Baqta
Baq ışındegı bıraiaq soqpaqpen ötıp bara jatqam. Kenet miymnyŋ bır qyrtysynda yzyŋ paida boldy. Basymdy şaiqap qoiamyn. Keter emes, bır sätte yzyŋ sap tiyldy da ainalam guıldep qoia berdı. Japyraqtar şu-şu etıp, bır - bırımen söilesıp jatyr. Gülder syŋǧyrlap külıp qoia berdı. Aldymdaǧy qaiyŋnyŋ iılıp tūrǧan būtaǧy söilep kettı:
- Myna bır būtaqşamnyŋ basyndaǧy japyraǧyma qūrt tüstı. Örmelep basqa japyraq-jürekterıme de şabatyn boldy-au, jūlyp alyp tastar pende bola ma, myna jıgıtte būrylyp auyru japyraqty jūlyp tastai salsa bolatyn edı.
Bärı bıttı. Jyndandym! Menıŋ esım auysty. Bıraq, qolymdy sozyp, būtanyŋ älgı aitqan qūrt tesken jaryraǧyn jūlyp alyp tastadym.
- Janyŋa jamandyq bermesın, jıgıtım. Rahmet.
- Oqasy joq.
Tırımın. Sol baqta kelemın. Esım de ornynda. Jyndanbaǧan da siiaqtymyn. Tabiǧattyŋ tılın tüsınıp, dauysyn estıp kelemın. Būl ne qylǧan keremet...
- Lalagül, lalagül, keşe künnıŋ qandai ystyq bolǧanyn bılseŋ ǧoi. Menıŋ qauyzym tıptı tez aşyldy.
- Bügın de jaman emes, men de qauyzymdy aştym ǧoi.
Tratuar jiegıne egılgen ekı lalagül söilesıp jatty.
- Keşe, keşkısın ekı ǧaşyq bızdıŋ tūsymyzǧa kelıp ūzaq-ūzaq süiıstı ǧoi. Sondai ädemı, jarasymdy.
- İä, saǧan, gül jūlyp bereiın dep bızge tap-tap berdı emes pe.
- Abyroi bolǧanda, qyzdyŋ aqyly bar eken. “Menı şynymen jaqsy körseŋ güldı üzbeşı, öse bersın. Ösıp tūrǧanynda ǧana ädemı ǧoi gül degen. Üzıp berseŋ ölıp qalady”-dep älgı esersoqty äreŋ toqtatty ǧoi.
- Men de qoryqtym. Qyz da onyŋ yǧyna jyǧylyp, “üzseŋ üz” dep qarap tūrsa, bügıngı taŋdy köre almas edık.
Men älı älbıp jürıp kelem.
Sol qaptalda tūrǧan qaiyŋ emenge tıl qatty.
- Äi, emen, dınıŋ qatty-au senıŋ, keşegı ekı erkektıŋ äŋgımesın
Sosyn aitamyn dep eŋ, älı tym-tyryssyŋ ǧoi.
- Sen qyzyǧar eşteŋe joq. “Korrupsiia” baiaǧy. Bırı baǧynysty, ekınşısı basqaruşy mekemenıŋ bastyqtary. Kışısı aitady: - Äi, sen bastyq bolyp kelgelı bes ai boldy, bes aidyŋ ışınde qaltaŋa 5 million teŋge jasadyŋ men arqyly, ne degen toiymsyz keŋırdek senıkı, endı menen bır tiyn ala almaisyŋ. Jeter! Anasy, bastyǧy: “Jap auzyŋdy, bügınnen bastap sen bossyŋ, qaida barsaŋ, onda bar, ket äkeŋnıŋ...”-dep būrylyp jüre berdı. “Sendei arammen jūmys ıstegennen, bos jürgenım artyq. Menıŋ de tükırgenım, tükırgen!” –dep anau aiqailady. Bar bolǧany osy.
Qaiyŋ men emen keiındep qala berdı.
- Älsırep baram, ölıp baram, keşeden berı maǧan su qūiǧan eşkım joq. Baǧbandar bızge dūrys qaramaidy, az ǧana sudy qandyrmai topyraq betıne şaşa salyp taiyp tūrat, ylǧaldyŋ bärı topyraqtyŋ betıne ǧana sıŋıp, menıŋ tamyryma su barmaidy. Sony ūqpaityn netken adamdar ūǧymsyz. Qūiar suyn qandyryp bır qūimady. Jaŋbyr da jaumai, qaŋsytty-au myna kün.
- Aitpa, raihan gül, su jetpei älsıregennıŋ üstıne iısı qolqaŋdy jaratyn gazdyŋ iısınen äppaq qauyzdarym sarǧaiyp kettı. Büitıp ömır sürgenım bar bolsyn. Osylai qinary bar, nesıne ösıredı bızderdı.
Qarasam astra gülı eken.
- Sony aitam, sudy qoişy, jaŋbyr bır jauar, myna qalanyŋ gazdy, las auasy jandy qyinady. Adamzatyna az da bolsyn sebımız tisın dep bar lastyqty özımızdıŋ boiymyzǧa jiyp jatyrmyz. Olar sol jaqsylyqty sezer emes, tym bolmasa sudy da jarytyp ışkızbeidı.
Baqtan atyp şyqtym. Gülder men aǧaştardyŋ, japyraqtardyŋ sybdyr-sybdyr äŋgımesı basymdy zeŋıtıp jıberdı. Baq ışı gu-gu ösek.
- Osy anau baqtyŋ ışındegı ösımdıkter nemenege jaq-jaq bolyp jatady, bılmeimın. Kütımı joq men de eşkımge renjımei, qurap, jaiyma tūrmyn ǧoi. Quşyiǧan jaman aǧaş dep qiyp tasmaǧandaryna rahmet. Şırkın, bır kün bolsa da jaryq düniege ne jetsın.
Baqtyŋ syrtynda qarausyz, kütımsız jalǧyz ösıp tūrǧan būtaqtary syidyiyp, är jerınen qyltiǧan bırer japyraǧy bar qara tal osylai dep qaldy. Onyŋ soŋǧy sözımen men ıştei kelıstım....
TAǦDYR
Tau qoinauynda ornalasqan şaǧyn auyldyŋ kündelıktı tırşılık küibeŋı qainap jatqan şaq. Aru kün öz mındetın tezırek aiaqtaǧysy kelgendei eleusız ǧana batysqa qarai jantaia bastapty. Sonau toǧaiy qalyŋ ornalasqan qabaqtyŋ astyŋǧy jaǧynda būrala aqqan jıŋışke özen şaŋy būrqyraǧan auylǧa özınşe sän berıp tūr. Özendı boilai qabaqtyŋ üstınde oryn tekken tapal, qazaqy üidıŋ qaqpasy aiqara aşylyp, qolymen közın kölegeilei qara kempır şyqty. Jasy kelıp qalsa da eŋsesın tüsırmei, keudesın şalqaq ūstaǧan qart ananyŋ, jasynda syndy bolǧany baiqalady. - Älgı, qarasan kelgır qaida jür eken? Jan-jaǧyna barlai köz jıberıp ūzaq tesılgen Balqiia apa joldyŋ ar jaǧynda baǧananyŋ tübınde qasynyp, süisıne üikelenıp tūrǧan kök qūnajyndy kördı de soǧan qarai aiaŋdady. Jalǧyz qūnajynnyŋ jarytpai beretın bır kese sütın sauyp alyp, şaiyn demdep, alasa üstelge dastarhan jaiyp bolǧasyn nemeresın tosty. - Bar bolǧyr, älgı Qanaştai qaida jür? Tūqymyŋ öskırdıŋ, taŋ bozynan avtobusqa şyǧatyny qaida… Kūdaidyŋ künı tūra ma, batyp barady. Älgı şamadanyn da salǧan joq. Äi, osy qalaǧa baryp, oqu oqyp jaryta qoimas… Qūlynym, baǧy janyp bırdeŋesıne ılınıp ketse eken,-dep kübırlei otyryp janaryna lyqsyp kelıp qalǧan jasty jaulyǧynyŋ ūşymen sürte berdı… Auyzǧy dälızge kıre bergen Qanaş esıktıŋ közınde tūrǧan şelektı saldyr etkızıp qaǧyp öttı. - Apa-au, oryn tappaǧandai şelektı aiaq astyna qoiǧanyŋyz ne? - Jä, jaraidy, jaman şelekke aiaǧyŋ synyp qalmaǧan şyǧar bylaiyraq qoia sal, ūmytyp ketıppın de baiaǧy. Özıŋ qaida jürsıŋ, erteŋ jol jüresıŋ, dūrystap tamaq ta ışken joqsyŋ, qazanǧa et salaiyn dep edım, ony da saldyrmadyŋ, kel ystyq şäi ış,-dep nemeresınıŋ aldyna kesenı jyljytty. - Klastastarǧa baryp qoştasyp qaittym, keşke qalsam taǧy da alaŋdap janyŋnan şyǧarasyŋ ba?… Apaly-nemerelı ekeuı är närsenı äŋgımelep şäi soraptap ūzaq otyrdy. Şäidan soŋ jolǧa şyǧar nemeresınıŋ ony-mūnysyn jöndep tün ortasynda tösegıne qisaidy. Basy jastyqta, közı jūmuly bolsa da, kökıregı oiau, tıptı ūiqy keler emes. Ötken-ketken esıne oralyp, ananyŋ köz aldyna jastai qara jer qūşaǧyna engen, közden ketıp, kökıregınde kömeskı tarta bastaǧan jalǧyz perzentı Ǧaliiaştyŋ beinesı eles bergendei boldy. «Näresteŋ er jettı, aman-esen jetkızdım. Alaŋdamai ūiyqta, jaryǧym, künım», - dep kübır ettı… Ūiqysyz jatqan qart ananyŋ sanasyna būdan 18 jyl būrynǧy körınıs kino lentasyndai qaita oraldy. …Kündegı ädetınşe taŋerteŋnen üidıŋ tausylmas küibeŋımen jürgen Balqiia tüskı şaiǧa otyrǧan. Kenet, kesedegı şaidy auzyna apara bere kılt toqtady. Kesenı jerge qoiar-qoimastan jas baladai esıkke qarai dalbalaqtap tūra jügırdı. Alasa qaqpanyŋ syrtyna qaǧylǧan poşta jäşıgın qoly simaǧasyn töŋkere saldy. Oilaǧanyndai qyzynan kelgen hat susyp tüse berdı. Būrnaǧy jyly onjyldyqty bıtırgen jalǧyz qyzy Ǧaliiaş oquǧa barmaq bolyp astanaǧa ketken. Baǧy janbady ma, älde daiyndyq naşar ma, kım bılsın, äiteuır alǧaşqy emtihannan qūlaǧan jas qyz sätsızdıgınen ūialdy ma, auylǧa qaitpai qaldy. Qalaǧa jūmysqa ornalasqan. Üide sopaiyp jalǧyz basy qalsa da «qatarynan qalmasyn, jūmys ıstep ysylsyn, tübı jat jūrttyq qyz jattyǧa bersın», - degen oimen qyzyna qait dei qoimaǧan. Endı mıne, sol jalǧyzdan keler hatty tosyp, poştany künıne tört teksermese bırdeŋesı ūmyt qalǧandai ädet tapqan. Qomaqtylau kelgen konverttı jaiǧasyp otyryp alyp bıraq aşty. Sol jaǧyna qarai jantaita irektep jazatyn qyzynyŋ jazuy özgerıp ketkenıne taŋdanǧan ana hatqa üŋıldı: «Salamatsyz ba, Balqiia apai? Ǧaliiaştan hat kütıp, zaryǧyp jürgen bolarsyz. Būl hatty sızge jazyp otyrǧan qyzyŋyzdyŋ qūrbysy Zifa degen balaŋyz. Qanşa jasyryp-japqanmen jazbasqa bolmady. Tüsınıktı bolu üşın basynan bastaiyn. Ǧaliiaş ekeumız oquǧa barǧan jyly tanysyp edık. Az uaqyt ışınde dostasyp, aǧaiyn-tuǧan joq ülken qalada bır-bırımızge apaly-sıŋlıdei bolyp kettık. Ekeumız qol ūstasyp baryp fabrikaǧa jūmysqa ornalastyq. Sodan berı ekı jarym jyl boldy bırgemız. Quanyş-qaiǧymyz da ortaq. Endı, mıne, aiaq astynan menıŋ jan qūrbyn baqytsyzdyqqa ūşyrady. Mūny jazu maǧan oŋaiǧa tiıp otyrǧan joq… Ötken küzde Ǧaliiaş özınıŋ bır jıgıtpen tanysqanyn,özıne ūnap ta qalǧanyn syr qylyp aitqan edı. Olar jiı kezdesıp jürdı.. Jan dosymnyŋ ömırıne özgerıs bolyp engen alǧaşqy mahabbatynyŋ baqytty boluyn qalap edım… Bıraq, taǧdyr şırkın on ekıde bır gülı aşylmaǧan jas qyzǧa degen būralaŋ jolyn keiınge saqtapty. Ǧaliiaştyŋ janym dep süigenı arsyz näpsınıŋ qūly bolyp şyqty. Äne üilenemız, mıne üilenemız dep jürıp arsyz oiy ıske asqannan keiın ız-tüssız joq boldy. Ǧaliiaş ony janyndai süiıp edı. Sondyqtan bolar, arsyz jandy jauapqa tartqyzu turaly aitqanymda, özın qorlaǧan, aryn aiaqqa salyp taptaǧan jıgıttı zar eŋırep otyryp aqtap alyp şyqty. Süigen jürek qaşanda keşırımşıl eken. Sodan berı köp uaqyt öttı. Aiaǧynyŋ auyr ekenın sızge bıldırmeske äudelestık. «Öz qolymmen ıstegendı qandai qiyndyq bolsa da özım köteremın, onsyz da jarym köŋıl anamdy aiaimyn, menıŋ jaǧdaiymdy estıse ne bolaryn bılmeimın, aman-esen bosanǧasyn özım bırdeŋe etıp tüsındırermın» degen soŋ bärımız osyǧan toqtaǧanbyz. Bügın Ǧaliiaş tolǧatyp auruhanaǧa tüstı. Jaǧdaiy auyr, es-tüssız jatyr. Därıgerler de jarytyp eşteŋe aitar emes. Sirek kezdesetın jaǧdai deidı. Jalǧyz ne ısterımdı bılmeimın. Kelıŋızşı apai, sız kelseŋız bärı jaqsy bolatyndai körınedı de tūrady, kütemın». Hatty oqyp bolǧan ana eseŋgırep otyryp qaldy. Köz aldy tūmandanyp, demde ala köleŋke tartqan bölmede jalǧyz otyrǧan ananyŋ közınen bır tamşy da jas şyqpady. Jasynan qaiǧy-qasıret pen beinettı köp körgen jüregı ıştei ǧana qan jylap otyr edı. Hat kelısımen qūstai ūşyp perzentıne jatkenımen taǧdyr şırkın öz degenın ıstep tyndy. Asa auyr jaǧdaida bosanǧannan keiın, qatty qansyraǧan Ǧaliiaş auruhanada bes kün jatyp ömırmen mäŋgı qoştasty. Bır baqytsyz qyrşyn ömırdı jer qoinyna berıp, taǧdyrdyŋ degenıne könbei, şyrqyrai jaryq dünie esıgın aşqan ekınşı jas ömırdı qūşaǧyna qysyp ana auylyna qaitty. Kışkentai qyzyl şaqa närestenı jalǧyz janyna medet tūtqan Balqiia sodan berı on segız jyldy artqa salypty… Auyl şetındegı būzylǧan tamnyŋ aldyna taŋ bozynan kelıp toqtaǧan avtobusqa audanǧa qarai sabylǧan jūrt talasa-tarmasa mınıp jatyr. Eldıŋ otyryp boluyn kütıp tūrǧan Qanaş apasyn qūşaqtap betınen süidı. Es bılgelı janynan ūzap şyǧyp körmegen apasyn bırtürlı qiia almai tūr. - Qūlynym, bara hat jaz, tünde köp jürme, janym, aqylyŋ bar edı ǧoi, - dep balaşa aimalap, aqyl-keŋesın üiıp-tögıp tūrǧan apasyna köz toqtatqan Qanaş taŋyrqai qarady. Jaişylyqta jap-jas körınetın apasy bır tünde qartaiyp ketkendei. Endı aialdasa ana janarynda möldırep erneuınen asyp ketuge şaq tūrǧan möldır jastyŋ lyqsyp şyǧaryp sezgen Qanaş lyp etıp avtobusqa enıp kettı… Avtobus artynan ūzaq tesıle qaraǧan qart ana iegı kemseŋdei belın jaza tıkteldı de, auyl syrtyndaǧy qorym ziratqa qarai aiaŋdap ketıp bara jatty…Ämeŋger
Äskerge attanardan bır kün būryn Sabyr Qaroiǧa qarai qūstai ūşty. Äkesıne kömekşı bolyp jürgen Aizattyŋ taŋǧy altyda qoi örgızıp şyǧaryn jaqsy bıledı. Qaroidyŋ jazyǧy bıtkesın bastalatyn ülken jotanyŋ biıgıne şyǧyp alyp sonau alysta saǧymmen bırge aǧaraŋdaǧan qoi auylǧa taǧatsyzdana köz tıgedı. Älden uaqytta körındı-au kütken salt atty. Aldynda bır qora qoiy bar Aizat maldy asyqtyrmai jäilap qaiyryp keledı. Anda-sanda tabynnan jyraq şyqqan qozy-laqty «hait-hait» dep qaiyryp qoiady. Taŋǧy jaŋǧyryq qyzdyŋ näzık dauysyn alysqa ılıp ala jöneledı. Aldyndaǧy jotaǧa közı tüsken Aizattyŋ quanyştan jüzı bal-būl janyp şyǧa keldı. Sabyr! Sabyry ǧoi anau! Däl özı! Özderı belgılegen kezdesetın döŋnıŋ üstınde tūr. Qolyn būlǧaidy. Maimaŋdai jaiylǧan maldyŋ jürısıne şydamy tausylǧan qyz tabyndy jotaǧa qarai qiialata dedektete tüstı. Jotadan jügırıp tüsken Sabyr Aizatty attan köterıp aldy. Köpten körıspegen ekeudıŋ şölırkegen ystyq, albyrt erınderı bırın-bırı asyǧa-aptyǧa aimalasyp, ystyq süiıske kömıle berdı. Sabyrdy äbden saǧynǧan Aizat denesın qausyra sipalap, üiırıp äketken qaruly qoldyŋ yrqyna köne berdı. Mamyrdyŋ taŋǧy samaly ekeudıŋ boiyndaǧy lap ete tüsken qūştarlyq sezımnıŋ otyn ürlei tüstı. Läzzatqa bölenıp, şiyrşyq atqan qos dene kök şalǧynǧa aimalasa qūlady… Qyz üstındegı jūqa jeidenı eptı qimylmen sypyryp tastaǧan Sabyr şalqasynan jatqan qyzdyŋ keudesınde dırıl qaǧa bır köterılıp, bır basylǧan tyǧyrşyqtai qos anardy essız qūmarlyqpen emıne aimalaidy. Jıgıttıŋ är qimylyn jan-tänımen sezınıp, ūiyp bara jatqan denesın igere alar emes. Ärbır müşesı toiat taba almai «…taǧy, taǧy» degendei jıgıttıŋ är qimylyna jauap qata bastady. Osy sätte jıgıt jäilap qana qyz denesıne boilap ene berdı… Ǧajaiyp tättı dünie esıgıne ene bergen qyz tänın naizaǧaidai bır jarqyl osyp öttı. Janyn közıne körsetıp osyp ötken jarqyldyŋ ne jarqyl ekenın ūǧyp ülgırmegen qyz tättı tūŋǧiyqqa qaita enıp jüre berdı. Älden uaqytta qyz tänı jıgıt boiynan bölıngen ystyq tolqyndy sezıne, onymen bırge bülkıldei jönelgen öz tänınıŋ läzzätın üzıp alǧysy kelmegendei talyqsi közın jūmdy…******
