.

Dalada eki myń altynshy jyl, jıyrma birinshi ǵasyr bolsa da sol baıaǵy jumyssyz kúıim, sendelip kelemin.

Buryn jumysym bar bolatyn. Qazir bardan aıyrylyp, sor mańdaı bolyp júrgen jaıym bar. Jalǵanda aqyl aıtqyshtar kóp qoı.

- Óı, Beken, bıznespen shuǵyldan, kez-kelgen bankten nesıe al da, saýdaǵa shyǵasyń ba, taýar tasısyń ba, dúken ashasyń ba, erik ózińde – dep bójdirdi emes pe ótkende bir bilgish dosym.

Bankterdiń nesıe beretini ras, biraq ony qaıtarýǵa alatyn paıyzy – baryp turǵan qanaýshylyq. Jumys istep turǵan bir dúkendi nesıege satyp alý úshin amerıkanyń dollarymen eseptegende 100 000 dollar qajet, 20 jylǵa dep alǵan sol nesıeni qaıtarý úshin aı saıyn banktiń jyldyq paıyzyn qosqanda 600-700 dollardan tóleýiń kerek. Onyń syrtynda salyǵyń taǵy bar. Bar tapqan-taıanǵanyńdy ishpeı-jemeı bankke salasyn da otyrasyń, 20 jyl boıy tek nesıeni jabamyn dep tyrtyńdap, qartaıyp, ne ózińe paıda joq, ne artyńnan qalatyn bala-shaǵaǵa paıda joq, tóleı almasań bank dúkenińdi-múlkimen qosa tárkilep alýdan taıynbaıdy. Nesıeden qutylam dep 20 jyl ómirimdi sarp eter jaıym joq. Bul, árıne ózimniń esepteýim. Esep qısaptan habarym joq, sanap shyqqandaǵy jasaǵan qorytyndym sol. Óz jaǵamdy ózim ustap, shoshyp kettim. Qurysyn, nesıe almaı-aq, dúken ashpaı-aq, eki qolǵa bir kúrek tabatyn shyǵarmyn....

Jastaıymnan óleń jazǵandy jaqsy kórdim, qazir jazbaıdy dep oılap qalyp júrmeńizder, áli jazyp júrmin jáne jaza da beretin shyǵarmyn. Ózimdi jaman aqyn emespin dep oılaımyn. Jazǵandarym oblystyq gazette jıi jarııalanyp júr.  Túkke turǵysyz qur shatpaq bolsa, ondaǵy otyrǵandar saýatsyz emes, jarııalamaıdy ǵoı. Tipti, respýblıkalyq «Jas alash», «Qazaq ádebıeti» gazetterinde de jaryq kórdi. Bóskenim emes, shynym.

Shynymdy aıtsam, men bir qııalı janmyn. Keıbir adamdar meni túsinbeı de qalady. Buryn jumysym boldy  dedim ǵoı jańa, jumysta otyryp qaraptan qarap óleń oqyǵym keledi, istep otyrǵan jumysym poezııaǵa múlde qatysy joq qarjy polıııasy degen mekeme. Sosyn, aldymdaǵy qara telefonǵa jarmasamyn, jarmasamyn da gazettiń mádenıet bóliminde otyrǵan tanysyma «Aı, Qaıdar, óleń oqıyn, tyńdashy»-deımin. Áı-sháıǵa qaramaı óleń sózdi tóge jónelemin.    Óleń degennen beıhabar janymda bir kabınette otyrǵan jigitter «mynaý jyndy ma» dep odyraıa qarap, bir-birine ymdasyp, keketip jatady. Oǵan qaraıtyn men be, Qaıdar tyńdasa boldy dep oqı beremin. Bir-eki óleń oqyp baryp sabama túsemin. Ar jaqtan Qaıdar baıǵus «Beken, jaqsy jazypsyń, redakııaǵa ákelip tastasańshy» dep jatady. Mine, óstip óleń oqımyn dep júrip, negizgi jumysym aqsap jatqasyn ekonomıkadan, qarjy jaǵynan habary bar, bir mamanǵa ornymdy bosataıyn dep aryz berip shyǵyp kettim.  Aıtqandaı, ózimniń bitirgen mamandyǵym  til men ádebıet ekenin  aıtpaı ketippin ǵoı. Osy oıym da qyzyq, birdi oılap birge kete beredi.   Ádebıetshiniń, onyń ústinde aqyndyǵy taǵy bar paqyrdyń qaıdaǵy bir polıııada isteýge qabileti de, tipti qaqysy da joq.

Sonymen,  jumyssyz kóp qazaqtyń sanyn taǵy birge ósirip júrip jatqan jaıym bar.  Ótkende bir qyzyq oqıǵa boldy, qaraptan-qarap júrip isti bola jazdadym emes pe. Qalaı deısiz ǵoı?

Meniń Ermek degen qudam bar. Ózi bir, urynbaıtynǵa urynyp, áldenelerdi dáleldep,  eldiń joǵyn joqtaǵysy kelip júretin bir “patrıottaý”, keıde iship alsa áperbaqandaý “qyzyq” jigit.  Kezdese ketti. Amandasyp, bir-birimizdi kórgenimizge qýanysyp jatyrmyz.

- Áı, Beken! (meniń esimim  Beken) Almatyǵa barasyń ba?

- Barar em, Ereke, Muqań aıtpaqshy “qudaıdyń bir jarytpaı-aq qoıǵany” - aqsha joq, meni kim tegin poıyzǵa otyrǵyzsyn.

- Aqshadan saspa, tegin baryp, tegin kelesiń, tek tólqujatyń men RNN (qazaqsha salyq tóleýshiniń tirkeý nómiri) bolsa boldy.  Men “Aq jol” partııasyndamyn ǵoı, bizdiń partııa Almatyda jınalys ótkizedi, soǵan menimen birge qatysyp, tyńdap qaıt, aqyr jumyssyz júrsiń. Múmkin bizdiń partııaǵa múshe bolyp kiresiń?

Tegin  oljadan, tegin qydyryp qaıtýdan qaı qazaq tartynsyn.

Orystar da “nahalıavý ýksýs sladkı” demeı me, qujattarymdy qolyna ustatyp, erteń kezdesetin bolyp kelistik.

Erteńinde úıde jatsam dúkende kúzetshi bolyp isteıtin inim kelip tur entigip. Kele tergeýge aldy.

- Sen ne búldirip júrsiń? Almatyda neń bar? Seni Almadyda bireý tosyp otyr ma?

Suraqty tópeletip jatyr.

- Oý, ne boldy sonsha, Almatyǵa baratynymdy men saǵan tipti aıtqan da joqpyn ǵoı?

- Aıtpasań, aıtatyndar     aıtty.   Tańerteń    jumysqa kelsem Organnyń jigitteri tur tosyp. Seniń aǵań Beken ókimetke qarsy oppozıııalyq partııanyń úgitine erip, Almatyǵa mıtıngke barmaqshy. Aǵańdy qalaıda kóndir, eshqaıda barmasyn, qujatyn qaıtyp alyp, bıletin jyrtyp tasasyn. Eger aıtqandy oryndamasań jumystan shyǵasyń, seni qaıtyp esh jerge jumysqa almaıdy, basqa baýyr, qaryndastaryńdy da oqýdan shyǵaryp, stependııadan qaǵamyz, áke-shesheń pensııa almaıtyn bolady, - dep qorqytty. Áı, Beken, tynysh júrmeısiń be? Ne bar pálede. Seniń kesiriń maǵan tıetin boldy. Erteń jumystan aıyrylsam bala-shaǵany kim asyraıdy. Tólep jatqan nesıem taǵy bar. Shyǵaryp tastasa sen jumys taýyp beresiń be? Davaı, sózdi qoı, Almatyny umyt. Páleden mashaıyq qashypty degen. Tynysh júr.

Sonymen, ne kerek Almaty kózden bulbul ushty. Barǵym kelip tursa da bas tartýǵa týra keldi. Endi qaıtem, baýyrym, týǵan-týysyma kesiri tıip jatsa, maǵan dese tegin bolmaq tur ǵoı, aqy tólese de barmadym.   Osylaı dep oılasam da ar jaǵym qyz-qyz qaınap tur. Ermektiń partııasynyń basynda turǵandar qazaqtyń “sen tur, men ataıyn” deıtin jastary ekenin bilemin. Oppozıııanyń gazetterin ara-tura oqyp turatynym bar. Saıasatqa onsha qyrym joq bolsa da da, keıde elde bolyp jatqan oqıǵalarǵa ishim ashyp, jala jabylyp, aıdalyp ketken Myqııanovqa bir búıregim buryp turady. Patshamyz týraly nebir-nebir áńgimeler aıtylyp júr. “Qazaqgeıt” degen atpen paıda bolǵan aıyptaýlardyń aq-qarasyn bir alla biler, bizde qazaqta “Patsha allanyń elshisi” dep jatady. Alla jibergen patshany ǵaıbattaý, kinálaý, syrtynan jala jabý – eki dúnıede de kúná. Olaı bolsa kózi ashyq, oqyǵan, quran-kárimdi de biletin qazirgi jas oppazııonerler óz sózderine, óz isterine senimdi, esh shúbá keltirmegennen keıin osy partııany quryp, óz sózderin aıtyp jatqan bolar.

Bizdiń  demokratııa damyp kele jatyr dep el gazetteri jazyp-aq jatyr. Al men sol demokratııa quryǵyr áli bizge jetpegen be dep qalam. Nege deısiz be? Qaıdam, ótkende, saılaý kezinde el qusap men de daýys bereıin dep oıladym. Merekege bara jatqandaı syptaı kıindim. Moınymda galstýk. Bardym. Komıssııada otyrǵan ádemi orys áıeline jeke basymdy kýálendiretyn qujatymdy usyndym.

- Berik Qulekenov , tak-tak... (spısokty qarap jatyr ǵoı baıaǵy) Siz daýys berip ketipsiz ǵoı?

- Joq, shatasyp turǵan bolarsyz, men osy qazir ǵana keldim-deımin daýlasyp.

-Mine, sizdiń qolyńyz tur. Qarańyzshy sizdiki me?

Qarasam aınymaıdy, meniki. Kezek kútip turǵan halyq kóp, eriksiz yǵysyp shyǵa berdim. “Men de ań-tań, apam da ań-tań”.  Osyndaı da qyzyq bolady eken. Daý shyǵaryp, aq-qarasyn ajyratyp jatýǵa shynymdy aıtsam, qulqym bolmady. Báribir dáleldep bere almas em. Qol menikinen aınymaıdy. Ony sot-saraptaýyna berý úshin aryz jazý kerek, sarapshylarǵa aqsha tóleý kerek. Sottyń úkimin tosý kerek. Áıteýir taýsylmaıtyn qaǵaz-sharýalar dińkeńdi qurtpaı ma? Qala ishinde júretin kólikke pul tappaı jaıaý júrgen men   oǵan ketetin shyǵyndardy qalaı tólemekpin. Sosyn apam aıtpaqshy “tek júrgendi” jón kórdim. Sol kúni kóptegen adam tizimnen óz attaryn tappaı, men qusap “dvoınıgi” qol qoıyp daýys berip ketkender únsiz shyǵyp, únsiz ketip jatty. Úıde  ister is joq, ishteı ózimdi “táýelsiz ekspert” dep saılap jiberdim de saılaý ótip jatqan mekteptiń zalynda ótken-ketken saılaýshylardyń áńgimesine qulaq túrdim. Ózimshe baqylaý júrgizdim. Bir top jastardyń syrt kıimderin aýystyryp ekinshi qaıtara kirgenderin de kórdim. Ishindegi ózimizdiń aýyldaǵy Qadısha apaıdyń balasyn tanımyn ǵoı. Saılaý “shymyldyǵynyń” ishine eki ret kirdi. Osydan keıin gazetterdegi  saılaý “adal”, “halyqaralyq standartqa, talaptarǵa saı ótti” degen jarııalanymdarǵa senip kór...

Árıne, munyń bárin patshamyz kórip te, bilip te otyrǵan joq, “shash al dese, bas alatyn” jandaıshaptardyń isi de. Otyrǵan oryndyqtarynan túsip qalmaý úshin, adamnyń oıyna kelmeıtin qýlyqtarǵa barý “taqqumarlarǵa” túk emes zamanada ómir súrip otyrmyn men paqyr. Zaman qutyryp tur. Qutyrǵan zamanda qutyrǵan qoǵam ornaıdy emes pe. Qoǵam “shızofrenık” sekildi. Olaı da qubylady, bulaı da qubylady. Jan-jaǵyna kóbiktenip ketken jynyn shashqan býradaı. Jyndy qoǵamnyń pendeleri jyndanbaǵanda qaıtemiz.  Ýyty adam janyn da jaılaǵan. Endi she? Qoǵamyna qaraı adamy. Aldyńǵy arba qalaı júrse, sońǵy arba da sol soqpaqqa túspeı me?

Qoǵamnyń “qaımaqtary” iri-iri “...-Oıl”-dar men “otelderdi”, odan qala berdi “kazınolar” men búginde qaptap ketken “qorlardy”, odan qala berdi “bankterdi”, “demalys úıleri” men “kafelerdi” “menshiktep” qoǵam ıgiligin jalmap, astyna basyp jatsa, qarpyp jatsa, onyń ber jaǵyndaǵy sholaq belsendiler olardan qalyssyn ba? “Qolyńnan kelse qonshynan bas” demekshi, shetinen shertip te, kertipte, kózdi ala bere ebin taýyp taǵy da eki ese asap qap, jeı-jeı ábden sozylyp “bezrazmernyı”  bolyp ketken ynsapsyz, qanaǵat degendi bilmeıtin qulqyndarǵa jytyryp jatyr. Dálel deısiz be? Dálel jetip artylady. Biraq, qutyrǵan qoǵamnyń qaı jaǵyńnan qabaryn bilmeısiń, keýdede qorqynysh ta joq emes. Ótkende jemqorlar týraly “ádemi” satıra jazamyn dep oıyn qaǵazǵa túsirgen bir tanysym jınalystan jınalysqa túsip,  jumysynda jep júrgenderdiń jemtigine aınala jazdaǵan. Jep júrgender ony jekelep, bastyqtyń orynbasary, álgi jegish “ee nado ızolırovat ot kollektıva” degen astyrtyn nusqaý berilgen kórinedi, jemqorlar ony rýhanı qorlaýǵa kóshken. Taq pen aqshaǵa qunyqqandardyń aldyn kese kóldeneń ótken jandarǵa jasaıtyn osyndaı terrorlyq akııalar qalyptasty qoǵamda. Ishten mújip, ishten únsiz alastaý, únsiz repressııa degen osy eken... Stalındik repressııanyń kishkentaı razmeri...

Sonda da “keıbireýler”, bilem, “ókimettiń aqshasyn jegenderde neń bar, “baıdyń asyn, baıǵus qyzǵanady” degileri kelip aýyzdary qyshyp otyrǵan bolar sirá. Biraq, batyrekesi, qazaqtyń bul maqaly siz ben bizdiń, ata-anamyzdyń jyldar boıy aptapta mal baǵyp, taban et, mańdaı terimen jınalǵan, “memlekettik bıýdjet” dep atalatyn halyqtyń ıgiligine  eshqandaı qatysy joq. Jeke bir baıdyń malyn ońdy da, soldy da shashyp jatsa, bas qatyryp qaıter em, másele, memleket qazynasyna siz ben bizdiń aılyq jalaqymyzdan túsip jatqan qarajatta, sony halyqtyń keregine jaratýdyń ornyna alǵannyń alaqanynda, tistegenniń tisinde ketip jatsa, janyń qalaı aýyrmaıdy... Áı, biraq, jalǵyzdyń úni shyqqan ba, jemqorlyqqa qarsy, halyqty aldaǵandarǵa qarsy anaý óńsheń er minez, tabandy, qazaqtyń joǵyn joqtaıdy degen azamattar jınalǵan orta“Aq jol” partııasynyń qolyn qol, butyn but qyp jatqanda men kimmin? Aıtqanynan qaıtpaıtyn birbetkeı Amanbek aǵamyzdy da, Kúmisbek aǵamyzdyń da únin óshire almaǵannan keıin, kúnin óshirdi emes pe? Álimjan anaý, áne, túrmeden túrmege kóship júrgen. Qoǵamda bolyp jatqan osynaý qubylystar men oqıǵalardyń artynda kimniń turǵany, kimge qajet qurbandyqtar ekenin bir alla biler... Qutyrǵan qoǵam, zapyran zaman, qolynda bıligi, astanda “taq” bolmasa da “kópshigi” barlardy qutyrtyp otyr ǵoı. Artynyń qaıyryn bersin de. It qapsa, qutyryp ketedi dep dárigerler qutyryqqa qarsy vakına egip jatady. Adamdy qutyrtqan bul qoǵamǵa qarsy vakına qashan shyǵar eken?

 

********

Jataqhanaǵa tóleıtin kók tıyn  joq. Qazir burynǵy memlekettik jataqhana degen atymen quryǵan, men turatyn jataqhanany bir “baı” satyp alǵan, kim ekenin bilmeımin. Qystan beri kúrdeli jóndeý júrgizdi. Áıteýir keteýi ketken bólmelerdi, korıdordy qalpyna keltirip, “eýroremonttyń”  “ar-jaq, ber jaǵyna” jaqyndatty. Astyńǵy qabatty nan pisiretin túrikterge jalǵa berip qoıdy. Keıde qaryn ashqanda jańa pisip jatqan nannyń jupar ıisin ıiskep, aýyzdan silekeı shubatylyp-aq ketedi. Bir jaqsysy naýbaıhanadaǵy apaılar qaryzǵa “jazyp” nan berip turady.

“Eýroremonttyń” kesirinen naýryzdyń basynan bastap páteraqymyz júz paıyzǵa kúrt kóterildi.    Aıyna 9 myń teńge bir bólme úshin. Jumyssyz jatqan maǵan qıyn boldy. Annan-munnan “jaldanyp” júrip tapqan azyn-aýyq tıyn-tebenniń bári osy aıdyń páteraqysyna ketti. Ótkende gazettiń bir betin tolyq alyp jarııalanǵan óleńderime qalamaqy tólese, sol aqshamen aýylǵa jetip alýdy oılap júrmin. Avtobýstyń bıleti de ýdaı. Ortalyqtan 700 shaqyrym alysta turatyn aýyldyń joly da máz emes, taksı aıdaýshylar “jol jaman, benzındi kóp jeıdi” dep júr ǵoı. Tanys-manys jigitter kezdesse, jarty aqshasyn tólep úıge jetip alsam, qalǵanyn apam-aq tóler edi...

 

*******

Meniń altyndaı sary dalam bastaldy! Ulan-ǵaıyr dala meni saǵynyp qalǵan sekildi. Mashınamen jarysyp, janymda júgirip kele jatqandaı. Tazdyń basynda qyltıǵan bireń-sarań suıyq shash sekildi, ara-tura kezdesetin tomarlardyń basyndaǵy qyltıǵan shıler de kózge ystyq kórinedi eken.

Dala tolǵan aqseleý. Qandaı ǵajap! Osynaý sulýlyqty tastap men qalaı ketip qalǵanmyn, a? Netken aqymaq edim! Aınalaıyn týǵan topyraq, netken ystyq, netken súıikti ediń! Kókiregim ashyp,  zapyran kepteldi. Qaradaı  jylaǵym keldi. Kózimniń sharasy jasqa tolyp ketti. Janymdaǵylar qaladan shyǵa bastaryn qısaıtyp alyp uıqyǵa ketken. Jasyrmaı-aq, jasymdy syǵyp jiberip, súrtip aldym. Týǵan jer, týǵan topyraqty saǵynyp shyqqan jas úshin eshkimnen uıalmaımyn. Ras, saǵyndym!...

Apam máz-meıram bolyp júr. “Bekentaıym keldi”-dep kórshilerge men qaladan alyp kelgen azǵantaı kámpıt-prándik, almalardy “ulymnyń sarqyty” dep taratyp ta tastapty. Sosyn aýyldyń basy men aıaǵynda turatyn aýyldastar amandasýǵa birtindep kele bastady.

Tek aýlada pańdana basyp, úırektermen júretin kókqutan ǵana kórinbedi. Apamnan suraýǵa bata almady. Jyly jaqqa ushyp ketti nemese ólip qalǵan. Ekiniń biri. Basqadaı bolýy múmkin emes. Beken jumǵan aýzyn ashqan joq. Úıdegiler de qus týraly jaq ashpady. Jabýly qazan jabýymen qaldy. Bul taqyrypqa eshqandaı da sóz qozǵalǵan joq. Apasynyń júregin aýyrtpaıyn dep Beken de ol jaıynda lám-mım demedi.

Taý qoınaýynda ornalasqan kishkentaı ǵana aýylymnyń turǵyndaryn da saǵynyppyn. Qaýqyldasyp, ony-muny áńgimelerdi aıtyp qaryq boldyq. Keterde oblystyq gazetke bergen óleńderim sońǵy betine tutastaı shyǵyp, aýyldastardyń bári oqyp shyǵypty. Qutyqtap jatyr. Klastastarym da keldi. Kún qaqtap, jel soqqan júzderi qaraıyp, yrjyń-yrjyń etedi. Erbol da, Janbolat pen Erbolat ta úılenipti.  Aýyzdarynan araq ıisi múńkip tur. Ony-muny áńgimelep, apamnyń quıǵan bir jartysyn lezde sylqıtyp alyp jónderine ketti. Olar shyǵysymen apam meni jáýkemge aldy.

- Bekenaı, klastastar dep osy baıqustarǵa kóp erme janym, araqqa úıir bolyp aldy, qudaıdyń qutty kúni iship júret, aýyzdary araqtan bosamaıtyn boldy. Qaıdan alyp, qashan toıyp alatyndaryn bilmeımin. Ana Erboldyń kelinshegine obal boldy. Iship alsa boldy, sabap, dalaǵa qýyp shyǵady. Birde bizdiń úıge, birde kórshilerge qonyp balasyn jetektep shyryldap júrgeni. Ne basyna kún týǵanyn, bátshaǵardyń? Ákesi jap-jaqsy, araq degendi bilmeı ótip edi. Bul kimge tartyp ishkish boldy... Ana kelin bir kúni shydamaı ketip qalsa, Kúlára baıqus ne bolady?

- Áı, apa-aı,   otyzdyń  ortasyna  deıin  tatpaǵan jyndy sýdy endi qaıdan úıreneıin? Men úshin qoryqpashy.

- Qaıdan bileıin,   janym,   keıde qaradaı qorqamyn. Jyraqta júrgen seniń ne istep, ne qoıyp júrgenińdi kim bilipti. Júregim endi ornyqty. Úıde bolsań kóz aldymda, qutyrsań jonyńnan taspa tilip alam ǵoı.

- Qorqyta bastadyń ba, apa.   Onda   qaıtadan   qalaǵa   qashyp ketemin.

- Óı, ádirem qal, ádirem qalǵyr.

Apam kúlip jatyr. Apam kúlgende úıdiń ishi kóńildenip ketedi. Al ashýlansa, bitti deı ber. Jynyńdy perisimen qosyp qaǵyp alady. Adýyndaý, biraq aýylda bedeldi kisi. Bilgen aqyl-keńesin aıaǵan emes. Abysyn-ajyndar arasyndaǵy kıkiljińder de apam arqyly sheshilip, daýlasqandardy  bitistirip, renjiskendi tatýlastyryp jiberedi. Aýyldaǵy dıplomsyz “dıplomat”.  Eri men áıeli ursysyp qalsa da apamdy jiberip aldyryp, aralaryna elshi bolyp aqylǵa keltirip jatady.  Jaıshylyqta úıde bilinbeıdi, al daý-damaıda sheshilip sóılegende “aratorlyqpen” aty shyqqan Gorbachevyńdy shań qaptyrady. Sózdi maqaldap soqqanda apama ózim tań qalamyn. Apam ári kirpııaz, kerbez adam. Atam “kedeı kerbez” deıdi kúlip. Tamaqty da talǵap jeıdi. “Aqsúıektiń tuqymy, sýyq tamaqty kergip ishpeı otyrǵanyn kórmeımisiń”,-dep atam keketip otyratyn. Aýylda samaýyr apamda ǵana bar. Samaýyrda qaınaǵan sháıdi ǵana ishedi. Kórshilerge kisi kelip, surap alyp ketken kúnderi, aq sháınegin sekseýildiń shoǵyna qoıyp otyrady. Bala kezimde bizdiń úıde kishkentaı sandyqsha boldy. Ishinde neshe túrli marjan moıynshaq, kúmis salpynshaqty syrǵalar, tastarmen kómkerilgen saqınalar, bilezikter, altyn áshekeıler men usaq-usaq sary túımeler jatatyn. Keıin oılasam sol sary túıme dep oınap júretinimiz altyn eken. Apam: “Ákemnen qalǵan  kóp altyndy seniń shesheń oqyp júrgende qaladaǵy altyn alatyn jerge (aıtyp otyrǵany qazirgi “lombadtar”) ótkizip júrip, kózin joǵaltty ǵoı”-dep otyratyn.

Kendirlikte   júzden   asqan   Bálken  degen  keıýana bar.Sol kisi anda-sanda bizdiń úıge kelip turady. Bizge kóp áńgime aıtatyn. Apama “Iá, Balqııa” dep qostatyp qoıyp, jas kúnindegi kórgen-bilgenin aıtyp otyryp keıde uıyqtap ta ketetin, biz shýyldaı jónelgende, basyn kegjeń etkizip kóterip alyp: “Oıbaı, kótek, bu qaısyń? A, qaı jerge kelip edim” dep áńgimesin qaıta jalǵaıtyn. Bálken apa qazaqtyń jyr-qıssalaryn jatqa biledi. “Muńlyq pen Zarlyq”, “Qozy kórpesh-Baıan sulý”, “Qyz Jibek” jyrlarynyń óleńmen jazylǵan nusqasyn qazaqy maqamǵa salyp tókkende, bala bitken uıyp tyńdap qalatyn.  Apamnyń baı qyzy ekenin, jasynda úlde men búldege oranyp óskenin sol kisiden estidik. Apam ózi ol týrasynda jaq ashpaıdy.  On alty jasynda atama ǵashyq bolyp kedeı bolsa da qashyp barypty. Sol kezde ákesi malymen Qytaı asyp ketse kerek. Qyzynyń artynan qýýǵa shamasy joq, bir qudaıǵa tapsyryp kete barypty. Balıǵatqa tolǵanda ákesi bir taıynshaǵa jasatyp bergen sandyqshasyn úıden qashqanda ala shyǵypty. Sonyń ishindegi áshekeıleri kúni búginge deıin bala-shaǵasynyń yrzyǵyna aınalyp, qajet kezinde satyp aqsha jasap, balalaryna nápaqa etti.  Qaıran apam-aı! Qanshama qıyndyq kórse de syr bildirmeıdi. Eshkimge basyn ıip kórgen joq. Basyń bar, kóziń bar demeıdi. Aıtar oıyn aıtyp sap, aqtarar sózin aqtaryp sap, “ Al, neǵyl deısiń? Qylaryńdy qylyp al!” dep betpe-bet sóılesetin jan. Bir qaraǵan kózqarasymen-aq adamnyń mysyn basyp ketetin bir kóge kórinbeıtin susy bar. Men apama uqsaýǵa tyrysam. Kúni búginge deıin ómirden ornyǵyp óz ornymdy taba almaı basymnyń taýǵa da, tasqa da soǵylyp júrgeni sol apama tartqan minezdiń kesiri.

