–Ataqty rejısser Sháken Aımanovtyń jurt jappaı kóretin «Bizdiń súıikti dáriger» fılmindegi dáriger Lavrovtyń beınesi esterińizde bolar?! Men de Nur-Sultan qalasy, Saýran 9 kóshesinde ornalasqan «den stomotologııaǵa» aıaq basqanda dáriger Lavrovtyń quıyp qoıǵan kóshirmesin kórgendeı boldym. Tek bul dáriger – jaı dáriger emes, tis dárigeri Serikbaı aǵa edi. Tis dárigerlik salada 37 jyldyq ótili bar Serikbaı aǵaǵa tisterimdi emdetip qana qoımaı, suqbat alyp qaıttym. Endeshe tis kútiminiń qyr-syryna qanyq bolǵyńyz kelse, súbeli áńgimemizden sýsyndańyz.
–Bul dúnıede adam emdeýden artyq óner joq shyǵar, sirá? Qıyn da kúrdeli tis dárigerlik mamandyǵyna qalaı keldińiz?
–Stomatologııany birden tańdadym dep senimdi túrde aıta almaımyn. Bala kúnimnen saýsaqtarym maıysyp, túrli dúnıeler jasaýǵa kelgende epti edi. Qolymnyń qabilettiligine qarap, tokar nemese plotnık bolamyn dep oılaıtynmyn. Tipten usaq dúnıelerdiń ózin asqan qyzyǵýshylyqpen, baıyppen jasaıtynmyn. Al, stomatologııa – sol usaq túıekke jaqyn jumys emes pe?! Medıınalyq ınstıtýtqa hırýrg bolamyn dep baryp, balym jetpeı stomotologııaǵa top ete qaldym. Qudaıdyń qudiretin kórmeısiz be? Áý bastan júrekpen qalap, janymmen ańsaǵanym osy sala eken ǵoı.
–Tis saýlyǵyn saqtaý úshin qandaı tamaqtardan bas tartqan jón?
–Birinshi, árıne, táttiler. Ekinshisi, unnan jasalǵan taǵamdar. Úshinshi, fast-fýd. Jalpy, tátti tamaqtar men tátti sýsyndardy kóp tutynbaý kerek. Buryn balalarǵa arnalǵan stomotologııa joq edi. Qazir sonyń fakýlteti ashyldy. Nege? Keshe ǵana dúnıege kelgende balada tiske kelgende qandaı másele týyndaýy múmkin? Nege tisteri shyǵa salyp, qaraıyp ketedi, synyp qalady?! Árıne, bunyń bári durys tamaqtanbaýdan, ekologııadan. Tiske zııany joq ózimizdiń qymyzymyz ben etimizdi tutynǵan jón. Sút ónimderin kóp paıdalaný kerek. Sút tisti qataıtady. Vıtamınniń bári ette. Sol sebepti et te tiske paıdaly.
–Ekologııanyń da tiske áseri bar ma?
–Tamaqtan bólek, ekologııa da tiske áser etedi. Kólikterdiń kóptigi de zııan. Mysaly, bizde aýylda turatyndarda tis jegi(karıes) az kezdesedi. Demek karıes ekologııaǵa tikeleı baılanysty.
–Tisi qısyq adamdardyń beti qısaıyp ketýi múmkin be?
–Tisi qısyq adamnyń jaǵy qısaıady, aýzy qısaıady. Qazir tisi qısyqtar óte kóp. Sebebi qatty tamaqtar jemeıdi. Buryn súıek mújýshi edik, nannyń qattysyn jeýshi edik. Qazir bári jumsaq. Shaınamaı juta beresiń. Tis óz qyzmetin atqarmaǵandyqtan qısaıady. Sondyqtan amalsyzdan breketke júginemiz.
–Breketti ekiniń biri saldyryp jatyr. Osy brekettiń paıdasy men zııanyn aıtyp berińizshi.
–Brekettiń paıdasy – tisińdi túzetip beretindiginde. Zııany – breketten jaǵyńyz, tamaq shaınaý qabiletińiz buzylady. Túrińizge de áser etedi. Qazir tisiniń qısyq ekenine namystanady. Árıne, túzetken durys. Tisińiz túzý bolsa, bet álpetińiz de, shaınaý qabiletińiz de durys bolady.
–«Aqyl tis aqyl kirgende ǵana shyǵady» degen ańyz ba, aqıqat pa?
–Aqyl kirgende shyǵady degen qyp-qyzyl ótirik. Aqyl tis adamnyń jasy 20-dan asqanda shyǵady. Keıde 30-40, tipti 70 jasta da shyǵyp jatqanyn kóremiz. Aqyl tis eń shetki jaqqa shyǵady. Ol jaqqa tis tazalaǵysh jetpeıdi. Sol sebepti qurttaýǵa beıim turady. Eń sońǵy shyǵatyn tis bolǵandyqtan, keıde basqa tisterdi orynynan qozǵap, qısaıtyp jiberedi. Tistiń bári ornynda tursa, tamaq jegende qatysatyn bolsa, ony julýdyń qajeti joq. Aqyl tistiń aýyrtyp, aýyrtpaı shyǵýy jaqqa baılanysty.
–Sizge qaı ýaqytta kelsek te, aǵylyp jatqan emdelýshilerdi kóremiz. Jalpy, tis dárigeri jaqsy jalaqy alatyn shyǵar?
–Qazir osy jerdi jalǵa alyp, aıyna 500 000-daı tólep otyrmyn. Eki dáriger, eki medbıke jáne sanıtarkamyz bar. Solarǵa da jalaqy beremin. Shúkir, jetedi.
–Tas tistiń túbine jıi jınalyp qalyp jatady. Bunyń tiske qanshalyqty zııany bar?