Bailanystyŋ naşarlyǧy ma, älde audan men qoi auyldyŋ şalǧailyǧy ma, Sabyr äskerge ketkelı üş ai ötse de älı hat joq. Ornalasyp ülgırmegen şyǧar, alǧaş barǧandarǧa «karantin» degen bolady, sonysynan şyǧa almai jatqan bolar dep özın-özı jūbatyp qoiady. Keşe qoi auylǧa tölşıler keldı. Bes jıgıttıŋ bıreuı Sabyrdyŋ aǧasy Qanat. Ekeuı sonşalyq ūqsas. Sabyrdy saǧynǧan qyz keide şäi üstınde Qanatqa eljırei qarap qatyp qalatyn. Köz aldynda ūmytylmas läzzat syilap ketken Sabyrdyŋ alaulaǧan jüzı keledı. Sol kezde boiyn essız qūştarlyqtyŋ tolqyny bilep, maŋdaiynan suyq ter būrq ete qalady. Denesın, äsırese kındıgınen tömen ūiytyp ketken belgısız bır sezımdı äreŋ ırkıp alady. Qanattyŋ özın jiı jaǧalai bastaǧanyn sezıp jür. Syltau tauyp mūnymen jiı kezdesıp qalady. Al, Sabyrdan hat joq. Qanattan sūrauǧa batpaidy. Alys qoi auylda jatqan ol da audan jaqtaǧy ömırden beihabar, ne aitar deisıŋ dep qyz jüregı mūŋaia qalady. Mausymnyŋ alǧaşqy künınen bastap qyz jüregıne äldebır küdık kırdı. Aidyŋ alǧaşqy aptasy aiaqtalyp qaldy… Aiaǧy auyrlap qalmasa ettı… Ekı kün boiy jüregı ainyp odan saiyn sasa bastady. Taŋerteŋgı asqa qarai almai loqsi jönelgen bügıngı jaiy bar ümıtın üzıp tyndy… Endı qaitpek? Äkesı sezse at bauyryna salyp sabaidy, dını qatty adam. Auyl arasynda jiılep ketken mūndai jaidy estıp jürgen anasy eskılıktı tärbie alǧan, äiel balanyŋ oŋ jaqta otyryp bala tapqany süiekke taŋba, «at atattyryp, süiek syndyrdy» degen jaman ataq sol dep otyratyn. Şeşesı keşpeidı būl qylyǧyn. Äbden basy qatqan Aizat bırese Sabyrdy kınälaidy, bırese, jıgıtke toqtau aita almai degenıne köne bergen özınıŋ essızdıgın qarǧap, jer-jebırıne jetedı. Bolar ıs boldy, boiauy sıŋdı… qalaida bır äreket etu kerek… Aldyryp tastauǧa beikünä şarananyŋ obalynan qorqady. Kärteigende äke-şeşesın ainaladaǧy qoişylardyŋ salpy etek äielderınıŋ ösegıne jem etıp tırıdei öltırerın oilasa ömır sürgısı kelmeidı. Isterge amaly joq, şaradai basy şaqşadai boldy. Eş närse oilap tabuǧa qabıletı joq Aizat bei-jäi otyr. Osy kezde marqaiyp qalǧan qozyny qūşaqtap mal qoradan şyǧyp kele jatqan Qanat būǧan qolyn būlǧady. Qanat! Saly suǧa ketken qyz qarmanarǧa qara tapqanyna quanyp kettı. Özın ekı ottyŋ ortasyna tastap ketken Sabyrdy qiia almai jylai da jylai otyryp, ūiatyn oilaǧan Aizat bır şeşımge keldı. ****** Özıne ūnatyp qalǧan kısıdei eljırep qaraityn Aizat jaqyndap ketse qūbyjyq körgen elıktei edıreie qalatyn. Soŋǧy kede özıne bırtürlı jylylyq tanytqandai ma qalai… qyzdyŋ būl qylyǧy Qanatty ümıttendırıp jıberdı. Süikımdı qara tory qyzdy bırden ūnatyp qaldy. Tabiǧaty tūiyq jıgıt sezımın bıldıruge imene bergen. Qyzdyŋ özıne ket ärı emes ekenın sezdırgelı berı boiynda batyldyq paida boldy. Qozylardy qaraudy ūmytyp, olar ūilyǧyp jeteuı bırdei ölıp tynǧan bır tün bärın şeştı. Arada apta ötkesın auylǧa atpen baryp qaitqan Qanatpen ılesıp kelgen äke-şeşesı Aizatqa qūda tüsıp qaitty. *** **** *** Äskeri daiyndyqta bolyp, üş aidan keiın ǧana hat jazuǧa rūhsat alǧan Sabyr alǧaşqy ekı hattyŋ bırın Aizatqa arnady. Üidegılerge meken-jaiyn bıldırıp habar jıberdı. Arada az uaqyt salyp üiden kelgen hattyŋ ışınen şyqqan aǧasy Qanattyŋ üilenu toiyna tüsken suretın körıp töbesınen jai tüskendei boldy. Özınıŋ hatyn asyǧa kütıp jür dep sengen qalyŋdyǧy tuǧan aǧasyna äiel bolyp jatsa, mūnan asqan soldat üşın soqqy bar ma… Ne bolǧanyn bılgısı kelıp Aizatqa hat jazuǧa qanşa oqtalsa da onyŋ öz üiıne baratynyn, hattyŋ aǧasynyŋ da qolyna tierın oilap, ol oiynan erıksız bas tartty. Qanattyŋ öŋdı ekenı ras, tek özın aiyrbastauǧa basqa erkek kındık tausylǧandai jan-tänımen süigen älı de bolsa ūmyta almas Aizattyŋ tuǧan aǧasyn taŋdaǧan qylyǧyna tüsıne almai küiınedı. Şytyrmany köp äskeri ömır jıgıt jüregınıŋ jarasyn jaza bastady degenmen de süigenın basqaǧa qiia almas qairan köŋıl älı de qinalyp ketedı. Ekı jyl közdı aşyp-jūmǧanşa öte şyqty. Qaituǧa ekı aptadai ǧana uaqyt qaldy. Osy tūsta elden jetken qaraly jedel hat Sabyrdy uaqyty bıtpei äsker qatarynan bosatty. «Aǧaŋ qaitys boldy, tez jet» degen bes söz jüregıne şanşudai qadaldy. Qanatym! Jan aǧam! Ökpege, tıptı qyzǧanyşqa da qiyp jıbergen tete ösken aǧasyn ölımge qiia almai ūzaq jylady. Däl şyǧarar künı, janazasynyŋ üstıne jetken Sabyr «bauyrymdap» bozdap kelıp kigızge oralǧan aǧasynyŋ mäiıtıne ökıre qūlady. Būl körınıs janazaǧa jinalǧan jūrttyŋ köŋılın bosatyp, közıne jas almaǧan pende bolmady. Mäiıttıŋ janynda otyrǧan Aizat sol sätte talyp tüstı. Sylq etıp qūlap bara jatqan jas kelınşektı baiqaǧan Sabyr jas juǧan janary tūmandanyp demei bergen. Bylq-sylq etken jas denenı köterıp alyp ūlardai şulap jylaǧan eldıŋ arasymen alyp ötıp, üige kıre berıstegı tösekke şalqasynan jatqyzdy. Kelınşektıŋ Aizat ekenın sonda baryp tanydy. Naşatyr spirtın iısketkesın selk etıp közın aşqan Aizat «Sabyr» dep kübır ettı de qaita talyqsyp kettı… ****** Qanattyŋ qyrqyn berıp zirat basyna baryp qaitqan köptıŋ soŋynda ılbıp kele jatqan Aizat öz oiymen arpalysuda. Özınıŋ ar-ūiatyn ünsız köterıp alǧan Qanattyŋ baiypty, aqyldy jüzı men Sabyrdyŋ kün saiyn köretın jauap kütken sūrauly jüzı kezek almasyp janyna maza berer emes. Üilengennen keiın jetı aida toǧyz ailyq balpanaqtai ūl tuǧan būnyŋ janyn qinap basy artyq bır sūraq qoimap edı, jaryqtyq. Keşkısın, ūiyqtap jataqn säbidıŋ jüzıne üŋılıp, özıne ūqsastyq ızdeumen bolatyn. Arman Qanatqa qatty ūqsap tudy. Tek, säbidıŋ iegındegı tereŋ oiyq pen oŋ jaq betındegı tereŋ şūŋqyr Aizatta da, Qanatta da joq edı. Ol ekeuı de Armanǧa ainymai qonǧan Sabyrdyŋ belgılerı bolatyn. Būl ūqsastyqty Sabyrdyŋ özı de baiqaǧan syŋaily. Ötkende esık aldynda oinap otyrǧan Armandy aldyna alyp, onyŋ iegındegı oiyq pen betındegı şūŋǧyldy sipap, däl sondai öz betındegı belgını basyp körıp oilanyp otyrǧan üstıne tüsken-dı. Özın baiqap qalǧan Sabyrǧa jūmbaqtau jymiyp bas izep öte berdı. Qanat qaitqaly berı Arman da Sabyrdyŋ qoinynan şyǧar emes. Säbi jüregı seze me, kım bılsın, ötken joly televizor körıp otyrǧan Sabyrdy «papalap» baryp aldyna şyǧyp otyryp aldy. Eşteŋeden habary joq qarttar «E, qūlynym-ai, Sabyrdy papasyna ūqsatyp jür-au, alda, qarǧam-ai» dep kürsınıp, köz jastaryn syǧyp-syǧyp aldy. Bırı qainy, bırı jeŋge bolyp süiısken ekı jürek bır şaŋyraq astynda ekı būryşta ah ūrdy. Közden ketıp, köŋılden suyǧan, ekı jyl serık bolǧan Qanat kelınşek üşın ūmyt bola bastady. Onyŋ esesıne köz aldynda jürgen Sabyr kündız külkı, tünde ūiqydan aiyrdy. Qanatpen ötken ekı jylda äiel bolyp Sabyr syilaǧan alǧaşqy tösek läzzatyndai sezımdı sezınıp körgen emes. Keide Sabyrdyŋ ystyq qūşaǧy tüsıne enıp, tüsınde ǧana rahat tabatyn. Özınıŋ Sabyrdy älı de essız süietının jaryqtyq küieuı tırı künınde moiyndap, qainysynyŋ keler uaqyty jaqyndaǧan saiyn boiyn bır qorqynyş bilep alatyn. Inısı men äielınıŋ arasyndaǧy būl bailanystan beihabar bolsa da qūdai solai şeştı me, älde maŋdaiyna jazǧan ǧūmyry kelte boldy ma, äiteuır Qanat az ǧana qinalyp būl ömırden baz keştı. Bır-aq aptada auzy-mūrnynan qan ketıp ömırden öttı de kettı. Audanda mūndai jas ölımder köbeiıp kettı. Bır jaǧy Semeidıŋ poligony, bır jaǧy myna tiıp tūrǧan Tarbaǧatai taularynyŋ ar jaǧyndaǧy Qytaidyŋ «Lobnor» degen atom poligonynyŋ äserı deidı jūrt. Kımdı qandai taǧdyr kütıp tūrǧanyn bır alla bıledı. Al özı bügın, ekı attam jerde, qabyrǧanyŋ ar jaǧynda jatqan Sabyrdyŋ ystyq demın aŋsap, boiyn jailap alǧan qūmarlyqpen alysuda. Läzzat aŋsap sansyraǧan äiel sanasy anda-sanda selt etıp kömeskılene bastaǧan küieuınıŋ aruaǧynan keşırım dämetıp: «Keşır, Qanat, keşır» dep kübırlep ketedı… Ata-enesı bügın taŋǧy salqynmen at arbasyn jegıp körşı auyldaǧy kışı qyzdaryna kettı. Bügınde janar-jaǧar maidyŋ tapşylyǧynan auyldaǧy jūrttyŋ bärı temır tūlparlaryn qaŋtaryp qoiyp, köbıne at-arbamen jüretın bolǧan. Ekı auyldyŋ ortasyna jastar atty jegıp alyp taksi retınde de aqşa tauyp jür. Tehnikanyŋ damu şegıne jetken jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ aiaǧynda şalǧaidaǧy qazaq auyldarynda osyndai jäilar bolyp jatady. Qarttardy attandyryp salyp siyryn sauyp, maldy üidıŋ syrtyna örgızıp jıberdı de, jantaia tūrmaq bolyp öz bölmesıne qarai öte bere sol jaqtaǧy Sabyr jatqan bölmenıŋ esıgınen qalai engenın özı de bılmei qaldy. Keudesın jalaŋaştap tastap taŋǧy tättı ūiqy qūşaǧynda jatqan Sabyrdyŋ özı jaqsy köretın iegındegı oiyqty sipamaqqa qolyn apara berdı. Sol sätte Sabyr kelınşektıŋ bılegınen ūstai aldy. Qaruly qoldyŋ qarymyna qarsylyq jasaudy oilamaǧan Aizat erınderın aşyp, közın jūma berdı. Endı bır sätte jalyndap jatqan jıgıttıŋ qūşaǧy men tolyqsyǧan kelınşektıŋ şiyrşyq atqan denesı sezım tolqynyndai bolǧan kök torǧyn körpenıŋ astynda bırese asau tolqyndai tulap, bırese jäi ǧana bülkıldep jatty… Äbden toiat tauyp şarşaǧan, ūǧysqan ekeu bır-bırıne erkelei jymiysyp, qūşaqtaryn qaityp aiyrmastai qausyra tüstı. Adasyp tabysqan qos jürek, bırge soǧyp, bırge tynystap jatty… Oskar Uaild. Baqytty hanzada ---------------------------------------------------------------------------- Perevod K. Chukovskogo Oskar Uald. İzbrannoe. M., Prosveşenie, 1990 OCR Bychkov M.N. ---------------------------------------------------------------------------- Qalanyŋ üstınen qarap, biık tūǧyrda Baqytty Hanzadanyŋ müsını tūr. Hanzada bastan aiaq taza altyn qabyrşaqtarmen aptalǧan. Közınıŋ ornynda taza sapfir, al qylyşynyŋ tūtqasyna qyp-qyzyl rubin ornatylǧan. Eldıŋ bärı Hanzadaǧa qarap taŋ qalatyn-dy. - Keremet, fliuger-qoraz siiaqty! – dep, önerdı baǧalaudyŋ bılgırı bop körınuge jantalasqan Qalalyq Keŋesşı iek qaqty - Desek te...ärine...adamdarǧa fliugerdıŋ paidasy köbırek tiedı,- dep sözın demde «tüzetıp» jıberdı, özın öner ataulyny tereŋ ūǧyna bıletın bılgırler sanatyna qosudy köksep jürgen ol. - Baqytty Hanzadaǧa ūqsap baq, balam!-dep aqylyn aityp jatty aspandaǧy aidy äper dep jer tepkılegen ūlyna aqylşy anasy. - Baqytty hanzada eşqaşan tentektık jasamaidy! Taǧdyrdyŋ tälkegın köp körgen qaŋǧybas müsıkn da keremet müsınge telmıre qarap: - Ömırde bır baqytty jannyŋ baryna şükır, -dedı mūrynynyŋ astynan mıŋgerlep. - İä, ol qūtty perışte sekıldı!- dep taŋdai qaǧysty Sobordan toptalyp şyqqan bıryŋǧai aq şaŋqadai aljapqyş pen aşyq-külgın qatyrma jaǧa taqqan jetımder men qarausyz qalǧan balalar üiınıŋ tärbielenuşılerı. - Perıştenı ömırı körmegen sızder ony qaidan bılesızder, - dep taŋdana ün qatty esep pänınıŋ mūǧalımı. - O, bız perıştenı tüsımızde köremız! - dep balalar şu ete tüstı. Esep pänınıŋ mūǧalımı barlyǧyn qabaǧyn tüie, tüksie şolyp öttı, oǧan balalardyŋ tüs köretını ūnamady. Künderdıŋ bır künınde, tün qata, qalanyŋ üstınen Qarlyǧaş ūşyp bara jatty. Onyŋ qūrbylary bır apta būryn Mysyrǧa ūşyp ketken. Būl qalyp qoiǧan-dy. Öitkenı şynardai tık ösken Quraiǧa ölerdei ǧaşyq edı. Ainalşyqtap...qiyp kete almai...aialdai bergen-dı. Sonau...erte köktemnıŋ bır ǧajaiyp künınde sap-sary jyndy köbelektı tyrqyrata quyp jürıp şynardai tık bıtken Quraidyŋ symbatyn körıp, bır ornynda qanatyn qaǧyp ūşa almai...auaǧa taŋylyp, taŋdana qatyp qaldy. - Men saǧan ǧaşyq bolsam qaitedı?,- dep tıke saual tastady, ne närsede turaşyldyqty süietın Qarlyǧaş. Qurai oǧan jauap retınde basyn idı. Quraidyŋ iılgenın körıp Qarlyǧaş bırese joǧary köterılıp, bırese su betınde kümıs jolaq qaldyra qanatymen sudy syza tömenge qūldilap, ony ainala ūzaq ūşty. Sezımın söitıp jetkızdı. Jazy boiy osylaişa jalǧasa berdı. - Būl ne qylǧan mahabbat! - dedı qalǧan qarlyǧaştar pyş-pyştai sybyrlasyp – Quraidyŋ tügı joq, jalaŋaş neme ǧoi...ärı qasynda qara ormandai qaptaǧan tuystary qanşama. Rasynda da özen maŋy qaulai, qalyŋ ösken qurai edı. Sosyn küz keldı de qarlyǧaştar jyly jaqqa ūşyp kettı. Olar ūşyp ketkende Qarlyǧaş jetımsırep, özınıŋ Quraiǧa bailanyp qalǧan köŋılın auyrsyna qaldy. - Menıŋ Quraiym, qūtty bır mylqau sekıldı, bır auyz söz ala almaisyŋ, tıptı, özı qaiqaŋdai ma...üp etken jeldıŋ bärımen bırdei «ämpei-jämpei» sekıldı me,-dep Qarlyǧaş Quraidy kınaläi tıl qatty. Şynynda da, jel üp etse boldy Qurai jelge bas ūryp, iılıp äurege tüsedı. - Ol üiden şyqpasa şyqpasyn, al, men saiahatty süiem ǧoi! Jūbaiymnyŋ da saiahatty süigenı jaman bolmas edı! - Sonymen, menımen bırge ūşasyŋ ba, joq pa?,- dep sūrady. Qurai tek basyn şaiqady: onyŋ kındıgı topyraqqa mäŋgılık bailanǧan bolatyn-dy! - Ah, sen menıŋ sezımımmen oinap jür ekensıŋ ǧoi! – dep Qarlyǧaş aiqai saldy – Qoş bol onda, men piramidalar elıne ūştym! Söittı de qanatyn sermep-sermep jıberdı de...ūşa jöneldı. Künı boiy ūşqan ol tek tün qata qalaǧa jettı. "Qai jerge baryp qonaqtasam eken? – dedı Qarlyǧaş oilana. – Qala menı bar saltanatymen qarsy aluǧa daiyn bolar!?" Kenet, onyŋ közı biık kolonna üstındegı müsınge tüstı. - Mıne, tamaşa! Osy keremet jerge ornalasaiyn, taza auasy da molynan. Qarlyǧaş Baqytty hanzadanyŋ aiaǧynyŋ astyna qonaqtady. - Menıŋ tüngı jäiım altynnan soǧylǧan! – dedı paŋdana jan-jaǧyna köz salǧan ol. Basyn qanatynyŋ astyna tyǧyŋqyrap ūiyqtaiyn dep jatyr edı, kenet auyr tamşy «tyrs» etıp üstıne tamyp tüstı. - Qyzyq!, - dedı Qarlyǧaş taŋyrqap - Aspanda şökımdei de būlt joq, jūldyzdar jap-jaryq, tap-taza, al jaŋbyr qaidan jauyp tūr? Evropanyŋ soltüstıgınde klimat öte jaman. Menıŋ Quraiym jaŋbyrdy jaqsy köruşı edı, alaida ol sonşalyqty özımşıl. Taǧy bır tamşy tamyp tüstı. - Myna müsınnen paida joq eken, jaŋbyrdan da jasyry almaityn boldy. Esım barda şatyrdaǧy qūbyrlardynyŋ bırınen oryn tabaiyn, -dep Qarlyǧaş ūşuǧa jinala bastady. Qanatyn jaiǧanşa bolmai taǧy bır tamşy «tyrs» ete tüstı. Joǧaryǧa köz jıbergen Qarlyǧaştyŋ ne körgenın bılseŋız ǧoi! Baqytty Hanzadanyŋ közderı jasqa lyq tolyp tūr edı. Közınen aqqan domalaq-domalaq tamşylar altyn jalatqan jüzınen tömen qarai lyqsyp aǧyp jatty. . Ai jaryǧymen nūrlanǧan jüzı sonşalyqty ädemı. Qarlyǧaştyŋ jany aşyp kettı. - Sen kımsıŋ? – dep sūrady. - Baqytty Hanzadamyn. - Nege jylaisyŋ? Senıŋ köz jasyŋnan malmandai su boldym ǧoi. - Men tırı kezımde, jüregım soǧyp tūrǧanda köz jasynyŋ ne ekenın bılmedım,- dep jauap qatty müsın - Men Sans Souci (fransuz tılınen audarǧanda «uaiymsyzdyqty» bıldıredı) saraiynda eşqandai uaiymsyz, mūqtajdyq körmei ömır sürdım. Ol saraiǧa qaiǧy-qasırettıŋ bas sūǧuyna bolmaityn. Kündız men baqta seruendedım, al keş bolsa Ülken zalda bileitınmın. Baq biık qorşaularmen qorşalǧandyqtan onyŋ ar jaǧynda ne bop jatqanynan mülde beihabar edım. Öitkenı özımnıŋ ainalam ǧajaiyptarǧa toly, ne ışem...ne kiem demedım! Eger baqyt degen tek rahattanudan tūratyn bolsa...men şynymen baqytty edım! Maŋaiymdaǧylar maǧan «Baqytty Hanzada» dep madaq aitatyn! Baqytty ömır sürıp...ömırden öttım. Janym ūşyp, tänım suyǧannan keiın menı osynda, biık tūǧyrǧa qondyrdy. Tūǧyrdyŋ biıktıgı sondai būl biıkten qaladaǧy halqymnyŋ bar qaiǧy-qasıretı men qaiyrşylyq ömırı alaqandaǧydai körınedı. Olardyŋ beişara ömırın körıp, jüregım qūryştan qūiylsa da...köz jasymdy tyia alar emespın. "Ä, senıŋ tūrǧan boiyŋ altyn eken ǧoi!" - dedı Qarlyǧaş ıştei, būl oiyn dauystap aita almaǧandy, öitkenı ol sonşalyq sypaiy bolatyn. - Äne...anau alysta...jıŋışke köşenıŋ boiynda qaraşa üi tūr, - dep Müsın özınıŋ ūiaŋ da äuezdı dauysymen sözın jalǧap – bır terezesı aşyq, stol basynda otyrǧan äieldı körıp tūrmyn. Jüzı şarşaŋqy, äjım basqan qoldary inemen jiı pısıp alatyndyqtan qyp-qyzyl, öitkenı ol tıgınşı. Hanşaiymnyŋ qūrbylarynyŋ bırıne jaqynda ötetın bi keşınde kietın jıbek köilegıne kestelep jyltyrgül tıgude. Būryştaǧy kereuette onyŋ auru balasy jatyr. Ystyǧy köterılıp jatqan balapany apelsin sūraidy. Bıraq, anasynyŋ qolynda eşteŋe joq...tek keşeden qalǧan qara su ǧana bar. Kışkentai säbi jylap jatyr. Qarlyǧaşym, kışkentai ǧana qūsym menıŋ, qylyşymnyŋ tūtqasyndaǧy rubindı şoqyp alyp, aparyp berşı! Menıŋ aiaqtarym tas tūǧyrǧa mäŋgılık bailanǧan, ornymnan qozǧala alar emespın. - Bılesıŋ be, menı Mysyrda dostarym tosyp otyr, - dedı Qarlyǧaş. - Qūrbylarym Nıl özenınıŋ üstınen ainala ūşyp, ädemı lalagülderımen äŋgıme-düken qūryp jürgen bolar. Jaqynda olar Ūly patşanyŋ mazaryna tüneuge barady. Ǧajaiyp qabırdıŋ ışınde Ūly patşanyŋ özı de mäŋgılık damyldap jatyr.Bılesıŋ be, ol sap-sary matamen qaptalyp hoş iıstı şöptermen sylanǧan. Moiny külgın-jasyl tüstı nefritten örılgen şynjyrmen oralǧan, al qoldary küzgı japyraq siiaqty sarǧaiyp ketken. - Qarlyǧaşym! Qarlyǧaşym, kıp-kışkentai qūsym menıŋ. Osynda bır tünge qalşy, menıŋ elşım bolşy bır tünge! Kışkentai säbidıŋ su ışkısı keledı, al anasy sonşalyq mūŋdy. - Balalardy onşa jaqsy körmeimın. Ötken jazda, men özen jaǧasynda tūrǧanda, diırmenşınıŋ meiırımsız balalary menı ünemı taspen atatyn. Ärine, maǧan jetu qaida...bız qarlyǧaştar, sondai qaǧılezbız! Onyŋ üstıne menıŋ ata-babamnyŋ eptılıkterımen aty şyqqan. Dese de, olardyŋ qylyǧy ädeptılıkke jatpaidy. Baqytty Hanzadanyŋ sonşalyqty qatty küizelısıne şydamaǧan Qarlyǧaştyŋ jany aşyp kettı. - Mūnda öte suyq eken! Dese de... senıŋ janyŋda qalaiyn, tılegıŋdı oryndaiyn, - dedı. - Rahmet, menıŋ kışkentai Qarlyǧaşym,- dep quana tıl qatty Baqytty Hanzada. Qarlyǧaş onyŋ qylyşynyŋ tūtqasyndaǧy rubindı şoqyp alyp şatyrlardyŋ üstımen ūşa jöneldı. Äppaq märmärdan oiylǧan perışte beinelı şırkeu qoŋyraularynyŋ üstınen ūşyp öttı. Korol saraiynyŋ üstınen ūşyp bara jatyp muzyka ünın estıdı. Balkonǧa sūlu bikeş pen onyŋ ǧaşyǧy şyqty. - Jūldyzdar qandai ǧajaiyp, al mahabbat sezımı odan da ǧajap! – dedı ǧaşyǧy - Menıŋ köilegım saraidyŋ bi keşı bastalǧanşa tıgılıp bıtetın şyǧar, men ony asyl tastarmen kesteleuge būiyrǧam. Bıraq, tıgınşıler sondai jalqau!–dep jauap qatty bikeş. Özen üstımen ūşyp kele jatqan Qarlyǧaş keme dıŋgekterınen jarqyraǧan ottardy kördı. Getto üstınen ūşqan ol özara mämıle jasap, monetalaryn mys bezbenmen ölşep jatqan evreilerdı baiqady. Mıne, qaraşa üige de jettı-au, äiteuır. Jete sala syǧalap edı, qatty şarşaǧan anasy tereŋ ūiqyǧa ketıptı, balaqai bolsa dene qyzuynan ottai janyp, alasūryp jatyr eken. Qarlyǧaş auyz üige enıp, rubindı stol üstınde jatqan tıgınşınıŋ oimaǧynyŋ janyna qoidy. Sosyn balaqaidyŋ üstınen ünsız ǧana qalyqtai ūşyp, qanatymen jelpıp, salqyn samal estırdı. - Qandai tamaşa salqyn aua! Men endı jazylamyn! – dedı de balaqai tättı ūiqyǧa kettı. Baqytty Hanzadaǧa qaita ūşyp jetken Qarlyǧaş körgen-bılgenın bärın baian ettı. - Eŋ qyzyǧy, dala suyq, salqyn bolsa da men tıptı de toŋǧan joqpyn, - dep taŋdana aiaqtady äŋgımesın. - Öitkenı, sen jaqsy ıs tyndyrdyŋ! – dep tüsındırdı Baqytty Hanzada. Sanasy on san oimen şyrmalyp jatyp Qarlyǧaş bır sätke myzǧyp kettı. Öitkenı oilana bastasa boldy Qarlyǧaşty ūiqy basatyn. Taŋ ata ol suǧa şomylu üşın özenge ūşyp keldı. - Qyzyq! Qystyŋ ortasynda qarlyǧaştyŋ ūşyp jürgenı aqylǧa simaityn, tüsınıksız qūbylys, - dep basyn şaiqady däl sol mezette köpırden ötıp bara jatqan Ornitologiia professory. Būl turaly ol jergılıktı gazetke maqala da jazdy. Maqala adam tüsınıp bolmaityn sözderge toly bolǧandyqtan ony eşkım jöndı tüsıne de bermedı. "Bügın tünde eşteŋege de qaramai Mysyrǧa ūşam! Osylai dep oilaǧan Qarlyǧaş öz oiynan özı quanyp kettı. Ol barlyq eskertkışterdı aralap şyqty, soŋynda şırkeu qoŋyrauynyŋ üstıne qonaqtap ūzaq otyrdy. Qaida barsa da suyq torǧailar «Neǧylǧan böten qūs!», «Qaidan jürgen böten» dep şyryldap mazasyn aldy. Bır jaǧynan olardyŋ būny «şeteldık aqsüiek» dep atap jatqany janyna jaǧyp-aq jür. Süttei jaryq ai tuǧanda Qarlyǧaş Baqytty Hanzadaǧa qaita oraldy. - Mysyrǧa ūşam, ol jaqqa tapsyratyn şaruaŋ joq pa edı? Däp qazır ūşqaly tūrmyn,-dedı dauystai tıl qatyp. - Qarlyǧaşym! Kıp-kışkentai dostym menıŋ! Endı bır tünge qalsaŋşy, ötınemın,-dep jalyna ün qatty Baqytty Hanzada. - Mysyrda menı qūrbylarym kütıp qaldy. Erteŋ olar Nıldıŋ ekınşı tabanyna sapar şegedı. Ol jaqta sudyraǧan qamystardyŋ arasynda susiyrlar jatady, ūly märmär tūǧyrda Memnon qūdai otyrady. Ol tünı boiy jūldyzdarǧa qarap, taŋ şapaǧyn köre sala, quana dauystap, qarsy alady. Tal tüste jolbarystar özenge suatqa bas qoiady. Olardyŋ közderı jap-jasyl, al yryldaǧan dauystary sarqyramanyŋ gürılın basyp ketedı-au, şırkın! - Qarlyǧaşym! Qarlyǧaşym! Kıp-kışkentai dostym menıŋ! Anau, alysta, qalanyŋ şetındegı mansardtan bozbalany körıp tūrmyn. Stolǧa eŋkeiıp alyp, qaǧazdarǧa üŋılıp otyr. Aldynda staqandaǧy fialka gülderı solyp qalǧan. Erınderı alşadai, qyp-qyzyl. Qoşqyl qyzyl şaştary būira-būira, al badanadai közderı tym armanşyl! Özınıŋ teatr direktoryna arnap jazyp jatqan pesasyn aiaqtauǧa asyǧyp otyr, bıraq qatty jauraǧan, ärı när tatpaǧandyqtan älsırep qaldy. Oşaqtaǧy oty da sönuge ainaldy, aştyqtan özegı talyp mıne...mıne...qūlap tüsetındei...,- dep ün qatty Baqytty Hanzada. Jüregı meiırımge toly Qarlyǧaş: - Jaqsy, taŋǧa deiın qalaiyn! Ekınşı rubinıŋ qaida edı? -, dep sūrady ol Baqytty Hanzadadan. - Ökınışke qarai mende basqa rubin joq,- dep mūŋaia tıl qatty, - qalǧany - menıŋ közderım ǧana. Olar myŋdaǧan jyldar būryn Ündı elınen äkelıngen öte sirek kezdesetın sapfirdan. Bıreuın şoqyp al da, aparyp berşı. Zergerge satyp azyq pen otyn alsyn. Söitıp, özınıŋ pesasyn aiaqtasyn. - Süikımdı Hanzada, men būlai ıstei almaimyn!, - dep Qarlyǧaş jylap jıberdı. - Qarlyǧaşym! Qarlyǧaşym! Kıp-kışkentai dostym menıŋ! Menıŋ soŋǧy tılegımdı oryndaşy! Lajy qalmaǧan Qarlyǧaş Baqytty Hanzadanyŋ közındegı sapfirdı şoqyp aldy da aqynnyŋ üiıne qarai ūşa jöneldı. Aqynnyŋ üiıne ūşyp kıru oǧan eş qiynǧa soqqan joq, öitkenı üidıŋ şatyry tesık bolatyn. Şatyrdan erkın engen ol bölmege qonyp damyldady. Bozbala qolymen betın basyp otyrǧan, qaǧylǧan qanattyŋ susylyn estıgen de, elegen de joq. Tek basyn kötergende solyp qalǧan fialkanyŋ tübınde jatqan sapfirdı közı şaldy. Quanyp ketken ol: - Dese de, menı baǧalaityndar bar eken! Būl menıŋ beimälım tabynuşylarymnyŋ bırınen bolar! Endı pesamdy aiaqtaityn boldym! Onyŋ jüzı baqyttan bal-būl janyp şyǧa keldı. Al, taŋerteŋ erte Qarlyǧaş kemejaiǧa tartty. Ülken kemenıŋ dıŋgegıne qonyp, tömende teŋızşılerdıŋ keme tūmsyǧynan arqanmen tartyp äldebır jäşıkterdı şyǧaryp jatqanyn baiqady. Jäşık joǧary köterıle bastaǧanda olar, jarysa: - Belsendırek! Belsendı qimyldaimyz! – dep bırauyzdan aiqailap jatty. - Men Mysyrǧa ūşyp baram!. Qarlyǧaştyŋ quana jetkızgen habaryna eşkım nazar audarǧan da joq. Tek keş batyp, ai tuǧanda ǧana Qarlyǧaş Hanzadaǧa qaityp oraldy. Alystan oraǧyta ūşyp: - Men senımen qoştasuǧa keldım! – dep aiqailady. - Qarlyǧaşym! Qarlyǧaşym! Kıp-kışkentai dostym menıŋ! Taŋŋǧa deiın aialdasaŋ qaitedı, - dep jalyna ün qatty Baqytty Hanzada. - Qys keldı ǧoi. Suyq qar jauady. Al Mysyrda palmanyŋ jasyl jelegın kün säulesı qyzdyryp, köleŋkesın qoltyrauyndar panalap, erıne, jan-jaqtaryna qarap jatqan şyǧar-au... Menıŋ qūrbylaryn Baalbek şırkeuıne ūia salyp, kögıldır kögerşınder olardyŋ janynda, tamaqtary bülkıldep bır-bırıne emırenıp otyrǧan bolar...Süikımdı Hanzada, men qala almaimyn! Bıraq, senı eşqaşan ūmytpaimyn! Köktem tuǧanda men saǧan Mysyrdan özıŋde bolǧan rubinnen de qyp-qyzyl, közıŋde bolǧan sapfirden de kögıldır tas äkelıp beremın!- dedı Qarlyǧaş. - Tömende, alaŋda sırıŋke satyp kışkentai qyz bala tūr. Sırıŋkelerın kärız tesıgıne tüsırıp aldy, olar endı paidalanuǧa da jaramaidy. Aqşasyz oralsa äkesı onyŋ janyn şyǧarady. Özı jylap tūr, qaraşy! Qolynda qolǧaby, aiaǧynda näskiı de joq, jalaŋbas...Menıŋ ekınşı közımdı şūqyp alyp, kışkentai qyzǧa berşı. Äkesı sonda ony sabamaidy.-dep taǧy da jalbaryna tıl qatty Hanzada. - Endı bır tünge qala almaimyn, - dep ün qatty Qarlyǧaş, - Senıŋ közıŋdı de şoqymaimyn! Mülde körsoqyr bolyp qalasyŋ ǧoi! - Qarlyǧaşym! Qarlyǧaşym! Kıp-kışkentai dostym menıŋ! Menıŋ soŋǧy tılegımdı oryndaşy, - dep jalyndy Baqytty Hanzada. Amaly qalmaǧan Qarlyǧaş Hanzadanyŋ közınen tasty şoqyp aldy da kışkentai qyzdyŋ qolyna aparyp tastap jıberdı. - Qandai ädemı äinek! –dep taŋqala dauystap jıbergen qyz mäz bolyp üiıne qarai jügıre jöneldı. Qarlyǧaş Hanzadanyŋ qasyna qaita oraldy. - Endı mülde soqyr bop qaldyŋ, men senıŋ janyŋda mäŋgılıkke qalamyn. - Joq, süikımdı Qarlyǧaşym, - dedı baqytsyz Hanzada, - Sen Mysyrǧa ūşuǧa tiıssıŋ! - Men senıŋ janyŋda mäŋgılıkke qalamyn, - dedı de Qarlyǧaş onyŋ aiaǧynyŋ astynda otyryp, qalǧyp kettı. Ertesınde ol künı boiy Hanzadanyŋ iyǧynda otyryp, özınıŋ alys elderden körgen-bılgenın: Nıldıŋ taiaz jerınde qaz-qatar tūryp alyp, tūmsyqtarymen altyn balyq aulap jeitın qyzǧylt flomingalar turaly, şöl dalany jailaǧan köne Sfinks turaly, tüienıŋ qomynda, laǧyl taspiyǧyn asyqpai tartyp, jäiläp jürse de älemdegı bolyp jatqan jaŋalyqtyŋ bärın bıletın köpes turaly, Ai tauynyŋ qap-qara kömırdei, bıraq tek hrustalǧa ǧana tabynatyn patşa turaly, jiyrma dındar tättı pırändıktermen ǧana tamaqtandyratyn, palma aǧaşynyŋ tübınde ūiyqtaityn ülken jasyl jylan turaly, özende ülken jasyl japyraqqa mınıp alyp jüze jürıp ünemı köbelektermen şaiqatyn pigmeiler turaly äŋgımeleumen boldy. - Meiırımdı Qarlyǧaşym, senıŋ äŋgımeŋ taŋǧajaiyp, alaida, ǧalamdaǧy eŋ taŋdantyratyn dünie ol adamdardyŋ qasıretı. Qasırettıŋ şeşımın qaidan tabarsyŋ? Menıŋ qalamdy bır ainalyp ūşyp ötıp, ne körıp, ne bılgenıŋdı maǧan aityp berseŋ qaitedı, - dep sūrady Baqytty Hanzada. Ülken qalanyŋ üstınen qalyqtai ūşyp ötken Qarlyǧaş keŋ şatyrlarda şaiqalaqtaǧan bailardy, olardyŋ tabaldyryǧynda otyrǧan kedeilerdı kördı. Qaraŋǧy laşyqtarda aştyqtan äbden jüdegen balalardyŋ qaraŋǧy köşege telmırgen mūŋdy jüzderın kördı. Suyq köpırdıŋ astynda jylyna almai bır-bırın qausyra qūşaqtaǧan ekı kışkene balany baiqady. - Tamaq ışkımız keledı! – dep, selkıldep qaita-qaita qaitalaidy bürısken qos mūŋlyq. - Myna jerge jatuǧa bolmaidy! – dep olarǧa Polisiia aiqailap köpır astynan quyp jatty. Qos mūŋlyq erıksız sırkıregen jaŋbyrdyŋ astyna qaita şyqty. Hanzadaǧa qaita oralyp kelgen Qarlyǧaş körgen-bılgenınıŋ bärın qaldyrmai baiandap berdı. - Adamdar, baqyt degen tek altynda dep oilaidy. Men altynmen aptalǧanmyn, üstımdegı japsyrylǧan bar altyndy üzıp alyp kedei-kepşıkterge taratyp berşı, - dedı Baqytty Hanzada. Qarlyǧaş Baqytty Hanzada qap-qara balşyǧy men qalaiy qaŋqasy şyqanşa üstıne japsyrylǧan barlyq altyn qabyrşaqty sydyryp aldy. Taza altynnan qūiylǧan altyn qabyrşaqtaryn kedeilerge jüzderı jylynyp, balalardyŋ betterınde külkı oinaǧanşa tarata berdı...tarata berdı. - Bızde jeitın nanymyz bar!, - dep olar quana alaqailady. Sosyn qapalaqtap qar jaudy, qar soŋynan şyŋyltyr aiaz keldı. Köşe kümıstei jyltyrap, şatyrlardan tömenge qarap salbyraǧan ūzyndy-qysqaly mūzdar äinek qanjarǧa ūqsap kün közımen jalt-jūlt etedı; Jyly tondaryna oranyp, qyzyl şäpkılerın basa kigen balalar mūz aidynynda konki teuıp mäz. Qarlyǧaş baiqūs, äbden jaurap toŋsada Hanzadany tastap kete almady. Öitkenı ony öte jaqsy körıp qalǧan edı. Ol bürseŋdei şoqalaqtap toqaş dükenı maŋynan nan qaldyqtaryn terıp jep, qanattaryn anda-sanda äreŋ qaǧyp, tym qūrysa osylai jylynuǧa tyrysady. Aqyry ol özınıŋ jan täsılım etetın uaqytynyŋ da kelıp jetkenın ūqty. Onyŋ şamasy soŋǧy ret Hanzadanyŋ iyǧyna kelıp qonuǧa ǧana jetkendei... - Qoş bol, meiırımdı Hanzadam! Qolyŋnan soŋǧy ret bır ret süiuıme rūqsat beresıŋ be?,- dedı äreŋ sybyrlap. - Men senıŋ Mysyrǧa ūşatynyŋa öte quanyştymyn! Rasynda, sen mūnda tym ūzaǧyraq jürıp qaldyŋ. Alaida, menıŋ qolymnan emes, erınımnen süiuge tiıssıŋ. Öitkenı men senı süiemın,- dep quana jauap qatty Baqytty Hanzada. - Men Mysyrǧa emes, Ölıler mekenıne ketemın. Ölım men ūiqy ekeuı aǧaiyndy emes pe ,-dep qinala ün qatty Qarlyǧaş. Baqytty Hanzadany qūşyrlana süigen Qarlyǧaştyŋ ölı denesı onyŋ aiaǧynyŋ astyna qūlap tüstı. Däl sol sätte müsınnıŋ ışınen tars etıp äldene üzılgendei dybys estıldı. Onyŋ qyştan soǧylǧan jüregı jarylyp ketken edı. Qystyŋ saryşūnaq aiazy şynymen qategez-dı. Taŋerteŋ, tömende bulvardy aralap qalanyŋ Merı men onyŋ Keŋesşılerı seruendep jürdı. Hanzada tūrǧan tūǧyrdyŋ janyna ötıp bara jatyp, basyn köterıp:- Qūdai-au, myna Baqytty Hanzada neǧyp ūsqynsyz bop ketken, - dep
- Qaladan kelıp alyp typ-tynyş jatyrsyŋ, ä? Äida, kiın, kettık
- Ras pa, Şämşä! Qandai tamaşa boldy kelgenıŋ! Men mūnda
- Ärine alyp ketemın. Alystan artymnan ergen jalǧyz sıŋlım
- Säke, jaŋaǧy mynau dalanyŋ perısı me, älde dalany kezıp jürgen
- Qyz, Mäke, qyz! Qyz bolǧanda sūlu-aq eken, baiqadyŋ ba,
- Ras, daladan, dala bolǧanda aidaladan däl osyndai sūludy
- Kım bolsa da Şaǧanobaǧa, toiǧa bara jatqandar, baǧyttary
- Mūrager, sen menı qatyrdyŋ, şyn aitamyn, qatty qatyrdyŋ,
- Ras, senı qulyqpen almasam, myna jūrtqa külkı bolarymdy
- Mäke, taptym!
******
Aqmolaǧa oralǧan Eŋlıktıŋ äppaq jüzı künge totyǧyp ädemılene tüsken. Dumandy jastar ortasyna oralsa da qyz qabaǧy būrynǧydai aşyq emes. Botalap tūratyn janarynda bır mūŋ bar. Bügın demalys. Studentterdıŋ tūiaq serıppei on ekı-bırlerge deiın ūiyqtap, apta boiy qanbai qalǧan ūiqynyŋ qarymyn qaitarar kün. Eŋlık erte oianyp kettı. Körgen tättı tüstıŋ äserı me, köŋılıne bırtürlı quanyş ūialai qaldy. Tüsınde däl sol kezdegıdei jailaudyŋ şalǧyndy dalasyn kördı. At arbanyŋ üstınde tūrǧan būǧan Mūrager alystan bırdeŋe dep aiqailaidy. Onyŋ dauysyn guıldegen jel estırtpeidı. Būl ūqpadym dep iyǧyn köteredı. Ol qolyn qaita būlǧaidy. Söitıp jatyp oianyp kettı. Mūragerdıŋ ap-aiqyn bolyp tüsıne engenıne baqytty edı. Sol kezdesuden berı bes ai öttı. Bır ret qana körıp ajyrasqan jıgıttıŋ beinesı qyz jüregıne myqtap ūialap qalǧan edı. Ūmyta alar emes. Onyŋ öz ömırıne sonşalyq qatty äser eterın bılse, sol künı bırdeŋe etıp sezdırer me edı… Ol da ünsız qaldy. Äpkesımen qaljaqtasyp, būǧan jönı tüzu bır auyz söz aitpady emes pe. Mūnda, janynda jüregın üzıp beruge äzır talai jıgıttı mıse tūtpai, habarsyz ketken Mūragerdı aŋsap alasūrady. Ol turaly tüs körse ol kün qyz üşın merekege ainalady. Saǧynyştan sarǧaiuǧa ainalǧan qairan köŋılı tittei bosaŋsysa boldy qyzyl körse qūzǧyndai japyrlai jaǧalaityn ainalasyndaǧy köp qaradan alysta, mūnyŋ ǧaşyq köŋılınen beihabar jürgen Mūragerdı hoş köredı. Jüregınde älsız ǧana mazdaǧan jalqy sezım jalyndap janǧysy bar. Ätteŋ, jıgıtten habar joq. Özın oilap alasūrǧan qyz dertınen beihabar. Eŋlık tösekten kerıle tūryp, aina aldyna keldı. Botalaǧan sūlu da mūŋdy janaryna tesıle qarap bıraz tūrdy da kiıne bastady. Jataqhananyŋ aldyndaǧy baqtaǧy özınıŋ süiıktı oryndyǧyna kelıp tıze büktı. Samyrsyn men aq taldyŋ ortasynda būrala ösken qaiyŋ japyraqtary sudyrap ünsız qarsy aldy. Eŋlıktıŋ esıne Mūqaǧali aqynnyŋ qaiyŋ jaily jazǧan öleŋı tüstı. Nesı baryn bılmeidı, äiteuır osy qaiyŋdy körse boldy tıl ūşyna sol bır öleŋ orala ketedı.«Japyraq jürek, jas qaiyŋ
Janymdy aiyrbastaiyn.
Sen adam bola bastasaŋ, Men qaiyŋ bola bastaiyn…»
Köp aǧaştyŋ arasynda jalǧyz ösken qaiyŋdy alǧaş körgennen jaqsy körıp kettı. Köpşılıktıŋ ortasynda jürse de keide jalǧyzsyrai qalǧan köŋılın osy qaiyŋnyŋ qasyna kelıp tolyqtyrǧandai bolady. Özı qūdaidai tabynatyn Mūqaǧalidıŋ öleŋı qaiyŋnyŋ şynymen jüregı baryna beikünä qyzdy sendırgen-dı. Erke samalmen bırge sybdyrlai tögılgen japyraqtar būny keide quana, keide tym-tyrys mülgıp-mūŋaia qarsy alady. Sol qaiyŋ bügın küzgı taŋnyŋ sebelep ötken jaŋbyrymen şaşyn juǧan arudai är japyraqtan suy tamşylap ärlene tüsken. Qalanyŋ gazy men şaŋynan ystalǧan japyraqtary tazalanyp jap-jasyl bolyp qūlpyryp tūr. Qaiyŋǧa süisıne köz salǧan Eŋlık kümıstei jyltyraǧan ūsaq tamşylarǧa qarap bır sät qaiyŋ jylap tūr ma dep qaldy. Özınıŋ de köŋılı būzylyp sala berdı. Būldyrap şyǧa kelgen bota közderınıŋ şarasyna tolyp ketken jasty äreŋ ırıktı. «….Jalǧyz qaiyŋ…jalǧyz qaiyŋ….sen de jalǧyzsyrap tūrsyŋ-au, köp aǧaştyŋ ışınde… menıŋ de janym jai tappai tūr. Mūrager atty bır jıgıt beiqam jürgen jan-düniemdı astaŋ-kesteŋ etıp, köz aldymnan saǧymdai syrǧyp öttı de joq boldy. Bır auyz jyly söz arnamaǧan sol jıgıttı ölerdei saǧynyp jürmın. Nege ekenın bılmeimın. Adamzat bıtken tabynǧan mahabbat degen qūdıret osy ma? Mahabbat pen saǧynyş egız jaralǧan sezım be? Ony körgım keletını sonşalyq, keudemnen bır närse üzılıp keterdei syzdaidy. Qaitsem eken? Janym qalamaityn, ainalamdaǧy böten jıgıtterden mezı boldym. «Sen sūlusyŋ, sen ädemısıŋ»-deidı. Odan basqa aitarlary joq…. Sen bılmeisıŋ ǧoi, alpystaǧy dekan şaldyŋ äbden mazamdy alǧanyn… Erkek degen körseqyzar halyq eken. Olarǧa sūlu, betı jyltyr qyzdy körsetseŋ boldy. Onyŋ jan-düniesı, tılegı esep emes. Sonda, älgı serı-şaldyŋ süiıp alǧan jary, bala-şaǧasy qaida qaldy? Tüsınsem būiyrmasyn… Ömır turaly oilasam – köz aldyma jypyrlaǧan sansyz sūraqtar tūra qalady. Ol sūraqtarǧa jauapty auyzyŋ küiıp, basyŋ auyryp, baltyryŋ syzdap baryp jauap ala alasyŋ. Qate bassaŋ qūrdymǧa kettıŋ dei ber… Keşe, oquǧa eŋ alǧaş tüskende mop-momaqan, ūialşaq Sanduǧaş – bügın jataqhananyŋ eŋ qymbat jäläbına ainaldy. Araqty suşa sımıredı, sorǧany temekı, qoinynda kün saiyn bır jıgıt… Osy berekesız ömırınıŋ basy auyldan kelgen tap-taza, päk qyzdyŋ aldanuynan bastaldy. Erkek bıtkennen kek almaqtyŋ syltauymen jeŋıltek qyz atanǧanyn sezer emes. Taǧdyrymyz bır qyz bolǧasyn toqtau salǧym kelgen, al ol qūlaq asqysy kelmeidı. Keşe özıme tap berdı «sen menen jıgıtterdı qyzǧanasyŋ, sen sūlu bolsaŋ da suyqsyŋ, saǧan jıgıtter jolamaidy»-deidı. Menıkı jaman ädetten aryl degen dostyq aqyl edı, tüsınbese ne eteiın, ärkım öz taǧdyrynyŋ qojasy, öz basy öz iyǧynda, erkı de… Tüu, menıŋ saǧan bölıser syrym būl emes bolatyn, keşır…Tüsıme Mūrager endı! Sosyn köŋılım alabūrtyp saǧan jettım. Jauapsyz sezımım özımmen bırge oǧan belgısız küiı kete bere me?… bırdeŋe deşı, qaiyŋym….» Qaiyŋ ünsız mülgıp tūr, jauap qatar emes… Jüregı bar, jany bar tılsız tırşılık iesı qaiyŋnan jauap ala almaǧan küiı Eŋlık jataqhanaǧa qarai aiaŋdady. Sybdyr qaqqan aǧaştar arasymen kerı qaitqan qyz jüregı şynaiy, adal mahabbatty aŋsaidy. Är qadam basqan saiyn ışkı dauysy «qaidasyŋ Mūrager, saǧyndym ǧoi»-dep kübırleidı. Oi tūŋǧiyǧyndaǧy qyzdyŋ qūlaǧyna «men kelemın… men kelemın…» degen älsız sybyr jetkendei boldy. Tek būl sybyr emes-tın. Saǧynyştan alasūrǧan qyz jüregı balausa mahabbatyna senım artyp bara jatyr edı. Jūdyraqtai ǧana jüregınde mazdaǧan kırşıksız päk sezımıne sengen Eŋlık bırtürlı serpılıp qaldy. Kenetten köŋılıne engen köterıŋkı köŋıl qanattandyryp jıbergen qyz jataqhanaǧa qarai jügıre jöneldı. ***** Aqmolaǧa aparar tas jolda jüitkıgen kögıldır «mersedes» myŋdaǧan kilometrlerdı artqa tastap, alystan saǧymǧa oranǧan jaŋa astanaǧa jaqyndai tüstı… Seiıttıŋ qataryndaǧy şalqaima oryndyqta ūiyqtap otyrǧan Mūragerdıŋ jüzı äldebır quanyştan nūrlanyp jatyr. Tüs körıp jatqany aidan-anyq. Ezuıne älsın-älsın jeŋıl jymiys ūialai qalady da tarqap ketedı. Bır kezde ap-aiqyn «Eŋlık» dep kübır ete tüstı. Mūragerdıŋ özıne tanys qyz esımın ūiqyda jatyp üzdıge kübırlegenın estıp Seiıt jymiia bas şaiqap qoidy. Sonau şıldenıŋ ystyǧynda jailauda kezıktırgen qyz bastyǧynyŋ esınen ketpei jürgenın sezedı. Mūrager bır türlı özgerıp kettı. Bır nüktege qadalyp qimylsyz qatyp qalatyndy şyǧardy. Ol oidan türtıp oiatpasaŋ özdıgınen selt etpeidı. Bır ret ekeuı tündeletıp qyz auylyna baryp qaitqan-dy. Ädıl qyzdyŋ demalysy aiaqtalyp Aqmolaǧa qaityp ketkenın jetkızgende baiqūs jıgıttıŋ saly suǧa ketkendei qoŋyltaqsyp qalǧanyn közı kördı. Qaljaqbas Ädıl «qyzda dämesı bar jıgıt erte qimyldaidy, qaida jürsıŋ ala jazdai» dep sögıp tastady. Erterek kelıp ketkenge firmanyŋ keiınge ysyruǧa kelmeitın köp jūmysynan qoly timedı. Qyzdyŋ alys qalaǧa jürıp ketkenın estıgen künnen bastap Mūrager bır qiiali pendege ainalyp jüre berdı. Osydan ekı jyl būryn Mūrager qūrǧan firmanyŋ ısı tez döŋgelep kettı. Şaruaşylyǧyn keŋeitıp, jaqyn audannan jalǧa jer alyp künbaǧys ekken. Sol auyldyŋ özınen şaǧyn mai aiyratyn seh aşyp, önımın de bazardyŋ qūnynan arzandatyp auyl tūrǧyndaryna satyp, eldı bır qaryq qyldy. Köktemgı egın men küzgı jiyn terınge jergılıktı jerdıŋ tūrǧyndaryn jaldap jür. Ädıl bolsa dosynyŋ köp jūrtty jūmyspen qamtamasyz etıp, auyl ekonomikasynyŋ ösuıne azdap bolsa da üles qosyp jürgenın maqtap mäz. Seiıt ūzaqty kün bırge jüretın Mūragerdıŋ boiyndaǧy özgerıstı, tomaǧa tūiyqtyqty tez aŋǧardy. Onyŋ bır ūşy qyz jaqta jatqanyn da bıledı. Eŋlıkpen tıl qatysyp, äude bailasyp qala almaǧanyn közı kördı. Äşeiınde aşyq jarqyn jıgıt qyz aldynda auzyn buǧan ögızdei kıbırtıktei bergenıne yza bolǧany bar. Qyzda emes qyzdyŋ äpkesınde köŋılı ketkendei tolyq äielge «jeŋeşe, jeŋeşe» dep jalbaqtady da qaldy. Bastyqtyŋ aty jas bolsa da bastyq, sen söit dep jıgıttık aqyl bergenge būl da tartyna bergen. Keşe Mūrager Barnauldan kelgen jıgıttermen «Evraziia» restoranynda bolyp, ıskerlık kelısımge qol qody. Bır ai boiy ainaldyrǧan ısıne qoly jettı. Mūragerdıŋ jadyraŋqy qabaǧyn baiqap, qaitar jolda köpten esınde jürgen oiyn ortaǧa saldy. - Mäke, biyl da sen demalysqa şyqqan joqsyŋ-au deimın, ä? - Ras, keiıngı ekı jylda demalys degendı ūmytyp ketkendeimın. Bastaǧan ıstı bır jaqqa şyǧarmai, bıreuge tabystap kete beru menıŋ qolymnan kelmeidı…. Degenmen, bıraz şaruanyŋ basyn qaiyryp tastadyq. Eŋ bastysy Barnaulmen tiımdı kelısımge qol jetkızdık. Uaqytty da, qarjyny da ünemdeitın boldyq. - Basty maqsatyŋ oryndalsa, endı özıŋe bır sät demalys bergenıŋ jön-au. Astana Aqmolaǧa köşkelı bır jyl boldy, jaŋa astanaǧa qydyryp qaitsaŋ, men aparyp keluden bas tartpas edım-dep alystan oraǧytyp jıgıttıŋ tamyryn basty. Ūiqydan oqys oianǧandai selt etken Mūrager: - Aqmolaǧa deisıŋ be…, - dep oilanyp qaldy. Sosyn, balaşa quanyp ketken jıgıt Seiıttıŋ iyǧynan jūdyryqpen bır tüiıp qaldy: - Kettık! Taŋerteŋ Quanyşqa eskertemız de ketemız-dedı. Maşinadan peidjer arqyly Quanyşqa taŋerteŋ erterek kelu turaly aqparat jıberdı de Seiıtke būryldy. -Aqmolaǧa tartyp ketu neǧyp menıŋ esıme kelmegen, a? Nege erterek eske salmadyŋ būl oiyŋdy, Säke, - dep ökpelei tıl qatty. Sosyn, ünsız qalǧan ol üige jetkenşe öz oiymen özı bolyp kettı. Aqmola būlardy aŋyzaq jelımen, qūmdauyt şaŋdy auasymen qarsy aldy. Jeke menşık, evropalyq ülgıde bezendırılgen şaǧyn, jäilı qonaqüige ornalasqan Mūrager anyqtama bölımıne telefon şaldy. Medisina akademiiasynyŋ tört jataqhanasy bar eken. Meken jailaryn türtıp alyp, taksige tapsyrys berdı. Ūzaq joldan şarşap kelgen Seiıttı mazalamaudy jön kördı. Mümkın…Eŋlık küieuge şyǧyp ketken şyǧar… Jo-joq, olai boluky mümkın emes… Jıgıt qyzdyŋ özın ǧana kütıp jürgenın qalasa da basqa jaman oilar bar ümıtın yǧystyryp, taksi kelgenşe oiy on saqqa jügırdı. Taksoparkten maşinanyŋ esık aldynda kütıp tūrǧanyn habarlaǧannan keiın ne de bolsa täuekelge bel budy. Säulettı qūrylystarmen tolyǧyp, jaŋara tüsken astana körer közge körıktı-aq. Töle bi daŋǧylymen josyltyp otyryp barǧan Däuletkerei qiylysyndaǧy ekı jataqhanadan Eŋlıktı tappady. Qyrsyq qylǧanda qyzdyŋ familiiasyn da bılmeidı. Olarda Eŋlık esımdı qyz joq bolyp şyqty. Taksi basyn kerı būryp Abylaihan köşesındegı üşınşı jataqhanaǧa qarai tartty. Kezekşı äielden studentterdıŋ tızımın alyp qarap edı, köbınıŋ esımderı jazylmapty, jazylǧandarynyŋ ışınde Eŋlık esımın kezıktıre almady. Izdegenın tappai saly suǧa ketıp, kezekşı äielge būryldy: -Aityŋyzşy, sızderde Eŋlık degen qyz tūrmai ma, jaŋylmasam üşınşı kursta oquy kerek. - Eŋlık deisıŋ be, bar, osynda tūrady. Özıŋ kımı bolasyŋ? - dep Mūragerdı bastan-aiaq şolyp öttı. - Tanysy edım. Öskemennen keldım. - Öskemennen deisıŋ be? E, ainalaiyn, jerles ekensıŋ ǧoi. Men Semeidıŋ qyzymyn. Ekı oblysty qosqannan berı Öskemendıkterdı de jerles dep qabyldai bastaǧanmyn. Eŋlıktı de sosyn ǧoi, sıŋılım dep jaqyn tartyp jürmın. Şyǧystan jalǧyz özı, osynda oqyp jürgen... Özı bır qyz bolǧanda inabatty bala. Körkı qandai!... qyz bıtkennıŋ perizaty ǧoi, tıl-közden aman bolsyn. Qazır bärı sabaqta, jetıden kete bıraq keledı. Eŋlık keşke bır bälnıske kezekşılıkke baryp jür ǧoi deimın. Student baiqūstardyŋ künkörısterı qiyndap kettı emes pe, Şara degen Qyzylordanyŋ qyzy ekeuı kün aralatyp baryp, aqşa tauyp jür, odan sabaǧy bar… - Men osynda tosa tūrsam sızge kedergı bolmaimyn ba? - O ne degenıŋ, qaraǧym, qaita ışpysty bolyp otyrǧan maǧan äŋgımelesetın kısı bolǧany jaqsy. Jataqhana tūrǧyndary orala bastady. Olardyŋ arasynan tanys beine körınbei, kezdesu qalai bolar eken, qyz mūny tanyr ma, joq älde tanymai ūiatqa qalamyn ba dep tolqyp otyrǧan Mūrager qara terge tüstı. - Äne, Şara kele jatyr, Eŋlıkpen bırge tūrady, qazır şaqyraiyn, - dep kezekşı äiel arǧy esıkke qarai ötıp bara jatqan aqsary qyzdy atyn atap özıne şaqyryp aldy. Qyz külımdei kelıp: - Bügın sızdıŋ keezekşılıgıŋız be edı, Zäini apai,-dep kempırdıŋ hal jaǧdaiyn sūrap jatyr. Qūrbysyn ızdep kelgen jıgıttı qyzdarǧa ǧana tän közqaraspen synai qarap alyp, Eŋlıktıŋ sabaqtan şyǧa salyp bırınşı qalalyq auruhanada kezekşılıkke ketkenın aitty. Auruhanany da, hirurgiia bölımın de tez tapty. Saqabaeva Eŋlık. Qyzdy şaqyrtyp jıberıp küŋgırt koridorda kütıp qalǧan Mūrager degbırsızdene bastady. Sol jaq qanattaǧy soŋǧy esık aşylyp, berı qarai sūŋǧaq boily qyz jailap basyp kele jatyr. Alaköleŋke qyz symbatyn jasyra alar emes. Oqtaudai tüzu aiaqtary men qyldyryqtai belı, aqqu moiyn – kele jatqan jannyŋ kelbettınıŋ kelıstısı ekenın anadaidan men-mūndalatyp tūr. Zaldyŋ ortasyndaǧy jalǧyz şamnyŋ tūsyna kelgende äppaq halattan aiyryp alǧysyz aqşa jüz jarq ettı. Ülbıregen aq jüzdıŋ teŋ jartysyn alyp jatqan qiyla bıtken bota közderdıŋ jarqyly jıgıt jüregın dır etkızdı. Aldynda tūrǧan Mūragerdı körgende Eŋlık qozǧala almai qalşidy da qaldy. Aiaqtaryna tas bailap qoiǧandai alǧa jyljyr emes. Közderın kölegeilep tūratyp ūzyn kırpıkterın qaǧyp-qaǧyp jıberıp aŋyryp tūr. Mūrager?! Qūdai-au, şynymen qiiali halge jetkenım be? Älde, tüsım be? Qaqqan qazyqtai qatyp qalǧan qyzdyŋ şarasynan şyǧa qadalǧan sūlu janaryna qarap Mūrager jymiyp qoidy. Auzyna söz tüspei kıbırtıktep qaldy. Mūhit bolyp döŋbekşıp, ört bolyp laulap ketken jıgıt köŋılı, aldynda abdyrai qalǧan qyzdy qūşaǧyna qysyp, ülbıregen aqşa jüzınen öpkısı keldı. - Sälemat pa, Eŋlık! Qyz ünsız basyn izei berdı. Mūrager tıl qatty, sonda būl tüsı emes boldy ǧoi. Jo-joq, tüste de adam söilese bermei me… - Aqmolaǧa ıssaparmen kelıp edım, jolai… sosyn….sosyn…özıŋmen amandasyp keteiın dep būrylyp edım. Ömırınde alǧaş ret ötırık aityp ketkenın sezgen Mūrager qyp-qyzyl bolyp, jüzı duyldap kettı.. Senı ızdep keldım dep bırden aituǧa batyly jetpedı. Bolyp jatqan oqiǧanyŋ öŋınde ekenıne közı jetken Eŋlık endı qysyla bastady. - Menıŋ mūnda ekenımdı qaidan bıldıŋız, älde osynda jatqandardyŋ bırıne keldıŋız be? - Jataqhanaŋda boldym. Janyŋda tūratyn qyzdan bıldım. Eŋlık! Şaǧanobada…jailauda körgennen berı özıŋdı ūmyta almadym. Bır sät te esımnen ketpei qoidyŋ… Mūnda eşqandai jūmysym joq, tek özıŋdı bır körıp ketuge keldım. Bar şynym osy. Jıgıttıŋ auzynan şyqqan är sözge jüregı jaryla quanǧan Eŋlık « senemın, senemın, öitkenı öz basym da saǧan degen däl sondai küi keşude» dep moinyna asyla ketkısı keldı. Bıraq, qyzǧa tän inabat degen tiym şeŋberı olai etuge erkın jıberer emes. Ärı jıgıttıŋ aǧynan jarylǧan köŋılıne bırden sene almai köŋılıne bır küdık köldeneŋdei berdı. Quanyş pen küdık kezek almasyp bezek qaqqan qyz köŋılın kezekşı därıgerdıŋ aiqaiy bölıp jıberdı. Kezekşı bas därıger Muza apai jūmysqa kelgende tym qatal edı. Ärı jerles bolǧasyn tanystyqpen äreŋ kırgen jūmysynan aiyrylyp qalmaudy oilap, artyq sözden qoryqqan Eŋlık: - Menı şaqyryp jatyr, auyr nauqasty kütıp otyr edım, keiın kezdesermız, - dedı de karidordyŋ tükpırıne qarai jügıre jöneldı. Mūragerdıŋ şynymen kelıp ketkenıne älı sene almai otyrǧan Eŋlık taŋ ata nauqastyŋ qarsysyndaǧy bos tösekke jantaidy. Közın jūmsa boldy aldyna Mūragerdıŋ beinesı tūra qalady. Kündızgı sabaqty, keşkı jūmys pen jaŋa ǧana kelgen ülken quanyşty kötere almaǧan qyzdyŋ sanasy sansyrap, qoiu kırpıkterı öz-özınen aiqasa berdı… ….Janym….janym! Özın üzdıge aimalaǧan jıgıttıŋ otty erınderıne ystyq süiıspen jauap bergen qyzdyŋ boiy balqyp, bar dünie döŋgelenıp jüre berdı…Ekeuı appaq säule oinaǧan äppaq qardyŋ üstınde, ai astynda aunap jatyr. Dırıldegen jıgıttıŋ ystyq demı bır qalypty ainalyp jatqan qan tamyrlaryndaǧy äldebır tüinekterdı būrq-sarq qainatady… Al, aspandaǧy jūldyz bıtken jerge tamyp keterdei jymyŋdaidy… Bır jūldyz bır jūldyzdy öşırıp, bır jūldyz bır jūldyzdyŋ otyn jaǧyp jatyr… Bır sät boiyn bilegen ystyq tolqyn tyna qaldy. Bar yntyǧy janaryna jinalǧan Mūrager mūnyŋ janaryna telmıre qarap qaldy… Erneuınen asyp ketken sezım tolqyny yşqyna kelıp qyzdyŋ botalaǧan janaryna qūiylyp-qūiylyp kettı… Alabūrta aimalap, toiat tappai, ottai janǧan jıgıt denesınıŋ jalyny küidırıp ötken Eŋlık sezımın igere almaǧan küiı jıgıttıŋ moinyna äppaq bılegın aiqastyra berdı… - Eŋlık, saǧan ne boldy? Tüs kördıŋ be? - dep eden juyp jürgen Säule selt etıp oianyp ketken Eŋlıktıŋ nūrlana qalǧan jüzıne üŋıldı. - Oiatyp almaiyn dep eppen-aq qimyldap jür edım, auany qarmap bıreudı ızdep qinalyp kettıŋ. Tūr, saǧat jetı boldy, sabaǧyŋnan qalyp qoiarsyŋ, Kenjegül keşıgıp jatyr, kezekşılıktı men qabyldap alaiyn. Auruhanadan şyǧyp jaiau tartqan Eŋlık körgen tüsın esıne alyp jymiyp qoidy. Jıgıttıŋ özın aimalap, janyn qoiarǧa jer taptyrmai tättı qinaǧany öŋınde bolǧandai äser etkenı nesı… Denesındegı tättı dırıl älı de boiynda jürgendei özın bırtürlı sezınıp keledı. Tratuar boilap soŋynan erıp kele jatqan taksidı baiqaǧan joq. Maşinanyŋ terezesınen qyzdy közden tasa qylmai baqylap otyrǧan Mūrager şynardai tık bıtken sūŋǧaq dene bıtımıne süisıne köz tıgedı. Şydamnan aiyrylǧan jıgıt maşinany toqtata salyp, alystap ketken qyzdy quyp jettı. Jetken boiy qyz bılegınen ūstai aldy. Oqys qimyldan şoşyp qalǧan Eŋlık jalt qarady. Jalt qarady da däl tüsındegı Mūragerdıŋ ottai janyp, qūştarlyqtan oinaqşyp ketken janaryna jolyqty. Ärı qarai özıne töngen ot erınnıŋ ystyq taby esınde…közın jūmyp, talyqsyp ketkendei boldy. Essız sezımnıŋ tızgınınen aiyrylyp qalǧan ekeu taŋǧy köşenıŋ ortasynda ystyq süiıske, yntyq süiıske kömılıp qanşa tūrǧandary belgısız. - O, qūdıret, oryn tappaǧandai däl köşenıŋ ortasynda qūşaqtasqandary nesı, būl künnıŋ jastarynda ūiat degen bolsaşy, -dep özderın jazǧyryp öte şyqqan kärteŋ äieldıŋ kei qatqan sözderı aspanǧa qalyqtap ketken köŋılderın jerge süirep tüsırdı. Erıkterınen tys bolǧan būl oqiǧaǧa kım kımdı kınälaryn bılmei ünsız tūrysyp qaldy. - Mūnyŋyz ne, şynynda da köşenıŋ ortasynda elden ūiat boldy au, - dep Eŋlık qyp-qyzyl bolyp ūiattan janyp şyǧa kelgen betın körsetkısı kelmei tömen qarap, kırpıgın tömen tüsırdı. - Tünımen tosyp, auruhanadan bıraz ūzap ketkenıŋdı körıp tūra jöneldım emes pe. Senıŋ sūlu symbatyŋ şydam şeŋberınen şyǧaryp jıberdı, nege öitkenımdı özım de sezbei qaldym, artyq ketsem keşır, - dep kınälı jüzben qyzǧa qarap edı, appaq jüzı qyzaryp tömen qarap ketken qyzdyŋ ülbıregen erınderınıŋ ūşynda ädemı bır jymiysty körıp, ökpeletıp aldym-au dep qoryqqan köŋılı ornyqqandai boldy. Mūragerdı saǧynyp, onyŋ kelısıne bır quanyş, bır küdık ūialatqan jaman oi seiılıp, ökpe-nazdan arylǧan qyz jüregı kün nūryna tolǧandai jadyrap şyǧa keldı. Sosyn, Mūragerge erkelei qarap: - Şynymen menı ızdep keldıŋ be?-dep sūrady. - Men senı köp ızdedım, Eŋlık! Al sen bolsaŋ kökten tüsken perıştedei jailauda şalǧynnyŋ arasynan jolyǧa kettıŋ… esıŋde me, şöp töselgen arbanyŋ üstınde qalǧyp jattyŋ… Eŋlık syŋǧyrlap külıp jıberdı. Taŋǧy aua qyz külkısın uystap şaşyp jıbergen kümıs teŋgenıŋ syŋǧyryndai jaŋǧyrtyp jıberdı. - Kökten tüstıŋ be dep nesıne taŋyrqaisyŋ, baqyt köktep tüspegende qaidan tüsuşı edı. - Eŋlıkjan, endeşe sen men üşın, kök täŋırısı maǧan arnap jıbergen perıştesıŋ! Özıŋdı sol jailaudan jolyqtyrmasam, äiel zaty turaly oilarym restoran jaǧalap jüretın arzan qyzdardan asa almai älı jürer me edım. Senı körgen künnen bastap şalǧyn şöptı keşken, däl tabiǧattai sūlu, päk jannyŋ baryn ūqtym, ūqtym da ǧaşyq boldym!… Men senı süiemın, Eŋlık, maǧan küieuge şyqşy… Mūndai ūsynysty kütpegen Eŋlık abdyrap qaldy. - Bılmeimın, Mūrager… sözıŋnıŋ şyndyǧyna bırtürlı sene almai tūrmyn. Mūrager anadaida özın kütıp tūrǧan taksige qol būlǧady. Taksi jeŋıl ǧana syrǧyp köşenıŋ ortasyna tūrǧan būlardyŋ janyna kelıp toqtai qaldy. Maşinanyŋ artqy oryndyǧynda jatqan qol sömkesınen kışkentai qyzyl qorap alyp şyqty. Tratuardyŋ ortasynda özıne külımdei qarap tūrǧan Eŋlıktıŋ qolyn alyp, süirıktei sausaǧyna altynnan qūiyp, gauhar tastarmen kömkerılgen jüzık kigızdı. Qalanyŋ biık üilerı arasynan syǧalap, endı köterılıp kele jatqan kün közı gauhar jüzıkke tüsıp myŋ san säule ainalaǧa tögılıp tüsıp, qyz közın qaryqtyryp jıberdı. Özıne arnalǧan osynşalyqty qymbat syilyqty körgen Eŋlık quanyştan balaşa sekırıp-sekırıp kettı. Mūndai qymbat dünienı ekınıŋ bırı tartu ete bermesın bılse de, özın sabyrǧa şaqyrǧan qyz Mūragerge būryldy: - Menı asyl taspen aldap almaqsyŋ ǧoi. Dünienıŋ bar asyl tasyn jinasaŋ da teŋ kelmes gauhardyŋ baǧasyn ärine, ūǧamyn, degenmen, mahabbat taspen ölşenbese kerek edı, - dep būrtiia qaldy. - Solai ma! Endeşe taǧy bırdeŋe oilap köreiın! Mūrager anadaida ötıp bara jatqan alpystar şamasyndaǧy jıgıt aǧasyn toqtatyp alyp, bırnärsenı tüsındıre bastady. Beitanys adam Eŋlıkke jaqyndady: - Dochka, molodoi chelovek vas silno liubit, ne muchaite ego, primi ego ruku i serdse! Vot uvidiş, ty s nim priobreteş samoe nastoiaşee schastia! Osyny aitty da egde tartqan orys şal basyn şaiqap, jastardyŋ qylyǧyna keŋkıldep külgen boiy öz jönıne kettı. Anadai jerde tūrǧan Mūrager «qalai» dep sūraǧandai iegın köterıp belgı berdı. Eŋlık basyn şaiqady. Älde bır kıtaptan oqydy ma, joq älde kinodan kördı me, äiteuır kökıregınde jattalyp qalǧan bır keiıpkerdıŋ sözderı esıne tüse kettı. Qyzǧa eljırei qaraǧan Mūrager joldyŋ ortasyna tızerlep otyra kettı de qos qolyn kökke qarap jaidy: - O, Mahabbat täŋırısı Afrodita! Inıŋ Erosty jūmsap süigenımnıŋ jüregıne mahabbat jebesın qadaşy-dep jalbaryna bastady. Sosyn atyp tūrdy da: - Eŋlık, men senı süiemın! – dep bar dauysymen aiqai saldy. Qala ışın kezıp jürgen taŋǧy jaŋǧyryq jıgıt auzynan şyqqan üş sözdı biık üilerdıŋ basyna qarai qalyqtatyp alyp jöneldı. Endıgı jerde jıgıt sezımın sergeldeŋge tüsırıp, külkıge ainaldyra beruge özınıŋ de taǧaty tausylǧan Eŋlık keŋ qūşaǧyn jaiyp özıne qarai kele jatqan Mūragerdıŋ moinyna asyla kettı. Eŋlıgın qūşaǧyna qysyp şyr-köbelek ainalǧan Mūragermen bırge jer-ana da quanyştan onymen bırge döŋgelene ainalyp ketkendei boldy. Tek, anadai jerde jūmys uaqyty bıtıp kete almai tūrǧan taksi jürgızuşısı qaita-qaita maşinasyn bezektetıp tyqyrşyp tūr…Tūmandaǧy ottar.
Bügın taǧy jäi tūrdym. Tüsıme qoiu aq tūmannyŋ ar jaǧynda jarqyraǧan ottar endı. Tüstı qaşanda jaqsyǧa ǧana joru kerek. Äppaq tūman menıŋ saǧynyşym... jarqyraǧan ottar –alystaǧy auylymnyŋ ottary. Menı saǧynyp, alystan jymyŋdap şaqyryp tūrǧandai... Qaida jürse de tūla boiyna auylǧa degen saǧynyş tūnyp tūratyn auyl balasymyn. Maily şatqalynyŋ ar jaǧynda, bır-bırıne jalǧasyp jazyqta sozylyp jatatyn Maŋyraq taularynyŋ ortasynda, oida jatqan şaǧyn ǧana “Jaŋatalap” dep atalatyn auylda tudym. Sonda östım. Altynşy synyptan keiın qolyma qalam alyp, öleŋ jaza bastadym. Alǧaşqy öleŋderıme apam, atam, auyldyŋ janynda sarqyrap aǧyp jatatyn “Terısairyq”, erte rauandap atar taŋnyŋ alǧaşqy säulelerıne erkelep, arqasyn tösep jatatyp biık-biık taular, sonasy men masasy yzyŋdap, arasynda şırkeiı şyryldap, u-şu bolyp jatatyn balausa, şalǧyn şöp, mausymnyŋ mamyrajai künderınde jürıp ötseŋ aiaǧyŋdy qyp-qyzyl boiauǧa böktıretın büldırgen, seŋkenıŋ töbesınde jaiylyp tūratyn apamnyŋ qūrttary da arqau boldy. Sary suy aqsyn dep qanar möşekke qūiylyp dıŋgekte ılulı tūratyn apamnyŋ süzbesı turaly da öleŋ şyǧarǧanym bar. Bärınen būryn kökqūtandy saǧyndym. İä, kädımgı kökqūtan. Syidiyp tūratyn siraqtarynyŋ özı bır suret, päkkappar qūs. Atam ony jailauda qoi jaiyp jürgende tauyp äkeldı. Eskı kök taqiiasyna salyp äkelgende qūitaqandai ǧana sary auyz balapan edı. Atam da, apam da taŋ qaldy. - Äkem-au, būl jaqqa kökqūtan ūia salmauşy edı, qaidan tap boldy eken? Qūdaidyŋ qūdıretı, ölıp qalmasa igı edı! –dep apam aldyna süt qoidy. Bızde üi qūstary köp edı. Apam üirek ūstaǧandy jaqsy köredı. Erteŋınde şarbaqta qamap ūstaityn bır qora üirektıŋ arasyna kökqūtandy qosyp jıberdı. Basynda onyŋ basqa balapan ekenı bılınbeitın, bır-ekı aida boiy soraiyp, jermen-jeksen, balpyldap jüretın üirekterden daralanyp, päkkapar qūstyŋ qalpyna keldı. Sonda da üirekterden qalmai aiaqtaryn sanap basyp, jüretın, keiın ūşa bastady. Eseigennen keiın bırneşe ret ūşyp ketıp, araǧa bır-ekı kün salyp baryp qaita oraldy. Sondai kezderde apam: - Äi, kelmeidı, kettı, kettı ǧoi! –dep kübırlep kep jüretın. Bıraq, ol oralyp keletın. Janyna bötenderdı juytpaidy. Apamnyŋ qolymnan ǧana şekıldeuıktıŋ dänın jeitın. Bızdıŋ jaqta künbaǧys öspeidı. Kökqūtan üşın atam Zaisannan, keide Öskemen jaqtan möşektep şekıldeuık aldyratyn. Sol kökqūtandy saǧyndym. Janyna serık tauyp, jyly jaqqa ūşyp ketpese igı edı. Dalanyŋ erke qūsy, üide qaidan tūrsyn... Erte tūrǧan erkektıŋ yrysy artyq degen qaǧidanyŋ mänı şyn bolsa, erte tūryp ony-mūny şaruany bıtırıp alsam dep oilaǧam. Jelımdei jabysqan jalqaulyq degen jaman ädet jelkeden basyp, toǧyzda äreŋ tūrdym. Men tūrǧanşa qalanyŋ qym-quat tırşılıgı bastalyp ta ketıptı. Özımdı pysyqtau bolaiyn, şiraqtau bolaiyn dep qanşa qamşylasam da ädet şırkın qalmaidy eken. Şäi-päilanyp alǧan jas jıgıt dalaǧa şyqty. Küzdıŋ alǧaşqy aiy, kün şaqyraiyp tūr. Auada taŋǧy şyŋyltyr suyqtan qalǧan yzǧar bar. Tūla boidy tıtırkendırıp-aq jıberdı. Baram dep dıttegen jer şalǧailau bolǧasyn, jolai tramvaiǧa mındı. Aldyŋǧy salondaǧy bırınşı orynǧa otyra salǧan. Qarsy oryndyqta orystyŋ ekı kempırı äŋgımenı soǧyp otyr. Estıgısı kelmese de qūlaǧynyŋ tübıne otyryp alyp sambyrlaǧan ekeudıŋ äŋgımesıne erıksız qūlaq türdı. - Bızdıŋ kezımızde bärı boldy. Qazır pensiia tükke jetpeidı. Kezınde pensiiammen Volgogradtaǧy anama baryp keletınmın. Jolǧa 56 som ǧana ketetın. Qazır baryp kör. - Ony aitasyŋ, joǧary oqu oryndary tegın boldy, bır tiyn aqy sūramaityn. Bılımdı qalai berdı. Miyŋa şainap tūryp qūiatyn. Qazır, aqşasyn tölep satyp alady. Bılım joq. Emhanaǧa barsaŋ, öŋşeŋ jastar. Tük bılmeidı. Ukoldy salyp-salyp, onan arman auru qylyp, tösekke taŋyp tastaidy. - Diplomdy satyp alǧandarda qandai bılım boluşy edı. Men därıgerge mülde barmaimyn. Barsam, sol özımızdıŋ kezımızde jūmys ıstegen baiyrǧy därıgerge baram. Oi, nesın aitasyŋ, qazır anau bilıkte otyrǧandardyŋ özderı taza emes. Eger olar adal bolsa, bız osylai ömır sürmes edık... Ekı kempırdıŋ äŋgımesı onsyz da jūqaryp jürgen jüikenı auyrtyp-aq jıberdı. Sosyn orta jolda tüsıp qalyp, taǧy da jaiau tartty. Osy şyqqandaǧy maqsatym jūmys ızdeu. Künde östıp şyǧamyn da tük bıtırmei şarşap qaitam. Jūmystyŋ joǧyn, menı eşkım jūmysqa almaityndyǧyn jaqsy bıle tūra şyǧa beremın, ızdei beremın. “Ümıtsız şaitan ǧana» kım bıledı, bır künı qūdaiǧa qaraǧan bır bastyq jany aşyp alyp qalar. Tym qūryǧanda küzetşılıkke de quana kelıser edım. Dalada ekı myŋ altynşy jyl, jiyrma bırınşı ǧasyr bolsa da sol baiaǧy jūmyssyz küiım, sendelıp kelemın. Būryn jūmysym bar bolatyn. Qazır bardan aiyrylyp, sor maŋdai bolyp jürgen jaiym bar. Jalǧanda aqyl aitqyştar köp qoi. - Öi, Beken, biznespen şūǧyldan, kez-kelgen bankten nesie al da, saudaǧa şyǧasyŋ ba, tauar tasisyŋ ba, düken aşasyŋ ba, erık özıŋde – dep böjdırdı emes pe ötkende bır bılgış dosym. Bankterdıŋ nesie beretını ras, bıraq ony qaitaruǧa alatyn paiyzy – baryp tūrǧan qanauşylyq. Jūmys ıstep tūrǧan bır dükendı nesiege satyp alu üşın amerikanyŋ dollarymen eseptegende 100 000 dollar qajet, 20 jylǧa dep alǧan sol nesienı qaitaru üşın ai saiyn banktıŋ jyldyq paiyzyn qosqanda 600-700 dollardan töleuıŋ kerek. Onyŋ syrtynda salyǧyŋ taǧy bar. Bar tapqan-taianǧanyŋdy ışpei-jemei bankke salasyn da otyrasyŋ, 20 jyl boiy tek nesienı jabamyn dep tyrtyŋdap, qartaiyp, ne özıŋe paida joq, ne artyŋnan qalatyn bala-şaǧaǧa paida joq, tölei almasaŋ bank dükenıŋdı-mülkımen qosa tärkılep aludan taiynbaidy. Nesieden qūtylam dep 20 jyl ömırımdı sarp eter jaiym joq. Būl, ärine özımnıŋ esepteuım. Esep qisaptan habarym joq, sanap şyqqandaǧy jasaǧan qorytyndym sol. Öz jaǧamdy özım ūstap, şoşyp kettım. Qūrysyn, nesie almai-aq, düken aşpai-aq, ekı qolǧa bır kürek tabatyn şyǧarmyn.... Jastaiymnan öleŋ jazǧandy jaqsy kördım, qazır jazbaidy dep oilap qalyp jürmeŋızder, älı jazyp jürmın jäne jaza da beretın şyǧarmyn. Özımdı jaman aqyn emespın dep oilaimyn. Jazǧandarym oblystyq gazette jiı jariialanyp jür. Tükke tūrǧysyz qūr şatpaq bolsa, ondaǧy otyrǧandar sauatsyz emes, jariialamaidy ǧoi. Tıptı, respublikalyq «Jas alaş», «Qazaq ädebietı» gazetterınde de jaryq kördı. Böskenım emes, şynym. Şynymdy aitsam, men bır qiiali janmyn. Keibır adamdar menı tüsınbei de qalady. Būryn jūmysym boldy dedım ǧoi jaŋa, jūmysta otyryp qaraptan qarap öleŋ oqyǧym keledı, ıstep otyrǧan jūmysym poeziiaǧa mülde qatysy joq qarjy polisiiasy degen mekeme. Sosyn, aldymdaǧy qara telefonǧa jarmasamyn, jarmasamyn da gazettıŋ mädeniet bölımınde otyrǧan tanysyma «Ai, Qaidar, öleŋ oqiyn, tyŋdaşy»-deimın. Äi-şäiǧa qaramai öleŋ sözdı töge jönelemın. Öleŋ degennen beihabar janymda bır kabinette otyrǧan jıgıtter «mynau jyndy ma» dep odyraia qarap, bır-bırıne ymdasyp, keketıp jatady. Oǧan qaraityn men be, Qaidar tyŋdasa boldy dep oqi beremın. Bır-ekı öleŋ oqyp baryp sabama tüsemın. Ar jaqtan Qaidar baiǧūs «Beken, jaqsy jazypsyŋ, redaksiiaǧa äkelıp tastasaŋşy» dep jatady. Mıne, östıp öleŋ oqimyn dep jürıp, negızgı jūmysym aqsap jatqasyn ekonomikadan, qarjy jaǧynan habary bar, bır mamanǧa ornymdy bosataiyn dep aryz berıp şyǧyp kettım. Aitqandai, özımnıŋ bıtırgen mamandyǧym tıl men ädebiet ekenın aitpai ketıppın ǧoi. Osy oiym da qyzyq, bırdı oilap bırge kete beredı. Ädebietşınıŋ, onyŋ üstınde aqyndyǧy taǧy bar paqyrdyŋ qaidaǧy bır polisiiada ısteuge qabıletı de, tıptı qaqysy da joq. Sonymen, jūmyssyz köp qazaqtyŋ sanyn taǧy bırge ösırıp jürıp jatqan jaiym bar. Ötkende bır qyzyq oqiǧa boldy, qaraptan-qarap jürıp ıstı bola jazdadym emes pe. Qalai deisız ǧoi? Menıŋ Ermek degen qūdam bar. Özı bır, ūrynbaitynǧa ūrynyp, äldenelerdı däleldep, eldıŋ joǧyn joqtaǧysy kelıp jüretın bır “patriottau”, keide ışıp alsa äperbaqandau “qyzyq” jıgıt. Kezdese kettı. Amandasyp, bır-bırımızdı körgenımızge quanysyp jatyrmyz. - Äi, Beken! (menıŋ esımım Beken) Almatyǧa barasyŋ ba? - Barar em, Ereke, Mūqaŋ aitpaqşy “qūdaidyŋ bır jarytpai-aq qoiǧany” - aqşa joq, menı kım tegın poiyzǧa otyrǧyzsyn. - Aqşadan saspa, tegın baryp, tegın kelesıŋ, tek tölqūjatyŋ men RNN (qazaqşa salyq töleuşınıŋ tırkeu nömırı) bolsa boldy. Men “Aq jol” partiiasyndamyn ǧoi, bızdıŋ partiia Almatyda jinalys ötkızedı, soǧan menımen bırge qatysyp, tyŋdap qait, aqyr jūmyssyz jürsıŋ. Mümkın bızdıŋ partiiaǧa müşe bolyp kıresıŋ? Tegın oljadan, tegın qydyryp qaitudan qai qazaq tartynsyn. Orystar da “nahaliavu uksus sladki” demei me, qūjattarymdy qolyna ūstatyp, erteŋ kezdesetın bolyp kelıstık. Erteŋınde üide jatsam dükende küzetşı bolyp ısteitın ınım kelıp tūr entıgıp. Kele tergeuge aldy. - Sen ne büldırıp jürsıŋ? Almatyda neŋ bar? Senı Almadyda bıreu tosyp otyr ma? Sūraqty töpeletıp jatyr. - Ou, ne boldy sonşa, Almatyǧa baratynymdy men saǧan tıptı aitqan da joqpyn ǧoi? - Aitpasaŋ, aitatyndar aitty. Taŋerteŋ jūmysqa kelsem Organnyŋ jıgıtterı tūr tosyp. Senıŋ aǧaŋ Beken ökımetke qarsy oppozisiialyq partiianyŋ ügıtıne erıp, Almatyǧa mitingke barmaqşy. Aǧaŋdy qalaida köndır, eşqaida barmasyn, qūjatyn qaityp alyp, biletın jyrtyp tasasyn. Eger aitqandy oryndamasaŋ jūmystan şyǧasyŋ, senı qaityp eş jerge jūmysqa almaidy, basqa bauyr, qaryndastaryŋdy da oqudan şyǧaryp, stependiiadan qaǧamyz, äke-şeşeŋ pensiia almaityn bolady, - dep qorqytty. Äi, Beken, tynyş jürmeisıŋ be? Ne bar pälede. Senıŋ kesırıŋ maǧan tietın boldy. Erteŋ jūmystan aiyrylsam bala-şaǧany kım asyraidy. Tölep jatqan nesiem taǧy bar. Şyǧaryp tastasa sen jūmys tauyp beresıŋ be? Davai, sözdı qoi, Almatyny ūmyt. Päleden maşaiyq qaşypty degen. Tynyş jür. Sonymen, ne kerek Almaty közden būlbūl ūşty. Barǧym kelıp tūrsa da bas tartuǧa tura keldı. Endı qaitem, bauyrym, tuǧan-tuysyma kesırı tiıp jatsa, maǧan dese tegın bolmaq tūr ǧoi, aqy tölese de barmadym. Osylai dep oilasam da ar jaǧym qyz-qyz qainap tūr. Ermektıŋ partiiasynyŋ basynda tūrǧandar qazaqtyŋ “sen tūr, men ataiyn” deitın jastary ekenın bılemın. Oppozisiianyŋ gazetterın ara-tūra oqyp tūratynym bar. Saiasatqa onşa qyrym joq bolsa da da, keide elde bolyp jatqan oqiǧalarǧa ışım aşyp, jala jabylyp, aidalyp ketken Myqiianovqa bır büiregım būryp tūrady. Patşamyz turaly nebır-nebır äŋgımeler aitylyp jür. “Qazaqgeit” degen atpen paida bolǧan aiyptaulardyŋ aq-qarasyn bır alla bıler, bızde qazaqta “Patşa allanyŋ elşısı” dep jatady. Alla jıbergen patşany ǧaibattau, kınälau, syrtynan jala jabu – ekı düniede de künä. Olai bolsa közı aşyq, oqyǧan, qūran-kärımdı de bıletın qazırgı jas oppazisionerler öz sözderıne, öz ısterıne senımdı, eş şübä keltırmegennen keiın osy partiiany qūryp, öz sözderın aityp jatqan bolar. Bızdıŋ demokratiia damyp kele jatyr dep el gazetterı jazyp-aq jatyr. Al men sol demokratiia qūryǧyr älı bızge jetpegen be dep qalam. Nege deisız be? Qaidam, ötkende, sailau kezınde el qūsap men de dauys bereiın dep oiladym. Merekege bara jatqandai syptai kiındım. Moinymda galstuk. Bardym. Komissiiada otyrǧan ädemı orys äielıne jeke basymdy kuälendıretyn qūjatymdy ūsyndym. - Berık Qūlekenov , tak-tak... (spisokty qarap jatyr ǧoi baiaǧy) Sız dauys berıp ketıpsız ǧoi? - Joq, şatasyp tūrǧan bolarsyz, men osy qazır ǧana keldım-deimın daulasyp. -Mıne, sızdıŋ qolyŋyz tūr. Qaraŋyzşy sızdıkı me? Qarasam ainymaidy, menıkı. Kezek kütıp tūrǧan halyq köp, erıksız yǧysyp şyǧa berdım. “Men de aŋ-taŋ, apam da aŋ-taŋ”. Osyndai da qyzyq bolady eken. Dau şyǧaryp, aq-qarasyn ajyratyp jatuǧa şynymdy aitsam, qūlqym bolmady. Bärıbır däleldep bere almas em. Qol menıkınen ainymaidy. Ony sot-saraptauyna beru üşın aryz jazu kerek, sarapşylarǧa aqşa töleu kerek. Sottyŋ ükımın tosu kerek. Äiteuır tausylmaityn qaǧaz-şarualar dıŋkeŋdı qūrtpai ma? Qala ışınde jüretın kölıkke pūl tappai jaiau jürgen men oǧan ketetın şyǧyndardy qalai tölemekpın. Sosyn apam aitpaqşy “tek jürgendı” jön kördım. Sol künı köptegen adam tızımnen öz attaryn tappai, men qūsap “dvoinigı” qol qoiyp dauys berıp ketkender ünsız şyǧyp, ünsız ketıp jatty. Üide ıster ıs joq, ıştei özımdı “täuelsız ekspert” dep sailap jıberdım de sailau ötıp jatqan mekteptıŋ zalynda ötken-ketken sailauşylardyŋ äŋgımesıne qūlaq türdım. Özımşe baqylau jürgızdım. Bır top jastardyŋ syrt kiımderın auystyryp ekınşı qaitara kırgenderın de kördım. Işındegı özımızdıŋ auyldaǧy Qadişa apaidyŋ balasyn tanimyn ǧoi. Sailau “şymyldyǧynyŋ” ışıne ekı ret kırdı. Osydan keiın gazetterdegı sailau “adal”, “halyqaralyq standartqa, talaptarǧa sai öttı” degen jariialanymdarǧa senıp kör... Ärine, mūnyŋ bärın patşamyz körıp te, bılıp te otyrǧan joq, “şaş al dese, bas alatyn” jandaişaptardyŋ ısı de. Otyrǧan oryndyqtarynan tüsıp qalmau üşın, adamnyŋ oiyna kelmeitın qulyqtarǧa baru “taqqūmarlarǧa” tük emes zamanada ömır sürıp otyrmyn men paqyr. Zaman qūtyryp tūr. Qūtyrǧan zamanda qūtyrǧan qoǧam ornaidy emes pe. Qoǧam “şizofrenik” sekıldı. Olai da qūbylady, būlai da qūbylady. Jan-jaǧyna köbıktenıp ketken jynyn şaşqan buradai. Jyndy qoǧamnyŋ pendelerı jyndanbaǧanda qaitemız. Uyty adam janyn da jailaǧan. Endı şe? Qoǧamyna qarai adamy. Aldyŋǧy arba qalai jürse, soŋǧy arba da sol soqpaqqa tüspei me? Qoǧamnyŋ “qaimaqtary” ırı-ırı “...-Oil”-dar men “otelderdı”, odan qala berdı “kazinolar” men bügınde qaptap ketken “qorlardy”, odan qala berdı “bankterdı”, “demalys üilerı” men “kafelerdı” “menşıktep” qoǧam igılıgın jalmap, astyna basyp jatsa, qarpyp jatsa, onyŋ ber jaǧyndaǧy şolaq belsendıler olardan qalyssyn ba? “Qolyŋnan kelse qonşynan bas” demekşı, şetınen şertıp te, kertıpte, közdı ala bere ebın tauyp taǧy da ekı ese asap qap, jei-jei äbden sozylyp “bezrazmernyi” bolyp ketken ynsapsyz, qanaǧat degendı bılmeitın qūlqyndarǧa jytyryp jatyr. Dälel deisız be? Dälel jetıp artylady. Bıraq, qūtyrǧan qoǧamnyŋ qai jaǧyŋnan qabaryn bılmeisıŋ, keudede qorqynyş ta joq emes. Ötkende jemqorlar turaly “ädemı” satira jazamyn dep oiyn qaǧazǧa tüsırgen bır tanysym jinalystan jinalysqa tüsıp, jūmysynda jep jürgenderdıŋ jemtıgıne ainala jazdaǧan. Jep jürgender ony jekelep, bastyqtyŋ orynbasary, älgı jegış “ee nado izolirovat ot kollektiva” degen astyrtyn nūsqau berılgen körınedı, jemqorlar ony ruhani qorlauǧa köşken. Taq pen aqşaǧa qūnyqqandardyŋ aldyn kese köldeneŋ ötken jandarǧa jasaityn osyndai terrorlyq aksiialar qalyptasty qoǧamda. Işten müjıp, ışten ünsız alastau, ünsız repressiia degen osy eken... Stalindık repressiianyŋ kışkentai razmerı... Sonda da “keibıreuler”, bılem, “ökımettıŋ aqşasyn jegenderde neŋ bar, “baidyŋ asyn, baiǧūs qyzǧanady” degılerı kelıp auyzdary qyşyp otyrǧan bolar sırä. Bıraq, batyrekesı, qazaqtyŋ būl maqaly sız ben bızdıŋ, ata-anamyzdyŋ jyldar boiy aptapta mal baǧyp, taban et, maŋdai terımen jinalǧan, “memlekettık biudjet” dep atalatyn halyqtyŋ igılıgıne eşqandai qatysy joq. Jeke bır baidyŋ malyn oŋdy da, soldy da şaşyp jatsa, bas qatyryp qaiter em, mäsele, memleket qazynasyna sız ben bızdıŋ ailyq jalaqymyzdan tüsıp jatqan qarajatta, sony halyqtyŋ keregıne jaratudyŋ ornyna alǧannyŋ alaqanynda, tıstegennıŋ tısınde ketıp jatsa, janyŋ qalai auyrmaidy... Äi, bıraq, jalǧyzdyŋ ünı şyqqan ba, jemqorlyqqa qarsy, halyqty aldaǧandarǧa qarsy anau öŋşeŋ er mınez, tabandy, qazaqtyŋ joǧyn joqtaidy degen azamattar jinalǧan orta“Aq jol” partiiasynyŋ qolyn qol, būtyn būt qyp jatqanda men kımmın? Aitqanynan qaitpaityn bırbetkei Amanbek aǧamyzdy da, Kümısbek aǧamyzdyŋ da ünın öşıre almaǧannan keiın, künın öşırdı emes pe? Älımjan anau, äne, türmeden türmege köşıp jürgen. Qoǧamda bolyp jatqan osynau qūbylystar men oqiǧalardyŋ artynda kımnıŋ tūrǧany, kımge qajet qūrbandyqtar ekenın bır alla bıler... Qūtyrǧan qoǧam, zapyran zaman, qolynda bilıgı, astanda “taq” bolmasa da “köpşıgı” barlardy qūtyrtyp otyr ǧoi. Artynyŋ qaiyryn bersın de. İt qapsa, qūtyryp ketedı dep därıgerler qūtyryqqa qarsy vaksina egıp jatady. Adamdy qūtyrtqan būl qoǧamǧa qarsy vaksina qaşan şyǧar eken? ******** Jataqhanaǧa töleitın kök tiyn joq. Qazır būrynǧy memlekettık jataqhana degen atymen qūryǧan, men tūratyn jataqhanany bır “bai” satyp alǧan, kım ekenın bılmeimın. Qystan berı kürdelı jöndeu jürgızdı. Äiteuır keteuı ketken bölmelerdı, koridordy qalpyna keltırıp, “euroremonttyŋ” “ar-jaq, ber jaǧyna” jaqyndatty. Astyŋǧy qabatty nan pısıretın türıkterge jalǧa berıp qoidy. Keide qaryn aşqanda jaŋa pısıp jatqan nannyŋ jūpar iısın iıskep, auyzdan sılekei şūbatylyp-aq ketedı. Bır jaqsysy naubaihanadaǧy apailar qaryzǧa “jazyp” nan berıp tūrady. “Euroremonttyŋ” kesırınen nauryzdyŋ basynan bastap päteraqymyz jüz paiyzǧa kürt köterıldı. Aiyna 9 myŋ teŋge bır bölme üşın. Jūmyssyz jatqan maǧan qiyn boldy. Annan-mūnnan “jaldanyp” jürıp tapqan azyn-auyq tiyn-tebennıŋ bärı osy aidyŋ päteraqysyna kettı. Ötkende gazettıŋ bır betın tolyq alyp jariialanǧan öleŋderıme qalamaqy tölese, sol aqşamen auylǧa jetıp aludy oilap jürmın. Avtobustyŋ biletı de udai. Ortalyqtan 700 şaqyrym alysta tūratyn auyldyŋ joly da mäz emes, taksi aidauşylar “jol jaman, benzindı köp jeidı” dep jür ǧoi. Tanys-manys jıgıtter kezdesse, jarty aqşasyn tölep üige jetıp alsam, qalǧanyn apam-aq töler edı... ******* Menıŋ altyndai sary dalam bastaldy! Ūlan-ǧaiyr dala menı saǧynyp qalǧan sekıldı. Maşinamen jarysyp, janymda jügırıp kele jatqandai. Tazdyŋ basynda qyltiǧan bıreŋ-saraŋ sūiyq şaş sekıldı, ara-tūra kezdesetın tomarlardyŋ basyndaǧy qyltiǧan şiler de közge ystyq körınedı eken. Dala tolǧan aqseleu. Qandai ǧajap! Osynau sūlulyqty tastap men qalai ketıp qalǧanmyn, a? Netken aqymaq edım! Ainalaiyn tuǧan topyraq, netken ystyq, netken süiıktı edıŋ! Kökıregım aşyp, zapyran kepteldı. Qaradai jylaǧym keldı. Közımnıŋ şarasy jasqa tolyp kettı. Janymdaǧylar qaladan şyǧa bastaryn qisaityp alyp ūiqyǧa ketken. Jasyrmai-aq, jasymdy syǧyp jıberıp, sürtıp aldym. Tuǧan jer, tuǧan topyraqty saǧynyp şyqqan jas üşın eşkımnen ūialmaimyn. Ras, saǧyndym!... Apam mäz-meiram bolyp jür. “Bekentaiym keldı”-dep körşılerge men qaladan alyp kelgen azǧantai kämpit-prändık, almalardy “ūlymnyŋ sarqyty” dep taratyp ta tastapty. Sosyn auyldyŋ basy men aiaǧynda tūratyn auyldastar amandasuǧa bırtındep kele bastady. Tek aulada paŋdana basyp, üirektermen jüretın kökqūtan ǧana körınbedı. Apamnan sūrauǧa bata almady. Jyly jaqqa ūşyp kettı nemese ölıp qalǧan. Ekınıŋ bırı. Basqadai boluy mümkın emes. Beken jūmǧan auzyn aşqan joq. Üidegıler de qūs turaly jaq aşpady. Jabuly qazan jabuymen qaldy. Būl taqyrypqa eşqandai da söz qozǧalǧan joq. Apasynyŋ jüregın auyrtpaiyn dep Beken de ol jaiynda läm-mim demedı. Tau qoinauynda ornalasqan kışkentai ǧana auylymnyŋ tūrǧyndaryn da saǧynyppyn. Qauqyldasyp, ony-mūny äŋgımelerdı aityp qaryq boldyq. Keterde oblystyq gazetke bergen öleŋderım soŋǧy betıne tūtastai şyǧyp, auyldastardyŋ bärı oqyp şyǧypty. Qūtyqtap jatyr. Klastastarym da keldı. Kün qaqtap, jel soqqan jüzderı qaraiyp, yrjyŋ-yrjyŋ etedı. Erbol da, Janbolat pen Erbolat ta üilenıptı. Auyzdarynan araq iısı müŋkıp tūr. Ony-mūny äŋgımelep, apamnyŋ qūiǧan bır jartysyn lezde sylqityp alyp jönderıne kettı. Olar şyǧysymen apam menı jäukemge aldy. - Bekenai, klastastar dep osy baiqūstarǧa köp erme janym, araqqa üiır bolyp aldy, qūdaidyŋ qūtty künı ışıp jüret, auyzdary araqtan bosamaityn boldy. Qaidan alyp, qaşan toiyp alatyndaryn bılmeimın. Ana Erboldyŋ kelınşegıne obal boldy. Işıp alsa boldy, sabap, dalaǧa quyp şyǧady. Bırde bızdıŋ üige, bırde körşılerge qonyp balasyn jetektep şyryldap jürgenı. Ne basyna kün tuǧanyn, bätşaǧardyŋ? Äkesı jap-jaqsy, araq degendı bılmei ötıp edı. Būl kımge tartyp ışkış boldy... Ana kelın bır künı şydamai ketıp qalsa, Külära baiqūs ne bolady? - Äi, apa-ai, otyzdyŋ ortasyna deiın tatpaǧan jyndy sudy endı qaidan üireneiın? Men üşın qoryqpaşy. - Qaidan bıleiın, janym, keide qaradai qorqamyn. Jyraqta jürgen senıŋ ne ıstep, ne qoiyp jürgenıŋdı kım bılıptı. Jüregım endı ornyqty. Üide bolsaŋ köz aldymda, qūtyrsaŋ jonyŋnan taspa tılıp alam ǧoi. - Qorqyta bastadyŋ ba, apa. Onda qaitadan qalaǧa qaşyp ketemın. - Öi, ädırem qal, ädırem qalǧyr. Apam külıp jatyr. Apam külgende üidıŋ ışı köŋıldenıp ketedı. Al aşulansa, bıttı dei ber. Jynyŋdy perısımen qosyp qaǧyp alady. Aduyndau, bıraq auylda bedeldı kısı. Bılgen aqyl-keŋesın aiaǧan emes. Abysyn-ajyndar arasyndaǧy kikıljıŋder de apam arqyly şeşılıp, daulasqandardy bıtıstırıp, renjıskendı tatulastyryp jıberedı. Auyldaǧy diplomsyz “diplomat”. Erı men äielı ūrsysyp qalsa da apamdy jıberıp aldyryp, aralaryna elşı bolyp aqylǧa keltırıp jatady. Jaişylyqta üide bılınbeidı, al dau-damaida şeşılıp söilegende “aratorlyqpen” aty şyqqan Gorbachevyŋdy şaŋ qaptyrady. Sözdı maqaldap soqqanda apama özım taŋ qalamyn. Apam ärı kırpiiaz, kerbez adam. Atam “kedei kerbez” deidı külıp. Tamaqty da talǧap jeidı. “Aqsüiektıŋ tūqymy, suyq tamaqty kergıp ışpei otyrǧanyn körmeimısıŋ”,-dep atam keketıp otyratyn. Auylda samauyr apamda ǧana bar. Samauyrda qainaǧan şäidı ǧana ışedı. Körşılerge kısı kelıp, sūrap alyp ketken künderı, aq şäinegın sekseuıldıŋ şoǧyna qoiyp otyrady. Bala kezımde bızdıŋ üide kışkentai sandyqşa boldy. Işınde neşe türlı marjan moiynşaq, kümıs salpynşaqty syrǧalar, tastarmen kömkerılgen saqinalar, bılezıkter, altyn äşekeiler men ūsaq-ūsaq sary tüimeler jatatyn. Keiın oilasam sol sary tüime dep oinap jüretınımız altyn eken. Apam: “Äkemnen qalǧan köp altyndy senıŋ şeşeŋ oqyp jürgende qaladaǧy altyn alatyn jerge (aityp otyrǧany qazırgı “lombadtar”) ötkızıp jürıp, közın joǧaltty ǧoi”-dep otyratyn. Kendırlıkte jüzden asqan Bälken degen keiuana bar.Sol kısı anda-sanda bızdıŋ üige kelıp tūrady. Bızge köp äŋgıme aitatyn. Apama “İä, Balqiia” dep qostatyp qoiyp, jas künındegı körgen-bılgenın aityp otyryp keide ūiyqtap ta ketetın, bız şuyldai jönelgende, basyn kegjeŋ etkızıp köterıp alyp: “Oibai, kötek, bū qaisyŋ? A, qai jerge kelıp edım” dep äŋgımesın qaita jalǧaityn. Bälken apa qazaqtyŋ jyr-qissalaryn jatqa bıledı. “Mūŋlyq pen Zarlyq”, “Qozy körpeş-Baian sūlu”, “Qyz Jıbek” jyrlarynyŋ öleŋmen jazylǧan nūsqasyn qazaqy maqamǧa salyp tökkende, bala bıtken ūiyp tyŋdap qalatyn. Apamnyŋ bai qyzy ekenın, jasynda ülde men büldege oranyp öskenın sol kısıden estıdık. Apam özı ol turasynda jaq aşpaidy. On alty jasynda atama ǧaşyq bolyp kedei bolsa da qaşyp barypty. Sol kezde äkesı malymen Qytai asyp ketse kerek. Qyzynyŋ artynan quuǧa şamasy joq, bır qūdaiǧa tapsyryp kete barypty. Baliǧatqa tolǧanda äkesı bır taiynşaǧa jasatyp bergen sandyqşasyn üiden qaşqanda ala şyǧypty. Sonyŋ ışındegı äşekeilerı künı bügınge deiın bala-şaǧasynyŋ yrzyǧyna ainalyp, qajet kezınde satyp aqşa jasap, balalaryna näpaqa ettı. Qairan apam-ai! Qanşama qiyndyq körse de syr bıldırmeidı. Eşkımge basyn iıp körgen joq. Basyŋ bar, közıŋ bar demeidı. Aitar oiyn aityp sap, aqtarar sözın aqtaryp sap, “ Al, neǧyl deisıŋ? Qylaryŋdy qylyp al!” dep betpe-bet söilesetın jan. Bır qaraǧan közqarasymen-aq adamnyŋ mysyn basyp ketetın bır köge körınbeitın sūsy bar. Men apama ūqsauǧa tyrysam. Künı bügınge deiın ömırden ornyǧyp öz ornymdy taba almai basymnyŋ tauǧa da, tasqa da soǧylyp jürgenı sol apama tartqan mınezdıŋ kesırı. Ötkende audan ortalyǧynda bır oqiǧa bolypty. Ony da auyl dastardan estıdım. Körşımız Säkennıŋ balasynyŋ tört qoiyn şet jaqta otyrǧan Jūmadılovtyŋ üiı kırgızıp alyp, bır tünde joq qylǧan eken. Säkennıŋ balasy dep otyrǧanym Qairolla. Äkesı Säken, şeşesı Bijamal mal aidap, jailaudan kele jatqanda arba audarylyp bır künde şäiıt bolyp ketken. Apam: “momyn, jomart jaqsy adamdar edı. Jaratqan iem, bırınıŋ artynan-bırın jylatpaiyn dedı me, bır künde aldy ǧoi. Jalǧyz tūiaǧy Qairoşqa qarasyp jürmesek aruaqtar renjır” dep artyq-auysy bolsa sol üige berıp jıberıp otyratyn. Sol Qairoştyŋ jan saqtap otyrǧan azyn-auyq malynyŋ teŋ jartysyn joq qylǧan Jūmadılovtardy sotqa bergen körınedı. Olar qoldary ūzyn, audandaǧy sottyŋ auzyn alyp, kısı salyp jürıp ıstı japtyrtyp tastapty. Sottyŋ jıbergen qaǧazynda dälel jetıspeidı dep jauap kelıptı. Al maldy kırgızıp alyp jatqanyn körgen ekı adamnan jauap alynbaǧan. Arty tülkıbūlaŋǧa ainalyp kete barǧan. Kündelıktı küibeŋ tırşılıgı bar, malmen jan-saqtap otyrǧan Qairoş odan aryǧa baryp şaǧymdana almaǧan eken. Osy äŋgımenı estıgen apam qatty qapalanyp, aşulanyp: “Būl Jūmadıldıŋ tūqymy qūtyraiyn degen eken, ekı aiaqtaryn bır etıkke tyǧyp, tarydai quyrmasam maǧan sert” dep, erteŋınde Jūmadılovtardyŋ üiıne salyp ūryp barady. Ne aityp ne qoiǧanyn bılmedım, kelesı künı keşke Qairoştyŋ tört qoiyn qorasyna kırgızıp berıp, keşırım sūraǧan eken. Audannyŋ soty şeşe almaǧan ıstı apam osylai şeşıptı. Qandai dälel, qandai uäj söz aitqany sol küiınde jabuly qazan, jabuymen qaldy. Bıraq ūrlanǧan mal iesıne qaitaryldy. Mıne, apamnyŋ myqtylyǧy. Bükıl auyldy auzyna qaratyp otyrǧan bai Jūmadılovtardy osylai täubäsıne keltırıptı. Bızdıŋ auyl audannan şalǧai ornalasqan. Özımen özı, azdy köptı malymen kün körıp jatqan auyl. Kezınde sovhoz ydyrap, onyŋ bailyǧy alǧannyŋ alaqynynda, jūmǧannyŋ jūdyryǧynda kete bardy. Sol kezde auyldyŋ bar tehnikasyn basqaryp jüretın “uprap” Jūmadılovtar jambastaryna basyp alǧan-dy. Ol, ol ma, audannyŋ malyn jekeşelendıru kezınde otar-otarymen qaladaǧy, oblystaǧy bilıkte otyrǧandarǧa, bailarǧa satypty dep estimız. “Optimizasiia kezınde osy Jūmadılovpen jeŋ ūşynan jalǧasyp, oblystaǧy bır basqarmanyŋ bastyǧy bır otar qoidy menşıgıne satyp alǧan ǧoi. Sony bermei qoiyp, taǧy bır dau-damai äŋgımeler şyqqan osydan bıraz jyl būryn. Anyq-qanyǧyn ūmytyppyn. Qalai, qaitıp ailasyn asyrǧany belgısız, auyldyŋ barlyq traktor solardyŋ menşıgıne öttı de kettı. Qazır mal ūstaǧandardyŋ bärı soǧan täueldı. Küzgı jiyn-terınde şöp şabu, egın oryp alu, şöp tasyp alu sekıldı tehnikasyz bıtpeitın şarua kezınde aqysyn tölep solardan jaldap jatady. Atam ǧana barmaityn. Bızderdı janyna jiyp alyp, bır-bır oraqpen ala jazdai şöp şabysamyz. Seksen altyǧa kelgen atam “Qol eŋbegı özderıŋnıŋ densaulyqtaryŋa da jaqsy, būlşyq etterıŋ şynyǧady” dep bızdı jarystyryp şöpke salatyn. Älı künge deiın solai. Qyl aiaǧy, anau klub üiın de Jūmadılovtar sol kezdı paidalanyp menşıkke satyp aldy. Düken qyldy, “kafe” aşty, aqyry, biyl “mädeniet jyly”, “auyldy damytu jyly” dep memleket bır kezdegı öz düniesın özı qaita aqysyn tölep satyp aldy. Sol klubqa kele jatyrmyn. Klubta Sapar ısteidı. Menıŋ klastasym. Öskemennıŋ mädeni aǧartu uchilişesın bıtırgen. Tamaşa änşı, asaba. Auyldyŋ, audannyŋ toilaryn Sapar jürgızedı. Asabalyq önerdıŋ arqasynda köp-körım şyr bıttı. Astynda jaŋa bolmasa da auyl arasynda jürıp - tūruǧa yŋǧaily «şohasy» bar. Klub ışı alaköleŋke eken. Sapar būryşta bır närsenı şūqylap arsa-arsa terlep otyr. - Ne şarua qara terge tüsırgen? - Öi, äkeŋnıŋ... şaǧylǧyr! Keşke konsertke daiyndyq, myna «Iаmahasy» tüskır qosylmai, qosylsa pyş-pyştap dūrys dauysy şyqpaidy. Äbden şarşatty. - Jaqynda ǧana oblystyŋ bastyǧy jaŋa apparat berdı dep bösıp jürmep pe eŋ? - Büitken jaŋasy bar bolsyn. Qūjattary bärı «Koreia» dep tūr, al apparattyŋ özı Qytaidyŋ astyrtyn jinaityn «şirpotrebı». Bes jüz dollardyŋ düniesı dep qūjatqa qol qoidyrdy, mynasy jüz dollarǧa da tatymaidy. Osy oblystaǧylar auyldaǧylardyŋ bärı aqymaq, jazu tanymaidy dep oilaidy ǧoi deimın. Endı bır jolym tüsıp bara qalsam, bastyq bolmaq tūr ǧoi qūdai bolsa da, jūmystan alyp tastasa da betıne aityp ketpesem atym öşsın! Qazır özımnıŋ qyryq jylǧy sovetskii sintezatorymdy qosamyn da mynany, aparyp beremın, özderın jarylqasyn. - Jä, järaidy, sen mynda aram ter bop jatqanmen olardyŋ tügı ketpeidı. Qaitesıŋ nervıŋdı auyrtyp, ıstep tūrǧan apparatyŋdy qos ta jūmysyŋdy ıstei ber. Aitqandai jalaqyŋ qanşa? - Qolǧa taza toǧyz myŋ alam. 0,5 stavkamen otyrmyn. Kündız üidıŋ şaruasy bar, tek tüsten keiın ǧana kelemın. Sol jarty stavkaǧa alatyn aqşanyŋ jartysy meiram saiyn ötetın mädeni şaralardyŋ rekvizitterıne ketedı. Audannan basy artyq bır tiyn berılmeidı. Biudjetten bölınetın qarajatty qaida jytyryp jatqanyn bır qūdai bıledı. Tek sıŋsın, keŋırdekterın jyrtyp ketpese boldy. Aitqandai, Beken, sen körkemönerpazdardyŋ üiırmesıne qatyssaŋşy, balalardy öleŋ jazuǧa, oquǧa üiretesıŋ, a? - Jaraidy, üide bosqa jatqanşa saǧan qolqabys etıp kelıp jüremın ǧoi.... xxxxxx Auyldy ainala ädeiılep qorşap qoiǧan tas dual sekıldı biık-biık jotalar men qatpar tastardan kün ärı asyp, auyl üstı köleŋkelene qaldy. Berık bala kezınde dostarymen oinaq salyp, auyldyŋ üilerın sanap otyratyn biık jaqpar tasqa şyǧyp, jan-jaǧyna köz jıberdı. Auyldyŋ üilerı bır tünde köbeiıp ketkendei, bolmasa bırı ǧaiyptan joǧalyp ketkendei, qoi tügendegendei jalyqpastan künıge bır märte jarysa sanap şyqpasa köŋılderı könşımeitın şaqtar esıne tüstı. Äi, balalyq-ai! Auyldyŋ är üiı, är tūrǧynynyŋ taŋerteŋ tūra salyp qaida baryp, ne ısteitın jatqa bıletın. Äne, auyldyŋ künbastysynda şetkerı, auyl üilerınen saiaq Tūrysbek atanyŋ üiı tūr. Sol jataǧan, tapal tam. Eş özgerıs joq, tek jan-jaǧyn şitıden qaqpa jasap, qorşap alypty. Qaqpanyŋ syrtynda ejelden jerge qazyp ornatylǧan eskı traktor balonynyŋ üstınde tızesın qūşaqtap bır boijetken otyr. Auylǧa kelgelı Tūrsynbek atany körgen emes. Baryp sälem berıp qaitudy oilady. Eskı şitı qaqpany aşyp qalǧanda kiıktıŋ laǧyndai botaköz sūlu boijetkenmen qaqtyǧysyp qaldy. Qoryqqanynan baj ete qalǧan qyz, tıksınıp, şegıne berdı. İyǧynan susyp aldyna tüsken qolaŋ qara būrymdy arqasyna qaita laqtyryp jıberdı. Jylanşa ireleŋdegen qos būrym tılersegınen keledı. Künge qaqtalǧan auyl qyzdary qara tory keluşı edı. Arşyǧan jūmyrtqadai äppaq, tanauynyŋ üstınde sap-sary sekpılı jarasyp, ürıkken elıktıŋ laǧyndai. Özıne qarap syŋǧyrlap külıp jıberdı. Aulaǧa bıreu uystap kümıs teŋge şaşyp jıbergendei, syŋǧyr külkı. Arty saqyldaǧan daraqy külkıge ūlasty da, esıkten syp berıp şyǧyp kettı. Jūmbaq qyzdyŋ qylyǧyna, sūlu öŋıne taŋyrqaǧan küiı ışke endı. Tūrysbek ata qaiys belbeuın kerıp qoiyp bäkısın janyp otyr eken. - Assalaumaǧaleikum, ata! -Äleikümsälem, batyr bol! Bū qaisyŋ? -Men ǧoi, Aitahmettıŋ nemeresı, Berıkpın. - E, älgı aqyn balamysyŋ! Jön-jön. Qaiysqa bır tükırıp alyp jūmysyn jalǧastyra berdı. - Ne şarua, bala? - Şarua deitın şarua joq, sol sızge amandasyp qaitaiyn dep būrylǧan edım. - E, rahmet, balam, molda bol! Üiden attap şyǧuǧa şama joq, şarua baiaǧy... bır baryp Aqaŋmen äŋgımelesıp qaituşy edım... qazır mal keledı, sol maŋaida kezdesıp qalmasaq... älde sen bölısuşı me edıŋ.... - İä, maldyŋ aldynan şyq dep menı qoia bergen. - E, ol jalqau söitedı, jaraidy, jür, äne, şaŋ körındı, maldyŋ aldy auyldyŋ basyna ılındı ǧoi deimın... Mal bölıp aluşylar jinalyp qalypty. Üidıŋ būryşyndaǧy ballonǧa közı tüsken Berık manaǧy qyzdyŋ bota közderı alysqa telmırıp, tızesın qūşaqtaǧan boiy qatyp qalǧan beinesın kördı. Qos būrymy salaqtap jerde jatyr. Sūlu müsın, batyp bara jatqan künnıŋ nūryna malynyp qimylsyz otyr. Käduılgı tırı suret. Suretşı bolsa, batyp bara jatqan altyn künnıŋ alauynyŋ astynda alaulap otyrǧan sūludyŋ suretın salar edı-au, ätteŋ! Anau, Almatyda, astanada jürgen suretşıler myna suret, myna beinenı sala almai armanda jür-au! Naǧyz şedevr bolar edı! Şaŋy şyqqan şaǧyn auyldan däl osyndai sūlulyqty kezıktıremın degen oi üş ūiyqtasa da tüsıne enbeptı. ****** - Äi, Berıkjan, andaǧy maldy qamap bolsaŋ, ana Baqytbektıŋ üiındegı laǧyp ketken qara eşkı süirep alyp kel, qūtyrtpai. Dändep alǧan boluy kerek, ittıŋ maly, künde sol üidıŋ qorasyna kırıp ketetındı şyǧardy. Ala qūnajyndy tez sauyp alaiyn. Keşke avtoklubpen ündiianyŋ kinosy keledı eken. - Ony qaidan estıp jürsız, kino bolady degen söz şyqpaǧan edı ǧoi. - Dükennıŋ aldyna barbityp jazyp qoiypty ǧoi, äne, klastasyŋ, köz bar ma sende... Dükennıŋ aldynda rasymen barbiǧan jazularmen “Ündı filmı “Üş noian” degen plakat ülulı tūr eken. Auyldyŋ kinosy sol baiaǧydai toǧyzdan asyp baryp bastaldy. Malyn jailap bolyp, kün bata jinalǧan qazaqtar aldyǧa talasa tarmasa otyryp jatyr. Auyldyŋ keşıgıp keler aldy-artyn tosyp baryp, kino äreŋ bastaldy. - Äi, kinomeqanik, tūra tūr bastamai, älgı menıŋ şalym älı joq. Bastalǧaly jatqan kino taǧy öşıp, jaryq qaita jandy. - Oibai, täte, senıŋ şalyŋdy tosamyz dep tünnıŋ jarymyna qalatyn şama joq. - Äi, kinomeqanik, basta, bastai ber! Klub ışındegı körermender jaq-jaq bolyp jatqanda, jaryq öşıp, kino da bastaldy. ...Ädemı ertegı sekıldı ündı filmınen alǧan äserden aryla almaǧan el du-du etıp tünnıŋ jarymynda üidı-üiıne qaita bastady. Apamdar qara jolǧa tüsıp, körşı-qolaŋymen bırge kettı.Üige barar joldy qysqartpaq oimen būryn mektep salady dep bastap, artynan qarajat joq dep toqtatyp tastaǧan, bügınde beton qabyrǧalary ǧana qalqaiyp tūrǧan eskı qūrylystyŋ ışımen öte şyqpaqpyn. Qūrylysqa jaqyndai bergende sol tūstan syqylyqtaǧan qyzdyŋ külkısı şyqty. Auyldyŋ jastary şyǧar dep qapersız kete bermek edım, syŋǧyr külkı taǧy şyqty da, arty daraqylanyp taǧy küldı. Keşegı Tūrsynbek atanyŋ üiınde jolyqtyrǧan sūlu, bota köz, būrymdy qyzdyŋ külkısı. Auylda būryn körmegen jūmbaq sūludyŋ, tün ortasynda eskı qūrylysta neǧyp jürgenın bılgım kelıp barady. Üŋgırdei bop qaraiyp tūrǧan terezenıŋ ornynan sekırıp ışke tüstım. Esıkke ūqsas qalqaiǧan qabyrǧadan ötıp edım, qaraŋdaǧan kübır-kübır etken bır top auyldyŋ balalaryna jolyqtym. Ortada aunap qyz jatyr. Ai säulesı qyzdyŋ äppaq tänımen şaǧylysyp tūr. Menı körgen öŋşeŋ qara taiaq balalar dür etıp qaşa jöneldı. Myna soraqylyqty körıp, qanym basyma şapty. - Toqta, toqtaŋdar, qane! Tym bolmasa bıreuın ūstap janyn şyǧaraiyn dep edım, ūstatpady. Qyz sylq-sylq külıp, köilegınıŋ etegın jappastan älı jatyr. Mas pa dep qaldym. Saqyldaǧan külkısı kümändı seiılttı. Aqyl-esı dūrys emes, kemtar jan eken. Qolynan tartyp, tūrǧyzbaq bolyp em, baj etıp aiqai saldy da, keudemnen iterıp qaldy. Şalqalaqtap baryp topyraqqa otyra kettım. Balalar ketken jaqtaǧy terezege sekırıp şyqty da, saqyldaǧan küiı közden ǧaiyp boldy. Tün tūŋǧyiyǧyna sıŋdı de kettı. Arsyz külkı alystap barady. Ündı filmınıŋ ädemı ertegıge bergısız äserınen keiın öz auylymnyŋ ortasynda tap bolǧan sūmdyq körınıs eseŋgıretıp jıberdı. Beibaqtyŋ essızdıgın paidalanyp, ūiatsyz ıske baryp jürgen auyldyŋ jūdyryqtai balalarynyŋ myna qylyǧyn kımge baryp aitam? Ne ıstegenderı? Myna qylyqtan keiın ary qarai qalai ömır sürmek? Kımnıŋ balalary? Nege jaŋa quyp jetıp, jelkelep üiıne aparmadym, a? Taǧdyrdyŋ jas qyzdy jarym es qyp jegızgen taiaǧy azdai, auyl balalarynyŋ qorlyǧyna tüsırgenı nesı? Aiauşylyq sezım qaida ketken, taǧdyr aiamaǧandy aqyl esı bar adamdar nege aiamaidy? Jauaby joq sūraqtardan basym meŋ-zeŋ bolyp, üige äreŋ jettım. Bärı jatyp qalypty. Del-sal bolyp ūiyqtai almai, körer taŋdy közımmen atyrdym.... Körgen sūmdyq oqiǧa äser ettı me, älde tüngı suyq öttı me, taŋerteŋ dene qyzuym köterılıp, ekı kün tösekten tūra almai jatyp qaldym. Apam kütıp, bäiek boldy. - Qūlynym-ai, qalanyŋ gazyna keptelgen keude-saraiyŋ taza auany kötere almady ǧoi, äitpese ne boldy, artyq-auys ışken eşteŋeŋ joq, kündelıktı ışıp-jep jürgen tamaǧyŋ – dep ekı kün boiy keş bata külmen ūşyqtap jürıp jazyp aldy. Därı ışken joqpyn. - Ol bälenıŋ bärı (därını aitady) himiia şyǧar, qai bır taza şöpten jasaldy ǧoi deisıŋ,-dep taudan jinap äkelgen äldebır şöptıŋ tamyrlaryn qainatyp, şäi beredı apam. Tūrsynbek atanyŋ üiınen körgen qyz, Tüsekeŋnıŋ kempırı jaǧynan tuysatyn qaladan kelgen sıŋlısı eken. Aty Aiajan... qyz taǧdyrynyŋ tälkekke ūşyraryn sezgendei-aq esımın aiai kör, janyn aia degendei Aiajan qoiyluyn-ai... Tabiǧat sūlulyqty bır basyna üiıp bergenımen, ömır şırkın tälkegın aiamapty. Sūlulyq pen suyqtyq... äsemdık pen essızdık....näzıktık pen daraqylyqty bır tänge jinap berıp... taǧdyr şırkın kımdı synamaq boldy eken? Adamdardyŋ aiarlyǧyn ba... älde tännıŋ berıktıgın be? Būl synaqqa tän şydap-aq baǧar, adamnyŋ arsyz näpsısı, aş köz aşqaraq mınezı, qataldyqqa, qaiyrymsyzdyqqa beiım, meiırım degen mınezden ada tabiǧaty şydamady. Köksoqqandar öŋkei... auylymnyŋ şynaşaqtai jastaryn aitam... Janym auyryp, neşe künnen berı del-sal küiden aryla almadym. ****** Körşımız Zūlqar şaldyŋ jalǧyz ūly Zarlyqtyŋ kelınşegı qaitys boldy. Auyldyŋ ülkendı-kışısı, jas-kärısı qaraly üige bolysyp, aqtyq saparǧa şyǧaryp salǧan. Osydan on şaqty jyl būryn Monǧoliiadan köşıp kelgen Zūlqar aqsaqal, ol da jaryqtyq bolyp ketken būl künde. On sausaǧynan öner tamǧan şeber edı. Auyldyŋ är şaŋyraǧynda Zūqaŋnyŋ jasaǧan qol dombyrasy ılulı tūr, kölıgı bar auyl-üidıŋ at-äbzelderı, er-toqymy osy kısınıŋ qolynan şyqqan. Ūly Zarlyq ta ata jolyn qudy. Auylda osy otbasy turaly aŋyz da joq emes. Eŋ alǧaş şekaradan asqan el mal-jan, ydys-aiaǧyn arqalap kelgende, Zūqaŋ men Zarlyq öŋkei aǧaş arqalap ötıptı. Önerlı jandardyŋ äpendelıgı bolar. Arqalap kelgen asyl aǧaştary kelgelı ısterıne jarap, tabys közıne ainaldy. Audan, odan qala berdı oblystan kelıp Zarlyqqa türlı būiymdar jasatyp jatady. Tıptı Amerikadan ekı saudager kelıp aǧaştan jonyp jasaǧan suvenirın dollarlap tölep alyp ketıptı. Bügın jaryqtyqtyŋ jetısın berdı. Kısı qalyŋ boldy. Auyl-aimaq, körşı-qolaŋnyŋ bırı qalmady. Asqa bır jylqy soiǧan eken, apam aityp otyr, bır tüiır et qalmady dep. - Äkem-au, auyldyŋ adamdaryna ne jetken, aştan kelgendei ölım şyqqan üidıŋ tügın qaldyrmai jalmap kettı. Şäiǧa salǧan qant-kämpittı de oraǧanyn orap, jan qaltasyna salǧanyn qaltasyna salyp äketıp jatyr. Endı täbärık dep alsyn, däl osylai dastarhandy typ-tipyl etıp ketedı dep kım oilaǧan. Alla saqtasyn, adamdardyŋ peiılı ne bop ketken, jüdä? Ölım “baidyŋ malyn şaşam, kedeidıŋ kötın aşam” dep keledı deidı, ras eken. Baibūs Zarlyq, tyrtyŋdap jiǧan tergenın osy jetısıne äreŋ jetkızdı, endı qyrqyna qaiter eken? Ägär-äki, qinalyp jatsa, byltyrǧy qysyr qūnajyndy kömekke berdım dep atap kettım. Rahmetın aityp, qolymdy süiıp jatyr. Qaitem endı. Jaǧdaiyn közben körıp otyrmyz. Şiettei bes bala jetım qaldy. - Sen-aq Atymtai “jomarttanyp” jüresıŋ eken. Aqyldasu degen bolmai ma osy sende? Beken üilenem dep jatsa özımızge de mal kerek emes pe? - Ol qasqaŋ osy biyl üilene qoimas. Jerge qarap otyrǧan joqpyz, qūdaiǧa şükır, mal basy bar ǧoi. Qarap otyryp, körıp otyryp, körşıŋe kömektespeseŋ “körşı aqysy, täŋır qaqysy” degen adamşylyǧyŋ qaida? Basyp jatqan maldyŋ bıreuge qinalǧanda paidasy timese, qūny bes tiyn. Bır qūnajynnan jūtap qalmaisyŋ, qartaiǧan saiyn qattylanyp barasyŋ-au, şal. - Baǧyp-qaǧatyn men, senıŋ janyŋ auyrmasy sodan ǧoi. Şaşa ber sol... Aitysyp-aitysyp ekeuı ekı jaqqa qarap tomsaryp otyr. Atamnyŋ maldy baǧyp - qaǧyp, köbeitıp otyrǧany ras. Mal aşuy jan aşuy degen. Apamdıkı de dūrys... Äi, bıraq, özderı bılsın. Atam aşulanǧan syŋai tanytqanmen, apamnyŋ atymtai-jomart mınezıne qanyq, sonşalyq aibarlanyp otyrǧany körınbedı. ****** - Ei-ehe-he-ei! Mūnar ata! Aha-ha-ha! Alpamys mektepke barady! Alpamys mektepke barady! Hi-hi-hi! Mūnar! Būlttar! Ei, taular! Jotanyŋ basynda özımen özı qarqyldai külıp, jaqynda ǧana 1 Qyrküiekte teledidardan körsetken 60 jyldarda tüsırgen “Alpamys mektepke barady” filmınıŋ keiıpkerlerın şaqyryp otyrǧan Aiajandy Beken syrttai baqylap köp tūrdy. Özınıŋ jota basyndaǧy üirenşıktı ornyna jyndy qyzdyŋ otyryp alǧanyn ūnatqan joq. Qaidan ǧana keldı eken būl jerge. Oŋaşa otyryp kökeide jürgen öleŋ şumaqtaryn qaǧazǧa tüsırmekşı edı. Qyz jalt qarady. Būǧan qarap külımsırep tūr. Qandai sūlu! Betınıŋ ūşynda ekı ädemı şūŋqyr paida boldy. - Sen Mūnar atasyŋ ba? -Joq, men Bekenmın. -Osy jerde Mūnar ata jatty ǧoi? - Ol kinodaǧy jota ǧoi, būl ömır. - Mūnar atam ölıp qaldy. Qyz jylai bastady. Filmdegı keiıpkerlerdı ömırden ızdep, jota kezıp jürgenı sanasynyŋ bır jerınde saŋylau bolǧany ǧoi. - Jylama, Aiajan, adam ölmeidı. Onyŋ jany aspanǧa ūşyp ketedı de jerdegı adamdarǧa kökten qarap tūrady. - Mūnar ata aspanda ma! Alaqai, Mūnar ata-a-a! Qyz bar dauysymen aspanǧa qarap aiqailap tūr. - Aiajan, sen qūr bosqa aiqailamai, ne aitqyŋ kelse sony aita ber, ol senı tyŋdap tūr. Qyz bır sät oilanyp qaldy. Janaryn jıgıtke qadap tūryp: - Sen doqtyr emessıŋ be?-dep sūrady. - Joq. -Men Mūnar atadan sūraiyn dep em... Nege köp auyramyn?...Eger maǧan medisinalyq ensiklopediia äkelıp berseŋ, qandai auyrumen auyratynymdy, jazylu joldaryn ızdeiın dep edım. Şarşap jürmın... Qyz sau adamşa söilep tūr. - Qūs kelgende, qūs ketkende qatty auyramyn. Jelkemnen tüiılıp kelıp... basym zeŋidı...ary qarai ne ıstep, ne qoiǧanymdy bılmeimın... Qyrküiek bastaldy... qūstar ketıp jatyr...basym zeŋıp, jyn-perı taǧy qysatyn boldy...maǧan medisinalyq kıtaptar äkelıp berşı, qūdai üşın...Menı eşkım tyŋdamaidy....Sau jürgen kezderı oqyp, qysqy sessiiaǧa daiyndalsam dep oilaimyn.... Därıger bolsam dep armandadym. Mamam ölgende auzy-mūrnynan bırdei qan kettı, sonyŋ syryn, nemen auyrǧanyn bılgım keledı.... Basqa adamdar söitıp ölıp ketpes üşın... Sebebın tapsam, emdeu täsılın tabar edım, ǧalym bolar edım... Semeidıŋ medinstitutynda üzdık oqydym. Üş kurs bıtkesın praktikaǧa bardyq... Morgtyŋ tabaldyryǧyn attai bergenımdı bılemın, ärı qarai esımde joq. Qatty qorqyp kele jatyrmyn... Mama...Mama... Äne, qara! Mūnar ata! Apam taǧy “qanşyqtyŋ” astyna aldy. Qandai jaman söz... Mamam menı “altynym” deitın edı ǧoi... Qara bürkıt taǧy ūşyp keledı... Qaş! Qaş! Qyz şegınşektep bır närseden qorǧanǧandai qoldaryn erbeŋdetıp jotadan jügıre tüsıp, auylǧa qarai qaşa jöneldı. Tılersekten keletın juan qos qara būrym arqasynda jylanşa ireleŋdep barady... Sol künı tüs kördım. Tüsımde taǧy da aq tūmannyŋ ar jaǧynda jymyŋdaǧan ottar endı. Aq tūmanda adasyp ottarǧa jete almai, qua jürıp qara terge malşyndym. Oiansam taǧy da qara terge malynyp jatyrmyn, közım jūmuly, kökıregım oiau ūzaq jattym. Tek taŋ ata qatty ūiyqtap ketıppın, apam men atamnyŋ daulasqan dabyrynan oianyp kettım. Kün säskege ainalypty. Apam audanǧa baryp qaitqan-au şamasy. Äŋgımesın sypyrtyp otyr. - Äkem-au, Aqjardyŋ toz-tozyn şyǧarypty. Beken-ai bır jyl oqyǧan uchilişenıŋ sau-tamtyǧy joq. Bes qabatty ädemı jataqhananyŋ da, oqityn korpusynyŋ da esık-terezelerı qiraǧan, ainalasy şöp basqan. Bekenai oqyp jürgende aulasynda otyryp tosuşy edık qoi, esıŋde me? Qairan eŋbek! Osy eldıŋ basşylary airandai ūiyp otyrǧan bır audandy bır audanǧa qosqanda ne tapty? Būrynǧy audannyŋ halqy myŋ şaqyrym alys audan ortalyǧyna jetetın kölık taba almai, bır künde şeşıletın jūmysyn, it ölgen jaqtaǧy ekınşı audanǧa köşırıp tastaǧan ortalyqqa baryp şeşu üşın bırneşe kün qaŋǧyp jürıp äreŋ baryp bıtıretın boldy. Äi, bılmeimın, būl zaman qaida bara jatqanyn? Öskemenge qatynaityn avtobus ta joq eken. “Abtabaza” tendır dei me sonysyn ala almai, bükıl Aqjardyŋ qalaǧa qatynaityn halqy taksi jaldap jür. Auyl arasyna qatynaityn kölıktıŋ bolyp tūrǧanyna şükır dedık. Anau älgı ışkış Qatipanyŋ ūldary bır-bır düken aşyp alypty. Astarynda mäşine. Jaŋa sonyŋ Serjanymen keldım. Üige deiın äkep tastady. Penzınıne ünem bolsyn dep ekı jüz teŋge berıp em, almai qoidy. Bılerı bar bala eken. - Andaǧy alǧanyŋ ne? - E, qaidan bıleiın, qatyndardyŋ bärı alyp jatqasyn maǧan da bıreuın ber degem, älgı satuşy qyzǧa. Qazır Bekenai tūrsyn, syrtyn oqyp beretın şyǧar, äiteuır jeitın bırdeŋe bolar. Qaiyrylyp sūraǧanǧa “sauatsyz kempır” der dep qaityp ketıp edım. Sūrai salmappyn, ädırem qalǧyrdy, menıŋ toŋymdy eşkım şeşıp almas edı ǧoi. “Mäni” ǧoi deimın, äppaq ūntaq äiteuır. Juynyp-şäiınıp kelıp otyrǧannan keiın apam maǧan qaǧaz qapşyqtaǧy ūnaqty ūstata qoidy. - Oqyşy, myna bälenı, dükende bärı alyp jatqasyn, bıreuın ala salyp em. - Tak. “Suhoe moloko” deidı apa. - Onysy nesı taǧy? - Süt, kädımgı, şäiǧa qosatyn qūrǧaq süt. Reseide jasalǧan. Bır jyl boiy paidalanuǧa bolady. Qysy-jazy. - Oi, ädırem qalǧyr, būǧan sonşa aqşa tölem alǧanym-ai, a! Süt degen üide tolyp tūrǧan joq pa? Artyǧyn airan qyp ūiytyp, qūrt qainatyp otyrǧan joqpyn ba? Süt deşı! Qapşyqqa salyp ūn qūsatyp qoiypty. Bızdıŋ bala kezımızdı eşkınıŋ terısıne sıŋırıp, qysy-jazy saqtauşy edı-au, jaryqtyqty. - Terıge sıŋırıp deisız be, apa? Ony sosyn qalai sütke ainaldyrady? - Qazır nemene, bärın tehnikamen jasap jatyr. Menıŋ ūly şeşem, äkemnıŋ bäibışesın aitam... jaryqtyq, eşkınıŋ terısın jaqsylyp judyryp, şuaşyn ketırıp, keptırıp alyp, ülken taiqazanǧa süttı toltyryp alyp, kepken terını ışıne tastap jıberetın. Sarqyldatyp äbden qainap, bır taiqazan süt terıge äbden sıŋıp bıtken kezde, köleŋkege qoiyp qaita keptırıp alyp, aǧaş äbdırege salyp tyǧyp tastaityn. Qys aiaqtala, köktemnıŋ basynda, ūzyn qysqaryp, jıŋışkenıŋ üzıler şaǧynda, aqtan qarap qalǧan otyrǧanda terınıŋ şetınen kertıp alyp samauyrdaǧy qainap tūrǧan suǧa taspai salsaŋ, kılegei qūiǧandai, qyzyl küreŋ şäi ışıp otyratyn. Toŋazytqyş, mūzdatqyşyŋ joq kezde sauatsyz apalaryŋ süttı solai saqtaityn... E, zaman-ai! Apam auyr kürsınıp atama qarady. Atam saqalyn taramdap ünsız otyr. Tüsten keiın Beken kündegı ädetınşe taudyŋ basyndaǧy baqa tastyŋ üstıne kelıp ainalaǧa köz salyp ūzaq otyrdy. Tömende Qadişa apanyŋ bes-alty ūsaq maly jusap jür. Kezekke qospai, keiuana kündelıktı ūzaqty kün özı jusatyp uaqytyn ötkızedı. Şybjyq qara teke saqaly sapsyiyp taǧy saiaq jür. Özı otyrǧan jotany qiialai jürıp, janyna jetıptı. Tekenıŋ şöptı byrt-byrt üzıp jegen ünı estılıp tūr. Şybyn-şırkeidıŋ yzyŋy, byrt-byrt üzılgen şöp sabaǧynyŋ ünı tabiǧattyŋ tylsym tynyştyǧyna üilesıp, jas jıgıttıŋ oiyn taǧy da san-saqqa jügırtıp kettı. Esıne apasynyŋ manaǧy aitqan ertede qazaqtardyŋ süttı saqtau ädısı tüstı. Rasynda, oqymaǧan qazaq äielderınıŋ süttı saqtau tehnologiiasyn erte zamanda oilap tapqany taŋ qaldyrady. Qazır ǧoi, aşqan jaŋalyqtaryn satyp, şet eldıkter divident sodan alyp otyr. Al qazaqtardyŋ qanşama jaŋalyǧy qoldy bolyp, tıptı qazaq dalasynyŋ köşpendı danalarynyŋ şaruaşylyqqa bailanysty qoldanǧan ejelgı ädısterın keibıreuler özınıŋ aşqan jaŋalyǧyndai iemdenıp alǧan da bolar. Ony kım bılıp, kım tekserıp, kım zerttep jatyr. İä, “zaman-ai” dep apasy men atasynyŋ auyr kürsınetın jönı bar. Zaman özgergen üstıne özgerıp barady. Atasy men apasynyŋ körgenı öz aldyna, özı közın tyrnap aşqaly, es bılıp, etek jiǧaly da talai zaman özgerdı emes pe? Mektep qabyrǧasynda jürgende klastas dosy Qairattyŋ Almatyda oqityn aǧasy Janattyŋ “jeltoqsan oqiǧasyna” qatysyp, mürdesın tabytpen alyp kelıp, qazaqtyŋ dästürınde bolmaǧan soraqy jaǧdaida, arulamaǧan küiı jerletken. Bükıl auyl jaǧasyn ūstap, bas şaiqaǧan. Tabytty Almatydan alyp kelgen galstuk taqqan, qyry pyşaqtyŋ qyryndai şalbarlar kigen, şıkıreigen öŋşeŋ qazaqtyŋ jıgıtterı künı tünı aŋdyp jürıp, aşqyzbai, marqūmnyŋ ata-anasy, tuǧan-tuysyn zar eŋırettı... Oiyna qai-qaidaǧylar tüsken Beken auyr kürsındı. Baqa tas ta onymen bırge kürsıngendei, öne boiy jybyr ete tüstı. İä, baqa tas, sen etekte jatqan osy auyldyŋ tarihyna jyldar boiy, mümkın ǧasyrlar boiy kuä bolyp bük tüsıp jatyrsyŋ. Bärıp körıp, ekşep, tylsym-jūmbaq jüregıŋe jazyp alyp jatqan şyǧarsyŋ... Qazır bärı bar, auyldyŋ qai üiıne kırseŋ de televizor, muzykalyq apparatura, tıptı kompiuter bar. Bıraq bır närse jetıspeidı. Ne ekenın özım de bılmeimın. Auylda, būrynǧy bala küngıdei dostyq, tuystyq sezım be, qaiyrym ba, äiteuır soǧan ūqsas bır jylylyqtar sezılmei barady. Auyldastyŋ taǧdyryna degen ainaladaǧy adamdardyŋ nemqūrailyǧy jandy auyrtady. Erboldy aitam. Keşe ışıp alyp kelınşegın sabap quyp şyqty. Auzynan boqtyq tüspeidı. Kelınşegı aityp otyr, toǧyzynşy synypta oqyp jürgen ūly : - Mama, aiyrylysyp, qalaǧa ketıp qalaiyqşy,-deitın körınedı. Mektepte oqyp jürgende Erbol qandai edı... Araq degendı bılmeitın. Özgelerge qosylyp temekı de tartpaityn. Qyzdardy qandai syilaityn edı. Sol Erbol qaida ketken? Nege ol sonşa özgerdı? Kım ony özgertken? Araqty ışe-ışe, betı qap-qara bop tütıgıp ketken. Közı kılegeilenıp, ylailanyp ketken. Qolyndaǧy bötelkesın alyp tögıp tastamaq bolyp edım. Özımdı keleke qyldy. - Töge ber, äne, Mūrattyŋ üiınde araq ta, spirt te tolyp tūr. Tökseŋ, baram da sodan alyp ışe berem-deidı. Közı tūmandanyp, ejıreiıp ketken. Älde araqqa salynǧan adamdardyŋ közderı solai lailanyp kete me, kım bılsın. Auyldas-au, dos-au, bauyr-au dep imenu joq. Şölmektı bermese töbelesetın türı bar. Adamdyq ar-ojdannan aiyrylǧan. Araq üşın dosyna, tıptı, anasyna qol köteruden taiynar emes. Amalsyz, qolyna bötelkesın ūstatyp ketıp qaldym. Klara apaiǧa, süp-süikımdı kelınşegıne janym aşyidy. Anau Mūratty aitam. Basqa tauar qūryp qalǧandai, auylǧa araq pen spirt satyp, äbden baiyp alǧan. Auyldastaryn qūtyrtatyn jyndy sudy satyp, şaŋyraqtardyŋ şaiqaluyna, äke men balanyŋ, äielı men küieuınıŋ arasyna ırıtkı salǧanşa, basqa ıspen ainalyspai ma? Nege sol araq pen spirtke salǧan qarajatqa bie satyp alyp, ony bailap, qymyz satpasqa... Adamnyŋ densaulyǧyna da paidaly, ışseŋ susyn, ūzaq qoiyp saqtasaŋ köŋıl köterer gradusy da paida bolady. Onyŋ gradusy araq qūsap qūtyrtpaidy, boiyŋdy balqytyp, maujyratyp, buyn-buynyŋ bosap tättı ūiqyǧa boi aldyrady. Atam aityp otyratyn, kezınde araq-şarap demei-aq, osy qymyzben-aq köŋıl köterıp, än men jyrdy şyrqai beretınbız dep. Sol zamannyŋ sol jaqsylyǧyn nege paidalanbasqa... Äi, qaidam, oimen san-saqqa jügırıp ketkenmen, däl men oilaǧandai qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaityn zaman qaidan kelsın. Ötkende Törejan aqsaqal atammen äŋgımelesıp otyryp: - Qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaityn zamanyŋ - “kommunizm”, jaryqtyq Brejnevtıŋ zamanynda bolyp, ötıp kettı ǧoi. Jūrt ony baiqamai qaldy - dep mūrtynan külıp otyrǧan. Brejnev Odaq kezınde eldı basqarǧan, menıŋ emıs-emıs esımde. Sol jyldary televizordan sezdı körsete beretın. Kökıregı toly orden-medal, şyqqan adamdardy betınen şöpıldetıp jatatyp, qasy közın tük basqan, tılı kürmelıp, balaşa byldyrlap tūratyn adam edı. Qazır patşamyz Nazarbaevtyŋ özı “ötpelı” zaman dep ataǧan zaman köpırınıŋ baspaldaqtary tausylyp bolar emes. Televizordan patşamyz söilep, “Al endı zeinetaqyny, jalaqyny ösıremız” dep auzyn jiyp bolǧanşa, erteŋınde bükıl azyq-tülık, kiım-keşek, kölık, kommunaldyq tölemder qymbattap ülgıredı. Jalaqyǧa, zeinetaqyǧa qosylatyn aitylǧan aqşa tek jarty jyl ötkennen keiın nemese kelesı jyldyŋ basynda qosylady. Söitıp, ekı ortada qysylyp, aqydan da jalaqydan da jelınıp jatatyn qaraiǧan qara halyq, zeinetkerler. Sonda otyryp alyp oilaisyŋ, nesıne jalaqyny köbeitedı, baǧany ūstap tūruǧa şamalary kelmese. Bilık antimonopoloialyq mekemege jabady bälenıŋ bärın, olar bilıkke, aqyry ädıldıktıŋ bır ūşyn ūstai almai şabylǧan el qoldaryn bır-aq sıltep “köppen körgen ūly toi” dep qoia salady. Osy “qoia salatyn” qylyǧymyz, bızdıŋ tübımızge jetetın. Auylǧa kelıp alyp, keide üirengen ädetpen sözdıŋ arasyna orysşa qosyp jıberetınımdı baiqap qalamyn. Jıgıtter jaǧy “pa, şırkın, qaladan kelgenın körsetıp, orysşa söileitınıŋ äi, ä!” dep qaǧytyp alady. Endı qaitem, Öskemende orysşa bılmeseŋ, nan sūrap sūrap jei almaisyŋ. Qazaq tılı memlekettık tıl, bükıl el memlekettık tılge köşedı degen qūr dabyra. Ras. Bükıl el memlekettık tılge kelgende “közboiauşylyqqa” salady. Soǧan bärınıŋ etı üirenıp alǧan. Būl qalai, nege solai deitın eşkım joq. Ötkende Ukrainaǧa barǧan tanys bizmesmen aǧamyz ol elde orys tılınde jazylǧan bır söz taba almaisyŋ dep keldı. Bızde ǧoi... Ana tılımızdı 15 jyl boiy jergılıktı orystarǧa oqyta almai, olarǧa oqy dep batyp aita almai, jaltaqtap jürgenımız. Olardan qazaq tılın oqy dep talap ta ete almaisyŋ. Nege oqymaisyŋ deseŋ, ata zaŋymyz Konstitusiiany aldyŋa tartady. Orys tılı memlekettık tılmen qatar qoldanylsyn dep onda taiǧa taŋba basqandai jazylyp tūrǧannan keiın, dymyŋ qūryp, erıksız tılıŋdı tıstep, sonyŋ tılınde şüldırleuge tura keledı. Auylda şynyn aitu kerek, öndırıp ısteitın ıs joq. Beken tüsten keiın ǧana aşylatyn kıtaphanaǧa kırıp alyp gazetterdı şolady. Täuelsızdıktıŋ 15 jyldyǧyna qarsy teŋge auysy bastalmaq edı. Qazaq gazetterındegı ziialy qauymy, qoǧam qairatkerlerınıŋ osy nauqanǧa qarsylyǧy köp jazyldy. Talai uäj keltırıldı. Bilıgıŋ de, parlamentınıŋ de qoǧam qaimaqtarynyŋ ūlttyŋ qamyn oilap jazǧan pıkıkrlerıne, keltırgen dälelderıne, uäjıne, şynyn aitu kerek “pysqyrǧan da” joq. Kesılıp-pışılıp, eldıŋ eŋ basymen maqūldanǧan ıs dıttegen jerınen aitylǧan merzımınde şyǧa berdı. “Bızde” halyqtyŋ pıkırıne toqtaityn, onyŋ aitqanyna den qoiatyn qoǧam emes ekenı taǧy bır märte däleldendı. Ömır özı däleldedı. Memleket özınıŋ eŋ basty esep beretını, özın sailaǧan, taǧdyryn senıp tapsyrǧan “halyqtyŋ” aitqanyna qūlaq aspasa, onyŋ “datyn” estımese, apyr-au qandai qoǧamda otyrmyz? Sonda olardy kım tyŋdaidy, kım qoldaidy, onymen, “halyqty” aitam kım sanasady? Öz sūraǧyna özı jauap taba almaǧan Beken, şaqyraiǧan künnıŋ astynda ūzaq otyrǧandıkı me, basy auyrdy. Biık tauǧa bergısız jotany qiialai quyp otyryp tüste de, ılbıp üiıne keldı. Kele şaradaǧy ırkıt qosylǧan şikı köjenı sımırıp aldy. Aşqyltym susynmen jan şaqyrǧanmen, basy synyp, mazasy kettı. Apasy gazettermen äinegın köleŋkelegen eŋselı kırpış üi qoŋyr salqyn edı. Tösekke kelıp qisaia kettı. Ärı-berıden soŋ közı ūiqyǧa ketken jıgıttıŋ tüsıne taǧy da qalyŋ tūmannyŋ ar jaǧyndaǧy jyltyraǧan ottar endı. Tüsıne jiı enetın osy ottar eldıŋ tūmanǧa tūmşalanǧan taǧdyry ma, älde özın şaqyrǧan, alystan mūnartyp, tūman emes gaz tūmşalaǧan Öskemennıŋ ottary ma? Oianyp alǧan Beken, apasy taǧy jer-jebırıne jetıp ūryssa da, erteŋ qalaǧa jürıp ketuge şeşım qabyldady.GÜLJAN KAZİMOVA,
ÖSKEMEN QALASY