Ótkende aýdan ortalyǵynda bir oqıǵa bolypty. Ony da aýyl dastardan estidim.

Kórshimiz Sákenniń balasynyń tórt qoıyn shet jaqta otyrǵan Jumadilovtyń úıi kirgizip alyp, bir túnde joq qylǵan eken. Sákenniń balasy dep otyrǵanym Qaırolla. Ákesi Sáken, sheshesi Bıjamal mal aıdap, jaılaýdan kele jatqanda arba aýdarylyp bir kúnde sháıit bolyp ketken. Apam: “momyn, jomart jaqsy adamdar edi. Jaratqan ıem, biriniń artynan-birin jylatpaıyn dedi me, bir kúnde aldy ǵoı. Jalǵyz tuıaǵy Qaıroshqa qarasyp júrmesek arýaqtar renjir” dep artyq-aýysy bolsa sol úıge berip jiberip otyratyn. Sol Qaıroshtyń jan saqtap otyrǵan azyn-aýyq malynyń teń jartysyn joq qylǵan Jumadilovtardy sotqa bergen kórinedi. Olar qoldary uzyn, aýdandaǵy sottyń aýzyn alyp, kisi salyp júrip isti japtyrtyp tastapty. Sottyń jibergen qaǵazynda dálel jetispeıdi dep jaýap kelipti. Al maldy kirgizip alyp jatqanyn kórgen eki adamnan jaýap alynbaǵan. Arty túlkibulańǵa aınalyp kete barǵan. Kúndelikti kúıbeń tirshiligi bar, malmen jan-saqtap otyrǵan Qaırosh odan aryǵa baryp shaǵymdana almaǵan eken. Osy áńgimeni estigen apam qatty qapalanyp, ashýlanyp: “Bul Jumadildiń tuqymy qutyraıyn degen eken, eki aıaqtaryn bir etikke tyǵyp, tarydaı qýyrmasam maǵan sert” dep, erteńinde Jumadilovtardyń úıine salyp uryp barady. Ne aıtyp ne qoıǵanyn bilmedim, kelesi kúni keshke Qaıroshtyń tórt qoıyn qorasyna kirgizip berip, keshirim suraǵan eken.

Aýdannyń soty sheshe almaǵan isti apam osylaı sheshipti.

Qandaı dálel, qandaı ýáj sóz aıtqany sol kúıinde jabýly qazan, jabýymen qaldy. Biraq urlanǵan mal ıesine qaıtaryldy. Mine, apamnyń myqtylyǵy. Búkil aýyldy aýzyna qaratyp otyrǵan baı Jumadilovtardy osylaı táýbásine keltiripti.

Bizdiń aýyl aýdannan shalǵaı ornalasqan. Ózimen ózi, azdy kópti malymen kún kórip jatqan aýyl. Kezinde sovhoz ydyrap, onyń baılyǵy alǵannyń alaqynynda, jumǵannyń judyryǵynda kete bardy. Sol kezde aýyldyń bar tehnıkasyn basqaryp júretin “ýprap” Jumadilovtar jambastaryna basyp alǵan-dy. Ol, ol ma, aýdannyń  malyn jekeshelendirý kezinde otar-otarymen qaladaǵy, oblystaǵy bılikte otyrǵandarǵa, baılarǵa  satypty dep estımiz. “Optımızaııa kezinde osy Jumadilovpen jeń ushynan jalǵasyp, oblystaǵy bir basqarmanyń bastyǵy bir otar qoıdy menshigine satyp alǵan ǵoı. Sony bermeı qoıyp, taǵy bir daý-damaı áńgimeler shyqqan osydan biraz jyl buryn. Anyq-qanyǵyn umytyppyn. Qalaı, qaıtip aılasyn asyrǵany belgisiz, aýyldyń barlyq traktor solardyń menshigine ótti de ketti. Qazir mal ustaǵandardyń bári soǵan táýeldi. Kúzgi jıyn-terinde shóp shabý, egin oryp alý, shóp tasyp alý sekildi tehnıkasyz bitpeıtin sharýa kezinde aqysyn tólep solardan jaldap jatady. Atam ǵana barmaıtyn. Bizderdi janyna jıyp alyp, bir-bir oraqpen ala jazdaı shóp shabysamyz. Seksen altyǵa kelgen atam “Qol eńbegi ózderińniń densaýlyqtaryńa da jaqsy, bulshyq etteriń shynyǵady” dep bizdi jarystyryp shópke salatyn. Áli kúnge deıin solaı.

Qyl aıaǵy, anaý klýb úıin de Jumadilovtar sol kezdi paıdalanyp menshikke satyp aldy. Dúken qyldy, “kafe” ashty, aqyry, bıyl  “mádenıet jyly”, “aýyldy damytý jyly” dep memleket bir kezdegi óz dúnıesin ózi qaıta aqysyn tólep satyp aldy. Sol klýbqa kele jatyrmyn. Klýbta Sapar isteıdi. Meniń klastasym. Óskemenniń mádenı aǵartý ýchılıesin bitirgen. Tamasha ánshi, asaba. Aýyldyń, aýdannyń toılaryn Sapar júrgizedi.  Asabalyq ónerdiń arqasynda kóp-kórim shyr bitti. Astynda jańa bolmasa da aýyl arasynda júrip - turýǵa yńǵaıly «shohasy» bar.

Klýb ishi alakóleńke eken. Sapar buryshta bir nárseni shuqylap arsa-arsa terlep otyr.

- Ne sharýa qara terge túsirgen?

- Óı, ákeńniń... shaǵylǵyr! Keshke konertke daıyndyq, myna

«Iamahasy» túskir qosylmaı, qosylsa pysh-pyshtap durys daýysy shyqpaıdy. Ábden sharshatty.

- Jaqynda ǵana oblystyń bastyǵy jańa apparat berdi dep bósip júrmep pe eń?

- Búıtken jańasy bar bolsyn. Qujattary bári «Koreıa» dep tur, al apparattyń ózi Qytaıdyń astyrtyn jınaıtyn «shırpotrebi». Bes júz dollardyń dúnıesi dep qujatqa qol qoıdyrdy, mynasy júz dollarǵa da tatymaıdy. Osy oblystaǵylar aýyldaǵylardyń bári aqymaq, jazý tanymaıdy dep oılaıdy ǵoı deımin. Endi bir jolym túsip bara qalsam, bastyq bolmaq tur ǵoı qudaı bolsa da, jumystan alyp tastasa da betine aıtyp ketpesem atym óshsin! Qazir ózimniń qyryq jylǵy sovetskıı sıntezatorymdy qosamyn da mynany, aparyp beremin, ózderin jarylqasyn.

- Já, járaıdy, sen mynda aram ter bop jatqanmen olardyń túgi ketpeıdi. Qaıtesiń nervińdi aýyrtyp, istep turǵan apparatyńdy qos ta jumysyńdy isteı ber. Aıtqandaı jalaqyń qansha?

- Qolǵa taza toǵyz myń alam. 0,5 stavkamen otyrmyn. Kúndiz úıdiń sharýasy bar, tek tústen keıin ǵana kelemin. Sol jarty stavkaǵa alatyn aqshanyń jartysy meıram saıyn ótetin mádenı sharalardyń rekvızıtterine ketedi. Aýdannan basy artyq bir tıyn berilmeıdi. Bıýdjetten bólinetin qarajatty qaıda jytyryp jatqanyn bir qudaı biledi. Tek sińsin, keńirdekterin jyrtyp ketpese boldy. Aıtqandaı, Beken, sen kórkemónerpazdardyń úıirmesine qatyssańshy, balalardy óleń jazýǵa, oqýǵa  úıretesiń, a?

- Jaraıdy, úıde bosqa jatqansha saǵan qolqabys etip kelip júremin ǵoı....

xxxxxx

Aýyldy aınala ádeıilep qorshap qoıǵan tas dýal sekildi bıik-bıik jotalar men qatpar tastardan kún ári asyp, aýyl ústi kóleńkelene qaldy. Berik bala kezinde dostarymen oınaq salyp, aýyldyń úılerin sanap otyratyn bıik jaqpar tasqa shyǵyp, jan-jaǵyna kóz jiberdi. Aýyldyń úıleri bir túnde kóbeıip ketkendeı, bolmasa biri ǵaıyptan joǵalyp ketkendeı, qoı túgendegendeı jalyqpastan kúnige bir márte jarysa sanap shyqpasa kóńilderi kónshimeıtin shaqtar esine tústi. Áı, balalyq-aı! Aýyldyń ár úıi, ár turǵynynyń tańerteń tura salyp qaıda baryp, ne isteıtin jatqa biletin. Áne, aýyldyń kúnbastysynda shetkeri, aýyl úılerinen saıaq Turysbek atanyń úıi tur. Sol jataǵan, tapal tam. Esh ózgeris joq, tek jan-jaǵyn shıtiden qaqpa jasap, qorshap alypty. Qaqpanyń syrtynda ejelden jerge qazyp ornatylǵan eski traktor balonynyń ústinde tizesin qushaqtap bir boıjetken otyr. Aýylǵa kelgeli Tursynbek atany kórgen emes. Baryp sálem berip qaıtýdy oılady.

Eski shıti qaqpany ashyp qalǵanda kıiktiń laǵyndaı botakóz sulý boıjetkenmen qaqtyǵysyp qaldy. Qoryqqanynan baj ete qalǵan qyz, tiksinip, shegine berdi. Iyǵynan sýsyp aldyna túsken qolań qara burymdy arqasyna qaıta laqtyryp jiberdi. Jylansha ıreleńdegen qos burym tilerseginen keledi. Kúnge qaqtalǵan aýyl qyzdary qara tory kelýshi edi. Arshyǵan jumyrtqadaı áppaq, tanaýynyń ústinde sap-sary sekpili jarasyp, úrikken eliktiń laǵyndaı. Ózine qarap syńǵyrlap kúlip jiberdi. Aýlaǵa bireý ýystap kúmis teńge shashyp jibergendeı, syńǵyr kúlki. Arty saqyldaǵan daraqy kúlkige ulasty da, esikten syp berip shyǵyp ketti. Jumbaq qyzdyń qylyǵyna, sulý óńine tańyrqaǵan kúıi ishke endi. Turysbek ata  qaıys belbeýin kerip qoıyp bákisin janyp otyr eken.

- Assalaýmaǵaleıkým, ata!

-Áleıkúmsálem, batyr bol! Bu qaısyń?

-Men ǵoı, Aıtahmettiń nemeresi, Berikpin.

- E, álgi aqyn balamysyń! Jón-jón.

Qaıysqa bir túkirip alyp jumysyn jalǵastyra berdi.

- Ne sharýa, bala?

- Sharýa deıtin sharýa joq, sol sizge amandasyp qaıtaıyn dep burylǵan edim.

- E, rahmet, balam, molda bol! Úıden attap shyǵýǵa shama joq,

sharýa baıaǵy... bir baryp Aqańmen áńgimelesip qaıtýshy edim... qazir mal keledi, sol mańaıda kezdesip qalmasaq... álde sen bólisýshi me ediń....

- Iá, maldyń aldynan shyq dep meni qoıa bergen.

- E, ol jalqaý sóıtedi, jaraıdy, júr, áne, shań kórindi, maldyń

aldy aýyldyń basyna ilindi ǵoı deımin...

Mal bólip alýshylar jınalyp qalypty. Úıdiń buryshyndaǵy

ballonǵa kózi túsken Berik manaǵy qyzdyń bota kózderi alysqa telmirip, tizesin qushaqtaǵan boıy qatyp qalǵan beınesin kórdi. Qos burymy salaqtap jerde jatyr. Sulý músin, batyp bara jatqan kúnniń nuryna malynyp qımylsyz otyr. Kádýilgi tiri sýret. Sýretshi bolsa, batyp bara jatqan altyn kúnniń alaýynyń astynda alaýlap otyrǵan sulýdyń sýretin salar edi-aý, átteń! Anaý, Almatyda, astanada júrgen sýretshiler myna sýret, myna beıneni sala almaı armanda júr-aý! Naǵyz shedevr bolar edi! Shańy shyqqan shaǵyn aýyldan dál osyndaı sulýlyqty keziktiremin degen oı úsh uıyqtasa da túsine enbepti.

******

- Áı, Berikjan, andaǵy maldy qamap bolsań, ana Baqytbektiń

úıindegi laǵyp ketken qara eshki súırep alyp kel, qutyrtpaı. Dándep alǵan bolýy kerek, ıttiń maly, kúnde sol úıdiń qorasyna kirip ketetindi shyǵardy. Ala qunajyndy tez saýyp alaıyn. Keshke avtoklýbpen úndııanyń kınosy keledi eken.

- Ony qaıdan estip júrsiz, kıno bolady degen sóz shyqpaǵan edi ǵoı.

- Dúkenniń aldyna barbıtyp jazyp qoıypty ǵoı, áne, klastasyń, kóz bar ma sende...

Dúkenniń aldynda rasymen barbıǵan jazýlarmen   “Úndi fılmi

“Úsh noıan”  degen plakat úlýli tur eken.

Aýyldyń kınosy sol baıaǵydaı toǵyzdan asyp baryp bastaldy.

Malyn jaılap bolyp, kún bata jınalǵan qazaqtar aldyǵa talasa tarmasa otyryp jatyr. Aýyldyń keshigip keler aldy-artyn tosyp baryp,  kıno áreń bastaldy.

- Áı, kınomeqanık, tura tur bastamaı, álgi meniń shalym áli joq.

Bastalǵaly jatqan kıno taǵy óship, jaryq qaıta jandy.

- Oıbaı, táte, seniń shalyńdy tosamyz dep túnniń jarymyna qalatyn shama joq.

- Áı, kınomeqanık, basta, bastaı ber!

Klýb ishindegi kórermender  jaq-jaq bolyp jatqanda, jaryq

óship, kıno da bastaldy.

...Ádemi ertegi sekildi úndi fılminen alǵan áserden aryla almaǵan el dý-dý etip túnniń jarymynda úıdi-úıine qaıta bastady. Apamdar qara jolǵa túsip, kórshi-qolańymen birge ketti.Úıge barar joldy qysqartpaq oımen buryn mektep salady dep bastap, artynan qarajat joq dep toqtatyp tastaǵan, búginde beton qabyrǵalary ǵana qalqaıyp turǵan eski qurylystyń ishimen óte shyqpaqpyn. Qurylysqa jaqyndaı bergende sol tustan syqylyqtaǵan qyzdyń kúlkisi shyqty. Aýyldyń jastary shyǵar dep qapersiz kete bermek edim, syńǵyr kúlki taǵy shyqty da, arty daraqylanyp taǵy kúldi. Keshegi Tursynbek atanyń úıinde jolyqtyrǵan sulý, bota kóz, burymdy qyzdyń kúlkisi. Aýylda buryn kórmegen jumbaq sulýdyń, tún ortasynda eski qurylysta neǵyp júrgenin bilgim kelip barady. Úńgirdeı bop qaraıyp turǵan terezeniń ornynan sekirip ishke tústim. Esikke uqsas qalqaıǵan qabyrǵadan ótip edim, qarańdaǵan kúbir-kúbir etken bir top aýyldyń balalaryna jolyqtym. Ortada aýnap qyz jatyr. Aı sáýlesi qyzdyń áppaq tánimen shaǵylysyp tur. Meni kórgen óńsheń qara taıaq balalar dúr etip qasha jóneldi. Myna soraqylyqty kórip, qanym basyma shapty.

- Toqta, toqtańdar, qane!

Tym bolmasa bireýin ustap janyn shyǵaraıyn dep edim, ustatpady. Qyz sylq-sylq kúlip, kóıleginiń etegin jappastan áli jatyr. Mas pa dep qaldym. Saqyldaǵan kúlkisi kúmándi seıiltti. Aqyl-esi durys emes, kemtar jan eken. Qolynan tartyp, turǵyzbaq bolyp em, baj etip aıqaı saldy da, keýdemnen ıterip qaldy. Shalqalaqtap baryp topyraqqa otyra kettim. Balalar ketken jaqtaǵy terezege sekirip shyqty da, saqyldaǵan kúıi kózden ǵaıyp boldy. Tún tuńǵyıyǵyna sińdi de ketti. Arsyz kúlki alystap barady. Úndi fılminiń ádemi ertegige bergisiz áserinen keıin óz aýylymnyń ortasynda tap bolǵan sumdyq kórinis eseńgiretip jiberdi. Beıbaqtyń essizdigin paıdalanyp, uıatsyz iske baryp júrgen aýyldyń judyryqtaı balalarynyń myna qylyǵyn kimge baryp aıtam? Ne istegenderi? Myna qylyqtan keıin ary qaraı qalaı ómir súrmek? Kimniń balalary? Nege jańa qýyp jetip, jelkelep úıine aparmadym, a?  Taǵdyrdyń jas qyzdy jarym es qyp jegizgen taıaǵy azdaı, aýyl balalarynyń qorlyǵyna túsirgeni nesi? Aıaýshylyq sezim qaıda ketken, taǵdyr aıamaǵandy aqyl esi bar adamdar nege aıamaıdy? Jaýaby joq suraqtardan basym meń-zeń bolyp, úıge áreń jettim. Bári jatyp qalypty. Del-sal bolyp uıyqtaı almaı, kórer tańdy kózimmen atyrdym.... Kórgen sumdyq oqıǵa áser etti me, álde túngi sýyq ótti me, tańerteń dene qyzýym kóterilip, eki kún tósekten tura almaı jatyp qaldym. Apam kútip, báıek boldy.

- Qulynym-aı, qalanyń gazyna keptelgen keýde-saraıyń taza aýany kótere almady ǵoı, áıtpese ne boldy, artyq-aýys ishken eshteńeń joq, kúndelikti iship-jep júrgen tamaǵyń – dep eki kún boıy kesh bata kúlmen ushyqtap júrip jazyp aldy. Dári ishken joqpyn.

- Ol báleniń bári (dárini aıtady) hımııa shyǵar, qaı bir taza shópten jasaldy ǵoı deısiń,-dep taýdan jınap ákelgen áldebir shóptiń tamyrlaryn qaınatyp, sháı beredi apam.

Tursynbek atanyń úıinen kórgen qyz, Túsekeńniń kempiri jaǵynan týysatyn qaladan kelgen sińlisi eken. Aty Aıajan... qyz taǵdyrynyń tálkekke ushyraryn sezgendeı-aq esimin aıaı kór, janyn aıa degendeı Aıajan qoıylýyn-aı... Tabıǵat sulýlyqty bir basyna úıip bergenimen, ómir shirkin tálkegin aıamapty. Sulýlyq pen sýyqtyq... ásemdik pen essizdik....náziktik pen daraqylyqty bir tánge jınap berip... taǵdyr shirkin kimdi synamaq boldy eken? Adamdardyń aıarlyǵyn ba... álde tánniń beriktigin be? Bul synaqqa tán shydap-aq baǵar, adamnyń arsyz nápsisi, ash kóz ashqaraq minezi, qataldyqqa, qaıyrymsyzdyqqa beıim, meıirim degen minezden ada tabıǵaty shydamady.

Kóksoqqandar óńkeı... aýylymnyń shynashaqtaı jastaryn aıtam...  Janym aýyryp, neshe kúnnen beri del-sal kúıden aryla almadym.

******

Kórshimiz Zulqar shaldyń jalǵyz uly Zarlyqtyń kelinshegi qaıtys boldy. Aýyldyń úlkendi-kishisi, jas-kárisi qaraly úıge bolysyp, aqtyq saparǵa shyǵaryp salǵan. Osydan on shaqty jyl buryn Monǵolııadan kóship kelgen Zulqar aqsaqal, ol da jaryqtyq bolyp ketken bul kúnde. On saýsaǵynan óner tamǵan sheber edi. Aýyldyń ár shańyraǵynda Zuqańnyń jasaǵan qol dombyrasy ilýli tur, kóligi bar aýyl-úıdiń at-ábzelderi, er-toqymy osy kisiniń qolynan shyqqan. Uly Zarlyq ta ata jolyn qýdy. Aýylda osy otbasy týraly ańyz da joq emes. Eń alǵash shekaradan asqan el mal-jan, ydys-aıaǵyn arqalap kelgende, Zuqań men Zarlyq óńkeı aǵash arqalap ótipti. Ónerli jandardyń ápendeligi bolar. Arqalap kelgen asyl aǵashtary kelgeli isterine jarap, tabys kózine aınaldy. Aýdan, odan qala berdi oblystan kelip Zarlyqqa túrli buıymdar jasatyp jatady. Tipti Amerıkadan eki saýdager kelip aǵashtan jonyp jasaǵan sývenırin dollarlap tólep alyp ketipti.

Búgin jaryqtyqtyń jetisin berdi. Kisi qalyń boldy. Aýyl-aımaq, kórshi-qolańnyń biri qalmady. Asqa bir jylqy soıǵan eken, apam aıtyp otyr, bir túıir et qalmady dep.

- Ákem-aý, aýyldyń adamdaryna ne jetken, ashtan kelgendeı ólim shyqqan úıdiń túgin qaldyrmaı jalmap ketti. Sháıǵa salǵan qant-kámpıtti de oraǵanyn orap, jan qaltasyna salǵanyn  qaltasyna salyp áketip jatyr. Endi tábárik dep alsyn, dál osylaı dastarhandy typ-tıpyl etip ketedi dep kim oılaǵan. Alla saqtasyn, adamdardyń peıili ne bop ketken, júdá? Ólim “baıdyń malyn shasham, kedeıdiń kótin asham” dep keledi deıdi, ras eken. Baıbus Zarlyq, tyrtyńdap jıǵan tergenin osy jetisine áreń jetkizdi, endi qyrqyna qaıter eken? Ágár-ákı, qınalyp jatsa, byltyrǵy qysyr qunajyndy kómekke berdim dep atap kettim. Rahmetin aıtyp, qolymdy súıip jatyr. Qaıtem endi. Jaǵdaıyn kózben kórip otyrmyz. Shıetteı bes bala jetim qaldy.

- Sen-aq Atymtaı “jomarttanyp” júresiń eken. Aqyldasý degen bolmaı ma osy sende? Beken úılenem dep jatsa ózimizge de mal kerek emes pe?

- Ol qasqań osy bıyl úılene qoımas. Jerge qarap otyrǵan joqpyz,

qudaıǵa shúkir, mal basy bar ǵoı. Qarap otyryp, kórip otyryp, kórshińe kómektespeseń “kórshi aqysy, táńir qaqysy” degen adamshylyǵyń qaıda? Basyp jatqan maldyń bireýge qınalǵanda paıdasy tımese, quny bes tıyn. Bir qunajynnan jutap qalmaısyń, qartaıǵan saıyn qattylanyp barasyń-aý, shal.

- Baǵyp-qaǵatyn men, seniń janyń aýyrmasy sodan ǵoı. Shasha ber sol...

Aıtysyp-aıtysyp ekeýi eki jaqqa qarap tomsaryp otyr. Atamnyń maldy baǵyp - qaǵyp, kóbeıtip otyrǵany ras. Mal ashýy jan ashýy degen. Apamdiki de durys... Áı, biraq, ózderi bilsin. Atam ashýlanǵan syńaı tanytqanmen, apamnyń atymtaı-jomart minezine qanyq, sonshalyq  aıbarlanyp otyrǵany kórinbedi.

******

- Eı-ehe-he-eı! Munar ata! Aha-ha-ha! Alpamys mektepke barady!

Alpamys mektepke barady! Hı-hı-hı! Munar! Bulttar! Eı, taýlar!

Jotanyń basynda ózimen ózi qarqyldaı kúlip, jaqynda ǵana 1

Qyrkúıekte teledıdardan kórsetken 60 jyldarda túsirgen “Alpamys mektepke barady” fılminiń keıipkerlerin shaqyryp otyrǵan Aıajandy Beken syrttaı baqylap kóp turdy. Óziniń jota basyndaǵy úırenshikti ornyna jyndy qyzdyń  otyryp alǵanyn unatqan joq. Qaıdan ǵana keldi eken bul jerge. Ońasha otyryp kókeıde júrgen óleń shýmaqtaryn qaǵazǵa túsirmekshi edi. Qyz jalt qarady. Buǵan qarap kúlimsirep tur. Qandaı sulý! Betiniń ushynda eki ádemi shuńqyr paıda boldy.

- Sen Munar atasyń ba?

-Joq, men Bekenmin.

-Osy jerde Munar ata jatty ǵoı?

- Ol kınodaǵy jota ǵoı, bul ómir.

- Munar atam ólip qaldy. Qyz jylaı bastady.

Fılmdegi keıipkerlerdi ómirden izdep, jota kezip júrgeni sanasynyń bir jerinde sańylaý bolǵany ǵoı.

- Jylama, Aıajan, adam ólmeıdi. Onyń jany aspanǵa ushyp

ketedi de jerdegi adamdarǵa kókten qarap turady.

- Munar ata aspanda ma! Alaqaı, Munar ata-a-a! Qyz bar daýysymen aspanǵa qarap aıqaılap tur.

- Aıajan, sen qur bosqa aıqaılamaı, ne aıtqyń kelse sony aıta

ber, ol seni tyńdap tur.

Qyz bir sát oılanyp qaldy. Janaryn jigitke qadap turyp:

- Sen doqtyr emessiń be?-dep surady.

- Joq.

-Men Munar atadan suraıyn dep em... Nege kóp

aýyramyn?...Eger maǵan medıınalyq enıklopedııa ákelip berseń, qandaı aýyrýmen aýyratynymdy, jazylý joldaryn izdeıin dep edim. Sharshap júrmin...

Qyz saý adamsha sóılep tur.

- Qus kelgende, qus ketkende qatty aýyramyn. Jelkemnen túıilip kelip... basym zeńıdi...ary qaraı ne istep, ne qoıǵanymdy bilmeımin... Qyrkúıek bastaldy... qustar ketip jatyr...basym zeńip, jyn-peri taǵy qysatyn boldy...maǵan medıınalyq kitaptar ákelip bershi, qudaı úshin...Meni eshkim tyńdamaıdy....Saý júrgen kezderi oqyp, qysqy sessııaǵa daıyndalsam dep oılaımyn.... Dáriger bolsam dep armandadym. Mamam ólgende aýzy-murnynan birdeı qan ketti, sonyń syryn, nemen aýyrǵanyn bilgim keledi.... Basqa adamdar sóıtip ólip ketpes úshin... Sebebin tapsam, emdeý tásilin tabar edim, ǵalym bolar edim... Semeıdiń medınstıtýtynda úzdik oqydym. Úsh kýrs bitkesin praktıkaǵa bardyq... Morgtyń tabaldyryǵyn attaı bergenimdi bilemin, ári qaraı esimde joq. Qatty qorqyp kele jatyrmyn... Mama...Mama... Áne, qara! Munar ata! Apam taǵy “qanshyqtyń” astyna aldy. Qandaı jaman sóz... Mamam meni “altynym” deıtin edi ǵoı... Qara búrkit taǵy ushyp keledi... Qash! Qash!

Qyz sheginshektep bir nárseden qorǵanǵandaı qoldaryn erbeńdetip jotadan júgire túsip, aýylǵa qaraı qasha jóneldi. Tilersekten keletin jýan qos qara burym arqasynda jylansha ıreleńdep barady...

Sol kúni tús kórdim. Túsimde taǵy da aq tumannyń ar jaǵynda jymyńdaǵan ottar endi. Aq tumanda adasyp ottarǵa jete almaı, qýa júrip qara terge malshyndym.

Oıansam taǵy da qara terge malynyp jatyrmyn, kózim jumýly, kókiregim oıaý uzaq jattym. Tek tań ata qatty uıyqtap ketippin, apam men atamnyń daýlasqan dabyrynan oıanyp kettim. Kún sáskege aınalypty. Apam aýdanǵa baryp qaıtqan-aý shamasy. Áńgimesin sypyrtyp otyr.

- Ákem-aý, Aqjardyń toz-tozyn shyǵarypty. Beken-aı bir jyl oqyǵan ýchılıeniń saý-tamtyǵy joq. Bes qabatty ádemi jataqhananyń da, oqıtyn korpýsynyń da esik-terezeleri qıraǵan, aınalasy shóp basqan. Bekenaı oqyp júrgende aýlasynda otyryp tosýshy edik qoı, esińde me? Qaıran eńbek! Osy eldiń basshylary aırandaı uıyp otyrǵan bir aýdandy bir aýdanǵa qosqanda ne tapty? Burynǵy aýdannyń halqy myń shaqyrym alys aýdan ortalyǵyna jetetin kólik taba almaı, bir kúnde sheshiletin jumysyn, ıt ólgen jaqtaǵy ekinshi aýdanǵa kóshirip tastaǵan ortalyqqa baryp sheshý úshin birneshe kún qańǵyp júrip áreń baryp bitiretin boldy. Áı, bilmeımin, bul zaman qaıda bara jatqanyn? Óskemenge qatynaıtyn avtobýs ta joq eken. “Abtabaza” tendir deı me sonysyn ala almaı, búkil Aqjardyń qalaǵa qatynaıtyn halqy taksı jaldap júr. Aýyl arasyna qatynaıtyn kóliktiń bolyp turǵanyna shúkir dedik. Anaý álgi ishkish Qatıpanyń uldary bir-bir dúken ashyp alypty. Astarynda máshıne. Jańa sonyń Serjanymen keldim. Úıge deıin ákep tastady. Penzinine únem bolsyn dep eki júz teńge berip em, almaı qoıdy. Bileri bar bala eken.

- Andaǵy alǵanyń ne?

- E, qaıdan bileıin, qatyndardyń bári alyp jatqasyn maǵan da bireýin ber degem, álgi satýshy qyzǵa. Qazir Bekenaı tursyn, syrtyn oqyp beretin shyǵar, áıteýir jeıtin birdeńe bolar. Qaıyrylyp suraǵanǵa “saýatsyz kempir” der dep qaıtyp ketip edim. Suraı salmappyn, ádirem qalǵyrdy, meniń tońymdy eshkim sheship almas edi ǵoı. “Mánı” ǵoı deımin, áppaq untaq áıteýir.

Jýynyp-sháıinip kelip otyrǵannan keıin apam maǵan qaǵaz qapshyqtaǵy unaqty ustata qoıdy.

- Oqyshy, myna báleni, dúkende bári alyp jatqasyn, bireýin ala

salyp em.

- Tak. “Sýhoe moloko” deıdi apa.

- Onysy nesi taǵy?

- Sút, kádimgi,  sháıǵa   qosatyn   qurǵaq sút.    Reseıde

jasalǵan. Bir jyl boıy paıdalanýǵa bolady. Qysy-jazy.

- Oı, ádirem qalǵyr,   buǵan sonsha aqsha tólem alǵanym-aı, a!

Sút degen úıde tolyp turǵan joq pa? Artyǵyn aıran qyp uıytyp, qurt qaınatyp otyrǵan joqpyn ba? Sút deshi! Qapshyqqa salyp un qusatyp qoıypty. Bizdiń bala kezimizdi eshkiniń terisine sińirip, qysy-jazy saqtaýshy edi-aý, jaryqtyqty.

- Terige sińirip   deısiz   be,   apa?   Ony     sosyn    qalaı  sútke aınaldyrady?

- Qazir nemene, bárin tehnıkamen jasap jatyr. Meniń uly sheshem, ákemniń báıbishesin aıtam... jaryqtyq, eshkiniń terisin jaqsylyp jýdyryp, shýashyn ketirip, keptirip alyp, úlken taıqazanǵa sútti toltyryp alyp, kepken terini ishine tastap jiberetin. Sarqyldatyp ábden qaınap, bir taıqazan sút terige ábden sińip bitken kezde, kóleńkege qoıyp qaıta keptirip alyp, aǵash ábdirege salyp tyǵyp tastaıtyn. Qys aıaqtala, kóktemniń basynda, uzyn qysqaryp, jińishkeniń úziler shaǵynda, aqtan qarap qalǵan otyrǵanda teriniń shetinen kertip alyp samaýyrdaǵy qaınap turǵan sýǵa taspaı salsań, kilegeı quıǵandaı, qyzyl kúreń sháı iship otyratyn. Tońazytqysh, muzdatqyshyń joq kezde saýatsyz apalaryń  sútti solaı saqtaıtyn... E, zaman-aı!

Apam aýyr kúrsinip atama qarady. Atam saqalyn taramdap únsiz otyr.

Tústen keıin Beken kúndegi ádetinshe taýdyń basyndaǵy baqa tastyń ústine kelip aınalaǵa kóz salyp uzaq otyrdy. Tómende Qadısha apanyń bes-alty usaq maly jýsap júr. Kezekke qospaı, keıýana kúndelikti uzaqty kún ózi jýsatyp ýaqytyn ótkizedi. Shybjyq qara teke saqaly sapsyıyp taǵy saıaq júr. Ózi otyrǵan jotany qııalaı júrip, janyna jetipti. Tekeniń shópti byrt-byrt úzip jegen úni estilip tur. Shybyn-shirkeıdiń yzyńy, byrt-byrt úzilgen shóp sabaǵynyń úni tabıǵattyń tylsym tynyshtyǵyna úılesip, jas jigittiń oıyn taǵy da san-saqqa júgirtip ketti. Esine apasynyń manaǵy aıtqan ertede qazaqtardyń sútti saqtaý ádisi tústi. Rasynda, oqymaǵan qazaq áıelderiniń sútti saqtaý tehnologııasyn erte zamanda oılap tapqany tań qaldyrady.  Qazir ǵoı, ashqan jańalyqtaryn satyp, shet eldikter dıvıdent sodan alyp otyr. Al qazaqtardyń qanshama jańalyǵy qoldy bolyp, tipti qazaq dalasynyń kóshpendi danalarynyń sharýashylyqqa baılanysty qoldanǵan ejelgi ádisterin keıbireýler óziniń ashqan jańalyǵyndaı ıemdenip alǵan da bolar. Ony kim bilip, kim tekserip, kim zerttep jatyr.

Iá, “zaman-aı” dep apasy men atasynyń aýyr kúrsinetin jóni bar. Zaman ózgergen ústine ózgerip barady. Atasy men apasynyń kórgeni óz aldyna, ózi kózin tyrnap ashqaly, es bilip, etek jıǵaly da talaı zaman ózgerdi emes pe? Mektep qabyrǵasynda júrgende klastas dosy Qaırattyń Almatyda oqıtyn aǵasy Janattyń “jeltoqsan oqıǵasyna” qatysyp, múrdesin  tabytpen alyp kelip, qazaqtyń dástúrinde bolmaǵan soraqy jaǵdaıda, arýlamaǵan kúıi jerletken. Búkil aýyl jaǵasyn ustap, bas shaıqaǵan. Tabytty Almatydan alyp kelgen galstýk taqqan, qyry pyshaqtyń qyryndaı shalbarlar kıgen, shikireıgen óńsheń qazaqtyń jigitteri kúni túni ańdyp júrip, ashqyzbaı, marqumnyń ata-anasy, týǵan-týysyn zar eńiretti...

Oıyna qaı-qaıdaǵylar túsken Beken aýyr kúrsindi. Baqa tas ta onymen birge kúrsingendeı, óne boıy jybyr ete tústi.

Iá, baqa tas, sen etekte jatqan osy  aýyldyń tarıhyna jyldar boıy, múmkin ǵasyrlar boıy kýá bolyp búk túsip jatyrsyń. Bárip kórip, ekshep, tylsym-jumbaq júregińe jazyp alyp jatqan shyǵarsyń... Qazir bári bar, aýyldyń qaı úıine kirseń de televızor, mýzykalyq apparatýra, tipti kompıýter bar. Biraq bir nárse jetispeıdi. Ne ekenin ózim de bilmeımin. Aýylda, burynǵy bala kúngideı dostyq, týystyq sezim be, qaıyrym ba, áıteýir soǵan uqsas bir jylylyqtar sezilmeı barady. Aýyldastyń taǵdyryna degen aınaladaǵy adamdardyń nemquraılyǵy jandy aýyrtady.

Erboldy aıtam. Keshe iship alyp kelinshegin sabap qýyp shyqty. Aýzynan boqtyq túspeıdi. Kelinshegi aıtyp otyr, toǵyzynshy synypta oqyp júrgen uly : - Mama, aıyrylysyp, qalaǵa ketip qalaıyqshy,-deıtin kórinedi. Mektepte oqyp júrgende Erbol qandaı edi... Araq degendi bilmeıtin. Ózgelerge qosylyp temeki de tartpaıtyn. Qyzdardy qandaı syılaıtyn edi. Sol Erbol qaıda ketken? Nege ol sonsha ózgerdi? Kim ony ózgertken? Araqty ishe-ishe, beti qap-qara bop tútigip ketken. Kózi kilegeılenip, ylaılanyp ketken. Qolyndaǵy bótelkesin alyp tógip tastamaq bolyp edim. Ózimdi keleke qyldy.

- Tóge ber, áne, Murattyń úıinde araq ta, spırt te tolyp tur. Tókseń, baram da sodan alyp ishe berem-deıdi. Kózi tumandanyp, ejireıip ketken. Álde araqqa salynǵan adamdardyń kózderi solaı laılanyp kete me, kim bilsin. Aýyldas-aý, dos-aý, baýyr-aý dep ımený joq. Shólmekti bermese tóbelesetin túri bar. Adamdyq ar-ojdannan aıyrylǵan. Araq úshin dosyna, tipti, anasyna qol kóterýden taıynar emes. Amalsyz, qolyna bótelkesin ustatyp ketip qaldym. Klara apaıǵa, súp-súıkimdi kelinshegine janym ashyıdy. Anaý Muratty aıtam. Basqa taýar quryp qalǵandaı, aýylǵa araq pen spırt satyp, ábden baıyp alǵan. Aýyldastaryn qutyrtatyn jyndy sýdy satyp, shańyraqtardyń shaıqalýyna, áke men balanyń, áıeli men kúıeýiniń arasyna iritki salǵansha, basqa ispen aınalyspaı ma? Nege sol araq pen spırtke salǵan qarajatqa bıe satyp alyp, ony baılap, qymyz satpasqa... Adamnyń densaýlyǵyna da paıdaly, ishseń sýsyn, uzaq qoıyp saqtasań kóńil kóterer gradýsy da paıda bolady. Onyń gradýsy araq qusap qutyrtpaıdy, boıyńdy balqytyp, maýjyratyp, býyn-býynyń bosap tátti uıqyǵa boı aldyrady. Atam aıtyp otyratyn, kezinde araq-sharap demeı-aq, osy qymyzben-aq kóńil kóterip, án men jyrdy shyrqaı beretinbiz dep. Sol zamannyń sol jaqsylyǵyn nege paıdalanbasqa...

Áı, qaıdam, oımen san-saqqa júgirip ketkenmen, dál men oılaǵandaı qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zaman qaıdan kelsin. Ótkende Tórejan aqsaqal atammen áńgimelesip otyryp: -  Qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zamanyń - “kommýnızm”, jaryqtyq Brejnevtiń zamanynda bolyp, ótip ketti ǵoı. Jurt ony baıqamaı qaldy - dep murtynan kúlip otyrǵan. Brejnev Odaq kezinde eldi basqarǵan, meniń emis-emis esimde. Sol jyldary televızordan sezdi kórsete beretin. Kókiregi toly orden-medal, shyqqan adamdardy betinen shópildetip jatatyp, qasy kózin túk basqan, tili kúrmelip, balasha byldyrlap turatyn adam edi.  Qazir patshamyz Nazarbaevtyń ózi “ótpeli” zaman dep ataǵan zaman kópiriniń baspaldaqtary taýsylyp bolar emes. Televızordan patshamyz sóılep, “Al endi zeınetaqyny, jalaqyny ósiremiz” dep aýzyn jıyp bolǵansha, erteńinde búkil azyq-túlik, kıim-keshek, kólik, kommýnaldyq tólemder qymbattap úlgiredi. Jalaqyǵa, zeınetaqyǵa qosylatyn aıtylǵan aqsha tek jarty jyl ótkennen keıin nemese kelesi jyldyń basynda qosylady. Sóıtip, eki ortada qysylyp, aqydan da jalaqydan da jelinip jatatyn qaraıǵan qara halyq, zeınetkerler.   Sonda otyryp alyp oılaısyń, nesine jalaqyny kóbeıtedi, baǵany ustap turýǵa shamalary kelmese. Bılik antımonopoloıalyq mekemege jabady báleniń bárin, olar bılikke, aqyry ádildiktiń bir ushyn ustaı almaı shabylǵan el qoldaryn bir-aq siltep “kóppen kórgen uly toı” dep qoıa salady. Osy “qoıa salatyn” qylyǵymyz, bizdiń túbimizge jetetin. Aýylǵa kelip alyp, keıde úırengen ádetpen sózdiń arasyna oryssha qosyp jiberetinimdi baıqap qalamyn. Jigitter jaǵy “pa, shirkin, qaladan kelgenin kórsetip, oryssha sóıleıtiniń áı, á!” dep qaǵytyp alady. Endi qaıtem, Óskemende oryssha bilmeseń, nan surap surap jeı almaısyń. Qazaq tili memlekettik til, búkil el memlekettik tilge kóshedi degen qur dabyra. Ras. Búkil el memlekettik tilge kelgende “kózboıaýshylyqqa” salady. Soǵan báriniń eti úırenip alǵan. Bul qalaı, nege solaı deıtin eshkim joq. Ótkende Ýkraınaǵa barǵan tanys bızmesmen aǵamyz ol elde orys tilinde jazylǵan bir sóz taba almaısyń dep keldi. Bizde ǵoı... Ana tilimizdi 15 jyl boıy jergilikti orystarǵa oqyta almaı, olarǵa oqy dep batyp aıta almaı, jaltaqtap júrgenimiz. Olardan qazaq tilin oqy dep talap ta ete almaısyń. Nege oqymaısyń deseń, ata zańymyz Konstıtýııany aldyńa tartady. Orys tili memlekettik tilmen qatar qoldanylsyn dep onda taıǵa tańba basqandaı jazylyp turǵannan keıin, dymyń quryp, eriksiz tilińdi tistep, sonyń tilinde shúldirleýge týra keledi.

Aýylda shynyn aıtý kerek, óndirip isteıtin is joq. Beken tústen keıin ǵana ashylatyn kitaphanaǵa kirip alyp gazetterdi sholady. Táýelsizdiktiń 15 jyldyǵyna qarsy teńge aýysy bastalmaq edi. Qazaq gazetterindegi  zııaly qaýymy, qoǵam qaıratkerleriniń osy naýqanǵa qarsylyǵy kóp jazyldy. Talaı ýáj keltirildi. Bıligiń de, parlamentiniń de qoǵam qaımaqtarynyń ulttyń qamyn oılap jazǵan pikikrlerine, keltirgen dálelderine, ýájine, shynyn aıtý  kerek “pysqyrǵan da” joq. Kesilip-pishilip, eldiń eń basymen maquldanǵan is dittegen jerinen aıtylǵan merziminde shyǵa berdi. “Bizde” halyqtyń  pikirine toqtaıtyn, onyń aıtqanyna den qoıatyn qoǵam  emes ekeni taǵy bir márte dáleldendi. Ómir ózi dáleldedi. Memleket óziniń eń basty esep beretini, ózin saılaǵan, taǵdyryn senip tapsyrǵan “halyqtyń” aıtqanyna qulaq aspasa, onyń “datyn” estimese, apyr-aý qandaı qoǵamda otyrmyz? Sonda olardy kim tyńdaıdy, kim qoldaıdy, onymen, “halyqty” aıtam kim sanasady?

Óz suraǵyna ózi jaýap taba almaǵan Beken, shaqyraıǵan kúnniń astynda uzaq otyrǵandiki me, basy aýyrdy. Bıik taýǵa bergisiz jotany qııalaı qýyp otyryp túste de, ilbip úıine keldi. Kele sharadaǵy irkit qosylǵan shıki kójeni simirip aldy. Ashqyltym sýsynmen jan shaqyrǵanmen, basy synyp, mazasy ketti. Apasy gazettermen áınegin kóleńkelegen eńseli kirpish úı qońyr salqyn edi. Tósekke kelip qısaıa ketti. Ári-beriden soń kózi uıqyǵa ketken jigittiń túsine taǵy da qalyń tumannyń ar jaǵyndaǵy jyltyraǵan ottar endi.

Túsine jıi enetin osy ottar eldiń tumanǵa tumshalanǵan  taǵdyry ma, álde ózin shaqyrǵan, alystan munartyp, tuman emes gaz tumshalaǵan Óskemenniń ottary ma? Oıanyp alǵan Beken, apasy taǵy jer-jebirine jetip uryssa da, erteń qalaǵa júrip ketýge sheshim qabyldady.

 

GÚLJAN KAZIMOVA,

ÓSKEMEN QALASY

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print