–Tas tistiń túbine jınalsa, odan ıis shyǵady. Qyzyl ıekke kún bermeıdi. Qyzyl ıekti ary qaraı ıterip, qajaı beredi. Odan tisiń túsip qalady. Tas bireýde tez jınalady, bireýde az. Ony mindetti túrde jarty jyl saıyn tazalap turý kerek. Tis jýǵan kezde qyzyl ıek qanasa, ol tis aýyrady degendi bildiredi.
–Tisti aǵartatyn japsyrmalardy qoldanǵan jón be?
–Ony kóbine jastar qoldanady. Bizde de tisti aǵartýdyń túrleri bar.
Tek stomatologııada emes, sonymen qatar sulýlyq salondarynda da bul qyzmet túri kezdesedi. Qajettiligine qaraı jasatýǵa bolady. Biraq, kóp jasatý zııan. Tistiń emalin juqartyp jiberedi.
– Qandaı tis pastasyn qoldanýǵa keńes beresiz?
–Naqty aıta almaımyn. Tek bir ǵana tis pastasyna toqtap qalmaı, túr-túrin qoldanyp kórgen jón. Degenmen aıyna bir ret as sodasymen tisti jýyp turýǵa keńes berer edim. Ol tisti aǵartýǵa yqpaly orasan zor. Odan bólek, buryn ata-babalarymyz tuzben jýǵan. Qazir ony ǵalymdar da moıyndap, tuzben jýýǵa keńes berip jatyr.
–Tistiń aýrýǵa shaldyǵýy qaı aǵzalarǵa áser etedi? Júıke-júıesine áseri bar ma?
–As qorytý–aýyzdan bastalady. Tamaqty jaqsylap shaınap, suıyq sý bolǵan soń baryp jut deıdi. Sol sııaqty asqazanǵa, kelbetke, túrge áser etedi. Tisiń joq bolsa júıke-júıeń tozady. Júıkeńe aýyryp áser etpese, basqasha áser etpeıdi dep oılaımyn.
– Keı úlken ata-apalarymyzdyń tisteri múldem joq nemese bir-ekeýi ǵana bar. Olarǵa jasandy tis qoıý kerek pe? Álde ózge tıimdi ádis-tásili bar ma?
–Qazir ınplant degen shyqty. Jaq súıegińizge ımplantty burap, tis jasatýǵa bolady. Biraq, ol – qymbat. Bir tiske ımplant jasatý 150 000 teńgeden bastalady. Burynnan kele jatqan asty-ústine qoıylatyn, almaly-salmaly protezder bar. Jaǵdaı ózgermese, protezdi serik etýge týra keledi. Implantty jasar aldynda analız tapsyrý kerek. Keı jaǵdaıda densaýlyq ony kótermeýi múmkin.
–Jańa bosanǵan áıelder tisterin qalaı kútýi kerek?
–«Aýzyńdy ashpa, jyly usta» dep baıaǵyda aıtýshy edi. Jańa týǵan sábı kalıı, ftor men fosfordy anasynyń tisinen alady. Sol sebepti tisteri bosap, kóp áıelder tisterinen aıyrylyp qalady. Aldyn alý úshin aıaǵyń aýyr bolmaı turyp, tisterdi emdetip alý kerek.
"Den stomologııanyń" qyzmetkeri
–Aýyzdan ıis shyqpaý úshin ne isteý kerek?
–Aýyzdan ıis tórt jaǵdaıda shyǵady. Birinshi, tisi aýyratyn adamdardan. Ekinshi, qyzyl ıegi aýyratyn adamdardan. Úshinshi, tamaǵy aýyratyn, angınasy bar adamdardan. Tórtinshi, asqazany aýyratyn adamdardan. Odan bólek, gaımorıt pen búıregi aýyratyn adamdardan da ıis shyǵady. Birinshi osylarǵa analız tapsyrýy qajet.
–Tistiń aýrýy ólimge alyp kelýi múmkin be?
–Iá, ondaı jaǵdaı bolady. Biz qazaq, tisimiz isip ketpegenshe, aýyrǵansha júre beremiz. Ol durys emes. Odan tis irińdep, keı jaǵdaıda ólimge alyp kelýi de múmkin. Sol sebepti, aldyn ala teksertip, emdelip turý kerek.
–Tiske baılanysty qyzyq oqıǵańyzben bólisseńiz?
–Osydan talaı jyl buryn aýylda tis dárigeri bolyp júrgen shaǵymda bir jigittiń tisi aýyrǵan. Janyńdaǵy dostary «temeki shekseń qoıady» deıdi. Ol temekini shege-shege qoımaǵan soń, aýyldastary «nasybaı paıdalanǵan durys» degen keńes beredi. Odan da paıda bolmaǵan soń, bireýleri «tuz bas», endi biri «araq ish» deıdi. Bárin istep kóredi. Araq iship, mas bolǵan soń, dostary shanaǵa salyp maǵan alyp keldi. Kresloǵa otyrǵyzyp, tisin birden jula saldym. “Ýkol salmaısyz ba?” dep dostary ańtaryla qarap tur. Ýkoldy baǵanadan beri berip kele jatyr ekensizder ǵoı,– dep kúldim.
–Tis dárigeri bolý úshin qandaı qasıet kerek?
–Shydamdylyq kerek. Tis kanaldaryn izdep otyrý ońaı emes. Tistiń oqýyn oqyp, tastap ketip jatqandar da bar. Birazy aqshasyna qyzyǵady. Másele aqshada emes. Bilimdi bolýyń kerek. Qolyńnyń ebi bolýy kerek. Eńbektenip, adamǵa kómektesýge nıet bolýy kerek.
Aqgúl AIDARBEKOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly
