–Ataqty rejisser Şäken Aimanovtyŋ jūrt jappai köretın «Bızdıŋ süiıktı därıger» filmındegı därıger Lavrovtyŋ beinesı esterıŋızde bolar?! Men de Nūr-Sūltan qalasy, Sauran 9 köşesınde ornalasqan «den stomotologiiaǧa» aiaq basqanda därıger Lavrovtyŋ qūiyp qoiǧan köşırmesın körgendei boldym. Tek būl därıger – jai därıger emes, tıs därıgerı Serıkbai aǧa edı. Tıs därıgerlık salada 37 jyldyq ötılı bar Serıkbai aǧaǧa tısterımdı emdetıp qana qoimai, sūqbat alyp qaittym. Endeşe tıs kütımınıŋ qyr-syryna qanyq bolǧyŋyz kelse, sübelı äŋgımemızden susyndaŋyz.–Būl düniede adam emdeuden artyq öner joq şyǧar, sırä? Qiyn da kürdelı tıs därıgerlık mamandyǧyna qalai keldıŋız? –Stomatologiiany bırden taŋdadym dep senımdı türde aita almaimyn. Bala künımnen sausaqtarym maiysyp, türlı dünieler jasauǧa kelgende eptı edı. Qolymnyŋ qabılettılıgıne qarap, tokar nemese plotnik bolamyn dep oilaitynmyn. Tıpten ūsaq dünielerdıŋ özın asqan qyzyǧuşylyqpen, baiyppen jasaitynmyn. Al, stomatologiia – sol ūsaq tüiekke jaqyn jūmys emes pe?! Medisinalyq institutqa hirurg bolamyn dep baryp, balym jetpei stomotologiiaǧa top ete qaldym. Qūdaidyŋ qūdıretın körmeisız be? Äu bastan jürekpen qalap, janymmen aŋsaǧanym osy sala eken ǧoi. –Tıs saulyǧyn saqtau üşın qandai tamaqtardan bas tartqan jön? –Bırınşı, ärine, tättıler. Ekınşısı, ūnnan jasalǧan taǧamdar. Üşınşı, fast-fud. Jalpy, tättı tamaqtar men tättı susyndardy köp tūtynbau kerek. Būryn balalarǧa arnalǧan stomotologiia joq edı. Qazır sonyŋ fakultetı aşyldy. Nege? Keşe ǧana düniege kelgende balada tıske kelgende qandai mäsele tuyndauy mümkın? Nege tısterı şyǧa salyp, qaraiyp ketedı, synyp qalady?! Ärine, būnyŋ bärı dūrys tamaqtanbaudan, ekologiiadan. Tıske ziiany joq özımızdıŋ qymyzymyz ben etımızdı tūtynǧan jön. Süt önımderın köp paidalanu kerek. Süt tıstı qataitady. Vitaminnıŋ bärı ette. Sol sebeptı et te tıske paidaly. –Ekologiianyŋ da tıske äserı bar ma? –Tamaqtan bölek, ekologiia da tıske äser etedı. Kölıkterdıŋ köptıgı de ziian. Mysaly, bızde auylda tūratyndarda tıs jegı(karies) az kezdesedı. Demek karies ekologiiaǧa tıkelei bailanysty. –Tısı qisyq adamdardyŋ betı qisaiyp ketuı mümkın be? –Tısı qisyq adamnyŋ jaǧy qisaiady, auzy qisaiady. Qazır tısı qisyqtar öte köp. Sebebı qatty tamaqtar jemeidı. Būryn süiek müjuşı edık, nannyŋ qattysyn jeuşı edık. Qazır bärı jūmsaq. Şainamai jūta beresıŋ. Tıs öz qyzmetın atqarmaǧandyqtan qisaiady. Sondyqtan amalsyzdan breketke jügınemız. –Brekettı ekınıŋ bırı saldyryp jatyr. Osy brekettıŋ paidasy men ziianyn aityp berıŋızşı. –Brekettıŋ paidasy – tısıŋdı tüzetıp beretındıgınde. Ziiany – breketten jaǧyŋyz, tamaq şainau qabıletıŋız būzylady. Türıŋızge de äser etedı. Qazır tısınıŋ qisyq ekenıne namystanady. Ärine, tüzetken dūrys. Tısıŋız tüzu bolsa, bet älpetıŋız de, şainau qabıletıŋız de dūrys bolady. –«Aqyl tıs aqyl kırgende ǧana şyǧady» degen aŋyz ba, aqiqat pa? –Aqyl kırgende şyǧady degen qyp-qyzyl ötırık. Aqyl tıs adamnyŋ jasy 20-dan asqanda şyǧady. Keide 30-40, tıptı 70 jasta da şyǧyp jatqanyn köremız. Aqyl tıs eŋ şetkı jaqqa şyǧady. Ol jaqqa tıs tazalaǧyş jetpeidı. Sol sebeptı qūrttauǧa beiım tūrady. Eŋ soŋǧy şyǧatyn tıs bolǧandyqtan, keide basqa tısterdı orynynan qozǧap, qisaityp jıberedı. Tıstıŋ bärı ornynda tūrsa, tamaq jegende qatysatyn bolsa, ony jūludyŋ qajetı joq. Aqyl tıstıŋ auyrtyp, auyrtpai şyǧuy jaqqa bailanysty.
–Sızge qai uaqytta kelsek te, aǧylyp jatqan emdeluşılerdı köremız. Jalpy, tıs därıgerı jaqsy jalaqy alatyn şyǧar?
–Qazır osy jerdı jalǧa alyp, aiyna 500 000-dai tölep otyrmyn. Ekı därıger, ekı medbike jäne sanitarkamyz bar. Solarǧa da jalaqy beremın. Şükır, jetedı.
–Tas tıstıŋ tübıne jiı jinalyp qalyp jatady. Būnyŋ tıske qanşalyqty ziiany bar?
–Tas tıstıŋ tübıne jinalsa, odan iıs şyǧady. Qyzyl iekke kün bermeidı. Qyzyl iektı ary qarai iterıp, qajai beredı. Odan tısıŋ tüsıp qalady. Tas bıreude tez jinalady, bıreude az. Ony mındettı türde jarty jyl saiyn tazalap tūru kerek. Tıs juǧan kezde qyzyl iek qanasa, ol tıs auyrady degendı bıldıredı.
–Tıstı aǧartatyn japsyrmalardy qoldanǧan jön be?
–Ony köbıne jastar qoldanady. Bızde de tıstı aǧartudyŋ türlerı bar.
Tek stomatologiiada emes, sonymen qatar sūlulyq salondarynda da būl qyzmet türı kezdesedı. Qajettılıgıne qarai jasatuǧa bolady. Bıraq, köp jasatu ziian. Tıstıŋ emalın jūqartyp jıberedı.
– Qandai tıs pastasyn qoldanuǧa keŋes beresız?
–Naqty aita almaimyn. Tek bır ǧana tıs pastasyna toqtap qalmai, tür-türın qoldanyp körgen jön. Degenmen aiyna bır ret as sodasymen tıstı juyp tūruǧa keŋes berer edım. Ol tıstı aǧartuǧa yqpaly orasan zor. Odan bölek, būryn ata-babalarymyz tūzben juǧan. Qazır ony ǧalymdar da moiyndap, tūzben juuǧa keŋes berıp jatyr.
–Tıstıŋ auruǧa şaldyǧuy qai aǧzalarǧa äser etedı? Jüike-jüiesıne äserı bar ma?
–As qorytu–auyzdan bastalady. Tamaqty jaqsylap şainap, sūiyq su bolǧan soŋ baryp jūt deidı. Sol siiaqty asqazanǧa, kelbetke, türge äser etedı. Tısıŋ joq bolsa jüike-jüieŋ tozady. Jüikeŋe auyryp äser etpese, basqaşa äser etpeidı dep oilaimyn.
– Kei ülken ata-apalarymyzdyŋ tısterı müldem joq nemese bır-ekeuı ǧana bar. Olarǧa jasandy tıs qoiu kerek pe? Älde özge tiımdı ädıs-täsılı bar ma?
–Qazır inplant degen şyqty. Jaq süiegıŋızge implantty būrap, tıs jasatuǧa bolady. Bıraq, ol – qymbat. Bır tıske implant jasatu 150 000 teŋgeden bastalady. Būrynnan kele jatqan asty-üstıne qoiylatyn, almaly-salmaly protezder bar. Jaǧdai özgermese, protezdı serık etuge tura keledı. İmplantty jasar aldynda analiz tapsyru kerek. Kei jaǧdaida densaulyq ony kötermeuı mümkın.
–Jaŋa bosanǧan äielder tısterın qalai kütuı kerek?
–«Auzyŋdy aşpa, jyly ūsta» dep baiaǧyda aituşy edı. Jaŋa tuǧan säbi kalsii, ftor men fosfordy anasynyŋ tısınen alady. Sol sebeptı tısterı bosap, köp äielder tısterınen aiyrylyp qalady. Aldyn alu üşın aiaǧyŋ auyr bolmai tūryp, tısterdı emdetıp alu kerek.
"Den stomologiianyŋ" qyzmetkerı
–Auyzdan iıs şyqpau üşın ne ısteu kerek?
–Auyzdan iıs tört jaǧdaida şyǧady. Bırınşı, tısı auyratyn adamdardan. Ekınşı, qyzyl iegı auyratyn adamdardan. Üşınşı, tamaǧy auyratyn, anginasy bar adamdardan. Törtınşı, asqazany auyratyn adamdardan. Odan bölek, gaimorit pen büiregı auyratyn adamdardan da iıs şyǧady. Bırınşı osylarǧa analiz tapsyruy qajet.
–Tıstıŋ auruy ölımge alyp keluı mümkın be?
–İä, ondai jaǧdai bolady. Bız qazaq, tısımız ısıp ketpegenşe, auyrǧanşa jüre beremız. Ol dūrys emes. Odan tıs ırıŋdep, kei jaǧdaida ölımge alyp keluı de mümkın. Sol sebeptı, aldyn ala teksertıp, emdelıp tūru kerek.
–Tıske bailanysty qyzyq oqiǧaŋyzben bölısseŋız?
–Osydan talai jyl būryn auylda tıs därıgerı bolyp jürgen şaǧymda bır jıgıttıŋ tısı auyrǧan. Janyŋdaǧy dostary «temekı şekseŋ qoiady» deidı. Ol temekını şege-şege qoimaǧan soŋ, auyldastary «nasybai paidalanǧan dūrys» degen keŋes beredı. Odan da paida bolmaǧan soŋ, bıreulerı «tūz bas», endı bırı «araq ış» deidı. Bärın ıstep köredı. Araq ışıp, mas bolǧan soŋ, dostary şanaǧa salyp maǧan alyp keldı. Kresloǧa otyrǧyzyp, tısın bırden jūla saldym. “Ukol salmaisyz ba?” dep dostary aŋtaryla qarap tūr. Ukoldy baǧanadan berı berıp kele jatyr ekensızder ǧoi,– dep küldım.
–Tıs därıgerı bolu üşın qandai qasiet kerek?
–Şydamdylyq kerek. Tıs kanaldaryn ızdep otyru oŋai emes. Tıstıŋ oquyn oqyp, tastap ketıp jatqandar da bar. Bırazy aqşasyna qyzyǧady. Mäsele aqşada emes. Bılımdı boluyŋ kerek. Qolyŋnyŋ ebı boluy kerek. Eŋbektenıp, adamǧa kömektesuge niet boluy kerek.
Aqgül AIDARBEKOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly
