- ULTYN OIaTYP, JIYRMA JASYNDA URANDAǴAN
«Alystan alash dese, attanamyn,
Qazaqty qazaq dese maqtanamyn.
Bolǵanda atam qazaq, sheshem qazaq,
Men nege qazaqtyqtan saqtanamyn».
M.Dýlatov
«Alash» qozǵalysynyń kósemderiniń biri, kórnekti qoǵam qaıratkeri, jalyndy aqyn, jazýshy Mirjaqyp Dýlatovtyń ulty úshin jasaǵan qyzmetteri, shyǵarmashylyǵy búgingi qazaq álemine jaqsy aıan. Onyń ótken ǵasyrdyń bas kezinde jaryq kórgen «Oıan, qazaq!»(1909 j) kitaby ult qozǵalysy dáýiriniń basynda turǵany da belgili. Al, «Baqytsyz Jamal»(1910j) romany qazaq prozasynyń bastaýy bolsa, «Esep quralyda»(1911j) matematıkalyq oqýlyqtyń eń alǵashqysy edi. «Oıan, qazaq!» kitaby Ýfadan basylyp shyǵyp, búkil qazaq eline aty shyqqanda Mirjaqyp Dýlatov nebári jıyrma tórt jasta edi. Munyń bári búgingi qazaq tarıhynda jaqsy málim derekter.
Meniń bul maqalada keńirek aıtaıyn degenim múldem basqa. Iaǵnı, meniń atalmysh maqalam bolashaq qaıratker, aqynnyń HH- ǵasyrdyń bas kezinde nebári 19 jasqa tolǵan jas ta, qaıratty oqyǵan jigittiń otarshylardyń ezgisin kórip, qınalǵan el jurtynyń azattyǵy úshin, bostandyǵy úshin kúresýge bel sheship, jedel kirisip ketkeni, jastyq jalyny men bar qaıratyn ult bolashaǵy úshin jumsap, sol uly jolda kórgen qýǵyndary men azaptary týraly bolmaq.
Torǵaıda orys qazaq ýchılıesin aııaqtap, eki úsh jyl muǵalim bolǵan kezde erjetip, azamattyq jáne saıası tanymy qalyptasyp qalǵan Mirjaqyp Dýlatov 1904- jyly Omby qalasyna esimin erteden estip júrgen aǵasy Ahmet Baıtursynovty izdep kelip, tanysqanda Ahań on toǵyz jasar jigittiń kózqarasyna, sóz saptasyna tańǵalǵan edi. A.Baıtursynov M.Dýlatovtyń óleńshildikke beıim ekenin birden ańǵarǵan. Ekeýi sol kúnnen aǵaly inili baýyrdaı tabysyp ketken.
Olardy ásirese jaqyndastyrǵan elshildik oılary edi. Sodan Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov Qarqaralyǵa keledi. Ahań Qarqaralyda, Mirjaqyp Zaısan jaqta muǵalimdik qyzmet atqarady. Degenmen, ózara jıi kezdesip turady. Ahań men Jahańnyń saıası belsendiligi kúsheıgeni osy kez. Ahań men Jahań Qarqaraly bazary kezinde, basqa ýaqytta da qalyń otyrǵan aýyldardyń arasynda otarshylardyń qarashekpendilerdi qazaq jerine zańsyz qonystandyryp jatqany, jaıylymdyq jáne qystaýlyq jerderdi tartyp alyp jatqany, qazaqtyń olardyń tarapynan ezgi kórip jatqany jaıly belsendi nasıhat júrgizedi. Sodan qazaq zııalylary qostaı kele, 1905-jyly Qarqaralyda Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Jaqyp Aqbaev, Mirjaqyp Dýlatov qosylyp, patshalyq jergilikti ókimetke petıııa jazady.(Petıııaǵa bir derekte 42 adam qoıǵan dese, basqa derekterde 14 myń adam qol qoıǵan dep jazyp júr). Bul talap aryzda orys sharýalaryn qazaq jerine qonystandyrýdy toqtatý, qazaq jerlerin zańsyz tartyp alýdy toqtatý, jer máselesin sheshý úshin zemstvo ashý, qazaq balalary úshin mektepter ashý, qazaq musylmandaryn múftııatqa qaratý jáne t.b.máseleler talap etilgen. Petıııa boıynsha jergilikti gýbernator qylmystyq is qozǵatyp, jandarmerııa tyńshylyqty jolǵa qoıady. Sonyń nátıjesinde osy petıııa isimen áýeli Jaqyp Aqbaev (soǵan deıin, patsha ókimetimen qýǵyndalǵan, belgili zańgar) túrmege jabylady. (M.Qulmuhanbettiń jazýynsha J.Aqbaev 1906- jyly túrmege jabylǵan.) Al, keıbir jazbalarda «A.Baıtursynov pen J.Aqbaev petıııa isi boıynsha túrmege birge jabylǵan» dep jazylyp edi, onyń avtory qazir esimde joq. Odan keıin, osy is boıynsha 1909-qyrkúıekte Ahmet Baıtursynov túrmege qamalady. Ahań bul túrmeden toǵyz aıdan keıin ǵana shyǵyp, Orynborǵa jer aýdarylady. Al, M.Dýlatovtyń da petıııa uıymdastyrýǵa qatysqanyn , onyń aldynda Semeıdegi qazaqtyń oqyǵandarymen, kózi ashyq belsendilermen, baılarymen kezdesip, patsha otarshylarynyń qazaq eli men jerine tizesi batyp bara jatqanyn jıi áńgime etip, el arasynda nasıhattyq qyzmet istegenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Meniń oıymsha, patsha jandarmerııasynyń bul jolǵy jazasynan «qudaı saqtap qalǵan» dep qana aıtýǵa bolady. Aımaqtyq úkimetke petıııa jazylǵanda onda M.Dýlatovtyń da eńbegi bolǵanyn M.Dýlatov týraly jazǵandardyń biri J.Ysmaǵulov ta atap ketedi.Olaı bolsa, keleshekte jazylatyn «Alash qaıratkerleri», nemese, «Alash qozǵalysynyń tarıhynda» «Mirjaqyp Dýlatovtyń ulty úshin jasaǵan saıası belsendi qyzmeti qazaq zııalylary men qaıratkerleriniń 1905-jyly aımaqtyq úkimetke jazǵan petıııasynan bastaldy» dep jazylsa jón bolar edi. Óıtkeni, M.Dýlatovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn búgingi zertteýshiler M.Dýlatov saıası ushtalyp kelgen kezin 1906- jyl dep kórsetedi. Óıtkeni, osy jyly kadet partııasynyń , anyǵyn aıtqanda Bókeıhanovtyń tapsyrmasymen Peterborǵa barady. Onda M.Shoqaı jáne basqada qazaq zııalylarymen kezdesip, saıası kózqarasynyń aıasy keńeıe túsedi. Osynda tatarlardyń «Ýlfat» gazetiniń qazaqsha qosymshasy «Serke» gazetine M.Dýlatovtyń «Bizdiń maqsatymyz» atty maqalasy men «Jastarǵa» degen óleńi basylyp shyǵady. Gazettegi maqala men óleń Mirjaqyptyń búrkenish esimmen jarııalanǵan. Óleń men maqala basylǵan «Serke» gazetin qala jandarmerııasy sol kúni kámpeskeleıdi jáne gazettiń ári qaraı shyǵýyna tıym salǵan. Óleńniń avtoryn izdep, áýrege túsedi. Biraq, bul kezde Mirjaqyp Dýlatov elge júrip ketken edi. «Serkedegi» óleńi qanattandyrǵan M.Dýlatov elge kele shyǵarmashylyqpen aınalysty. Qazaqtyń otarshylardan kórip júrgen qorlyǵy, ezgisi, jas aqynnyń kókireginde birge qaıǵy, kúıik bolyp, bite qaınady. Mirjaqyptyń óleńderi janyndaǵy dostarynan, ásirese, ustazy ári aǵasy Ahańnan rýhanı qoldaý tapty. Aqyry, M.Dýlatovtyń osy aralyqta óleńderi Ýfadaǵy Karımov baspasynan «Oıan, qazaq!» degen atpen kitap bolyp basylyp shyqty. Dál osy ýaqytta A.Baıtursynovtyń «Qyryq mysal» atty kitaby da jaryq kórgen. Eki kitap ta qazaq arasyna qazirde tez tarap ketti. Aýyl arasyndaǵy saýaty barlar keshke qaraı búkil aýyldy jınap alyp, «Oıan, qazaq!» pen «Qyryq mysaldy» oqyp berýdi ádetke aınaldyrǵan. Onynshy jyldary Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatovtyń esimderin bilmeıtin qazaq bolmady. Keı eske alýshylar «Aýyldarda«Oıan, qazaq!» pen «Baqytsyz Jamaldy» oqyǵanda kózderinen jastary par parlap aǵyp, jylap otyrýshy edi» deıtin. Osy sózderden keıin maǵan «Oıan, qazaqtaǵy!»
«Kózińdi ash, oıan qazaq, kóter basty,
Ótkizbeı qarańǵyda beker jasty.
Jer ketip, din nasharlap, hal haram bop,
Qazaǵym, endi jatý jaramasty..» degen joldaryn qulaǵymen estip kókiregine toqyp, namysyn qaırap otyrǵan jan elestese,
«Baqytsyz Jamal» romanyn kózi qaraqtylardyń ásirese, myna joldardy
«Qyz baıǵus qolǵa túske sandýǵashtaı,
Torynda ómiri óter kiltin ashpaı.
Satady mal kóp bergen kisi bolsa,
Ketedi jylap sorly qarsylaspaı...» degen joldardy oqyǵanynan estip, egilip, jylap otyrǵan, qazaqtyń nebir sulý qyzdarynyń kúıikti beınesi kóz aldyma kele qalady.
Mirjaqyp Dýlatovtyń 1909-jyly kitap bolyp shyqqan «Oıan,qazaǵy» men AhmetBaıtursynovtyń
«Qyryq mysaly» qazaq jurtyna úlken serpilis ákeldi. Otarshyldyqqa qarsy ulttyq kúres dáýiriniń ekinshitolqyny boldy desek te, qatelespeımiz.
Endeshe osynyń aldynda aıtqan sózimizdi eske túsire ketsek, HH ǵasyrdyń bas kezindegi, tap basyp aıtsaq , 1905-jylǵy A.Baıtursynovtyń, Á.Bókeıhanovtyń, M.Dýlatovtyń, J.Aqbaevtyń jáne t.b. qazaq zııalylarynyń uıymdastyrýymen jazylǵan jáne aımaqtyq patsha ókimetine joldanǵan PETIIIaSY qazaq tarıhyndaǵy jalpy qazaq ultynyń otarshyldyqqa qarsy bildirgen alǵashqy saıası qozǵalysynyń bastaýy boldy desek, artyq emes.
Sheshendigimen, shyǵamashyldyǵymen, elshildigimen qazaq arasynda zor edelgi ıe bolǵan Mirjaqyp .Dýlatovty sonaý petıııa jazylǵan 1905-jyly aq «el arasyna iritki salýshylar» tizimine qosyp, patsha jandarmerııasy qýdalaýdy bastaǵanyn qadap aıtqym keledi.
- M.DÝLATOVTYŃ TÚRMEGE ALǴASh QAMALÝY
Bizdiń áńgimemizdiń negizgi túbiri- M.Dýlatovty patsha ókimetiniń qýǵynǵa salýy týraly edi. Mirjaqyp Dýlatov patsha jandarmerııasy tyńshylarynyń nazaryna
1905- jyly ilikkenin joǵaryda aıtyp kettim. Aımaqtyq ókimetke petıııa jazýdy uıymdastyrǵandardyń bári jandarmerııanyń baqylaýynda bolǵan. Sol sebepti jáne tyńshylardyń derekterine oraı, J.Aqbaev, odan keıin A.Baıtursynov túrmege qamalǵan. Al, Á.Bókeıhanov pen M.Dýlatovtyń sol kezde jaýapqa alynbaýy dálelderdiń azdyǵy nemese atalǵan kisilerdiń Semeıden shalǵaıda bolýynan dep oılaımyn. (M.Dýlatov ol kezde Zaısanda, aýyldyq jerde muǵalim bolǵan.)1906- jyly M.Dýlatov Á.Bókeıhanovtyń usynysymen Peterborǵa barady. Onda Mustafa Shoqaı tárizdi qazaq biraz oqyǵan zııalylarymen kezdesken. 1907-osy qalada shyǵyp turatyn «Serke» atty gazetke óleń men maqalasy (joǵaryda aıtyp kettim) jarııalanyp, sol úshin patshanyń bas jandarmerııasynyń «iritki salýshylar» tizimine iligip, izdeý, naqty esimin anyqtaý jáne tutqyndaý tapsyrylǵan. Biraq, Peterbor jandarmerııasy óleń avtoryn izdegende, M.Dýlatov Omby poezyna otyryp, jol tartyp ketken.
1909- jyly Ýfada Karımov degen baspagerdiń baspasynan « Oıan,qazaq!» atty kitaby shyqqannan keıin, M.Dýlatovtyń ataǵy qalyń qazaqqa keńinen jaıylyp ketedi.
1910-jyly Mirjaqyp Dýlatovtyń «Baqytsyz Jamal» atty romany Orynbordan basylyp, el arasyna tez taraıdy. Mirjaqyptyń esimi halyq arasynda ańyzǵa aınalady. Bul aımaqtyq jandarmerııany qatty alańdatady. Tyńshylary arqyly el ishinen Mirjaqyptyń ústinen neshetúrli jala uıymdastyrady. Sonyń negizinde 1911-jyly Mirjaqyp Dýlatovqa aıyp taǵyp, Semeı túrmesine jabady. Jalpy, M.Dýlatovtyń osy jyly túrmede otyrǵany týraly derekter zertteýshi J.Ysmaǵulovtyń jáne Mirjaqyptyń aǵasy Asqar Dýlatovtyń qyzy Botagózdiń estelikterinde bar. Sol joly M.Dýlatov túrmeden birjarym jyldan keıin ǵana bosap shyqqan. Shette júrgen Mirjaqyptan kóp ýaqyt habar bolmaı, aýyldaǵy týystary M.Dýlatovtyń tutqyndalǵanyn «Aıqap» jýrnalynyń toǵyzynshy nómirinde jarııalanǵan habardan bilgen. Onda M.Dýlatovtyń Qyzyljardan Semeıge barǵanyn, sońynda polıeıler qalmaı júrip, sol jerde tutqyndap, úıin tintip, ondaǵy «Oıan, qazaq!», «Baqytsyz Jamal» kitaptaryn kámpeskelep, túrmege japqanyn jazǵan eken. Sol qamalǵannan M.Dýlatov túrmeden bir jarym jyldan keıin ǵana shyǵypty.
Ol týraly M.Dýlatov Asqar aǵasyna Orynbordan joldaǵan hatynda «...Semeımen hosh aıtysyp, izimdi bildirmeýge tyrysyp, Túrkistan qalasyna jettim.Jasyryn kúnkóriste bolǵandyqtan sizderge ýaqytynda habar bere almadym...» dep jazypty.
Mirjaqyp Dýlatov patsha jandarmerııasynyń qýǵyndaýynan qashyp, Túrkstandaǵy qazaq oqyǵandarynyń biri Sadyq Ótegenulynyń úıinde tórt bes aı turady. Mirıakýb (búrkenish aty) osy az ýaqyttyń ishinde Túrkistandaǵy ózbek, dunǵan aǵaıyndarynyń arasyna óz zamandastaryndaı sińisip ketedi. Olardy Miraǵamyz óleńderimen, aıtqyshtyǵymen, ázil qaljyńdarymen, ónerimen tánti etken. Solar Mirjaqyp Dýlatov Orynborǵa qaraı jolǵa shyǵarynda Sadyqtyń úıinde shyǵaryp salý dastarhanynda otyrǵan kezde dostasyp ketken ózbek saýdagerleri Mirjaqyptyń aldyna bir býma aqsha tastaıdy, Mirjaqyp ony sypaıylyqpen alǵysy kelmese de, Sadyq bolmaı alǵyzypty. Ol kezde úsh tórt somǵa iri qara, ne jylqy alatyn kez.
Sonymen, biraz qarjymen M.Dýlatov Orynborǵa keledi.Sonda Mirjaqyp Dýlatovtyń óziniń jazǵan hatynda «1913-jyldyń bas kezinde Orynborǵa keldim. Sondaǵy jazýshy ǵalym, ózimniń ustazym, ári aǵam Ahmet Baıtursynovqa baryp, sálem berdim. Uzaq keńesip, qazaq halqyna arnap, gazet shyǵarmaq boldyq. Bul pikirimizdi Álıhan Bókeıhanov qoldady. «Iske sát» dep jumysqa kiristik. Ókimet oryndaryn jaǵalap júrip, áreń degende ruqsat aldyq. Túrkistanda jınalǵan mol aqshany, «Ýfadaǵy «Ǵalııa» medresesiniń shákirtteri qosqandaryn osy iske baǵyshtadyq...» deıdi.
Ulttyq gazet shyǵarýdy Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov sonaý 1904-jyly Ombyda kezdesken kezde armandaǵan. Sol armandaǵan «Qazaq»gazetiniń birinshi sany 1913-jyly 2-aqpan kúni Orynborda basylyp shyqqan joly, Ahań men Jahańnyń osydan toǵyz jyl buryn sóz qylǵan qııaldarynyń júzege asqanyna óz kózderine ózderi senbeı, keremet halde bolǵanyna tańǵalýǵada bolmas. A.Baıtursynov pen M.Dýlatov osy «Qazaq» gazeti arqyly elin oıatý úshin, sanasyn jańǵyrtyp, kózin ashý úshin, el, ult bolyp, birigýi úshin bar erik qaırattaryn jumsady. Ekeýi de qazaq basyna baılanysty kez kelgen maqalany erek qulshynyspen, «elim»degen erekshe mahabbatpen jazdy. Gazet avtorlarynyń sol jaqyndyǵyn, janashyrlyǵyn qazaq eli birden aq sezdi. Sodan «Qazaq» gazeti el arasynda bedeli ósip, halyqtyq gazet bolyp ketti ǵoı. «Qazaq» gazetine alǵashqy shyqqan kezinen bastap, Á.Bókeıhanov, E.Omarov, T.Shonanov, H.Domuhanbetov jáne t.b qazaq oqyǵandary ózekti maqalalar jazsa, M.Jumabaevtyń, BMaılınniń, S.Toraıǵyrovtyń óleńderi de jarııalanyp turǵan.
Patshalyq ókimettiń baqylaýshy ókilderi «Qazaq» gazetiniń shyǵýyn qatań baqylaýda ustap otyrdy. enzor boldy. Gazetke talaı shtraf salynyp, bir ret Ahmet Baıtursynov túrmege jabyldy. Ol jerden el bolyp, Ahańdy bosatyp aldy. Gazetke salynǵan shtrafty tólesti.
«Elim» degen qazaq oqyǵandarynyń barlyǵyn patsha ókimeti únemi qatań baqylaýda ustap otyrdy. Sol baqylaýdyń ishindegi eń qataly A.Baıtursynov pen M.Dýlatovtyń ústinde boldy. Qazaq ultshyldaryn jandarmerııanyń arnaýly tyńshylarynyń baqylaýy sonaý jyly patsha bıligi joıylǵanǵa deıin toqtaǵan joq. Patsha bıliginiń ornyna Ýaqytsha ókimet kelip, patshalyq bılik júıeleri bet -betine tarap ketkennen keıin ǵana qýǵynda bolǵan qazaq zııalylarynyń biraz tynystary keńeıip, ult máselesin keńirek qozǵaýǵa múmkinshilik alǵan kez edi.
Qazaq jeri 1917-jyldan 1920- jylǵa deıin alasapyran oqıǵalarǵa toly kezeń boldy. Eldi birde Ýaqytsha ókimet, sosyn aqgvardııashylar, bolshevıkter bılegen shaqtar boldy. Soǵan qaramastan Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov bastaǵan qazaq oqyǵandary Qazaq eliniń memlekettigin qurý úshin kúresti. Qazaq jurtynyńalǵashqy sıezin jáne ekinshi sıezin ótkizdi, Alash partııasyn qurdy. Bolshevıktermen qoldaryna qarý alyp, shaıqasty. Osy ótpeli kezeń 1919-jylǵa deıin sozyldy. Bul jyly Keńes ókimeti osy kúngi keńistikte bılikti tegis qoldaryna alǵan ýaqyt edi. Soǵan baılanysty Á.Jangeldın men A.Baıtursynov Máskeýge baryp, Lenınmen, Ulttar keńes komıssııasynyń basshysy I.Stalınmen Qazaq eliniń avtonomııasy men shekarasy jóninde kelissóz júrgizilgen. Onyń nátıjesi 1920- jyly qol qoıǵan Qazaq avtonomııasynyń qurylý jónindegi Qaýlysy edi. Sol kezdegi Qazaq avtonomııasynyń shekarasy osy kúngi táýelsiz Qazaqstan shekarasymen eptep sáıkes keledi. (Zaman talabyna sáıkes, kezinde sál pál shekaralyq ózgerister bolǵan). Odan keıin, A.Baıtursynov bolshevıkterdiń kósemi Lenınge hat jazyp, Alash partııasynyń qaıratkelerine keshirim jasaýdy ótingen edi. A.Baıtursynovtyń bul ótinishi de eskerilip, búkil el aldynda resmı keshirim jarııalanǵan. Biraq, 1920-jyly Qazaq avtonomııasy qurylǵannan keıin, baı- kedeı bolyp bóliný, tap- tap bolyp ózara kúresý kúsheıip ketti. Jınalystarda Alash qaıratkerlerin ashyq tildeý, ústerinen jalaly aryz jazý kóbeıgen. Bolshevıkterdiń resmı keshirýinen keıin Alash azamattarynyń jaı- kúıi birshama jeńildegendeı bolǵanmen, 1921-jyldan keıin Keńes qyzmetindegilerdiń jaǵdaıy,bedeli birshama tómendeı bastady.Qyzmetten shyǵaryp tastaý, jaýapqa tartý kóbeıdi. Aqyrynda, sol jyly Á.Bókeıhanov pen M.Dýlatovty Semeıde tutqyndaıdy. Odan ári eki tutqyndy Orynborǵa jibergen. Olar túrmede bir jylǵa jýyq otyrǵan. M. Dýlatovtyń jary Ǵaınıjamal 1922-jyly elge jazǵan hatynda Á.Bókeıhanov pen M.Dýlatovtyń «1919-jylǵy Lenın men Kalının qol qoıǵan ultshyl partııalardyń múshelerine keshirim jarııalanǵan qaýlysyna sáıkes bosatylǵanyn jáne Keńes úkimetine adal qyzmet etýge múmkindik berilgeni» aıtylypty.
- SOŃǴY TÚRME, SOŃǴY AZAP
Alash qaıratkerlerine keshirim jasalǵany jáne memlekettik qyzmet atqarýǵa múmkindik berilgeni» týraly anyqtama M.Dýlatov pen aǵaıyn týystarynyń kóńil kúıin birshama jaılandyrǵan. Jaqań (Mirjaqyp) bosanǵannan keıin Orynborda, Qazaq avtonomııasynyń jańa ortalyǵy Qyzylordada, odan keıin Tashkende, Semeıde túrli qyzmetter atqardy. Joǵarǵy oqý oryndarynda sabaq berdi. Biraq, jan tynyshtyǵyn taba almady.
Birneshe jylǵa sozylǵan alasapyran azamat soǵysy 1921-1922-jyldary asharshylyqqa ákelip, eldi kúızeltip jiberdi. El endi eńsesin kótere bergende, tap kúresi, dinge qarsy kúres kúsheıe tústi. Qazaq eline kelgen eń úlken aýyrtpalyq Qazaq úkimetiniń basyna Goloekın kelgennen keıin bastaldy. Eń áýeli ol A.Baıtursynov negizin qalaǵan tótenshe ǵaripti latynshaǵa kóshirý máselesin kóterdi. Odan keıin baılardy kámpeskeleý naýqanyn bastap ketti. Goloekınniń osy áńgúdik saıasatynan keıin statıstıkalyq derekterge qaraǵanda, qazaqtyń jalpy sany eki esege jýyq kemigen. Mal basy eń tómengi kórsetkishke jetip, nátıjesi el 1932-1933-jyldary taǵy da ashtyqqa ushyraǵan. Goloekın alqaly jıyndarda tap kúresin ýshyqtyra tústi. Ásirese, Alashtyń oqyǵan azamattaryna qysym kórsetýdi, qýǵyndaýdy kúsheıtti.
Aqyrynda 1928-jyly M.Dýlatovty Qyzyordada qyzmet istep jrgen jerinen tutqyndady. Birer kúnniń ishinde A.Baıtursynov, H.Dosmuhanbetov, M.Áýezov, J.Aqbaev jáne basqada kóptegen Alash qaıratkerleride túrmege jabylǵan. A.Baıtursynov bastaǵan bir topty sosyn Almaty túrmesine jóneltken. M.Dýlatov, Iýsýpov, J.Aımaýytovty Máskeýdiń Býtyrka túrmesine aparyp, M.Dýlatovty jalǵyz kisilik kameraǵa qamaǵan. Aıaýly Jahańa (Mirjaqyp) qaǵaz qalam bermegen, hat jazýǵa ruqsat etpegen. M.Dýlatovtyń Alash partııasynyń beldi kósemderiniń biri bolǵanyn, Qazaq avtonomııasyn basqaryp turǵan Goloekınde, NKVDnyń komıssary Dzerjınskııde jaqsy bilgen. Býtyrkada M.Dýlatovtyń óte qatań jaǵdaıda ustalýyda osylardyń tikeleı buıryǵymen istelgen deýge bolady. Tek, eki jyldan keıin, 1931-jyly Máskeýde úshtik sot bolyp, M.Dýlatovty Aqteńizdegi Sosnove aralyna aıdaýǵa jiberedi. Taǵdyrdyń qataldyǵy -aı, Jahań sol jerde aıdaýda júrgen týǵan aǵasy Asqarmen kezdesedi, júdep, ábden qaljyrap ketken. Ahańnyń aǵasyna kómekteser qolynda qaırany joq edi. Ózi Býtyrkada jatqanda astma aýrýyna ushyraǵan, Sosnovekiniń ylǵaldy aýasy aýrýyn asqyndata túsken.Sodan M.Dýlatovty lazaretke jumysqa qoıyp, aǵasy Asqardy Kotlas degen jerge aıdap jibergen. Sodan A.Dýlatovtan habar bolmaǵan eken.
Ǵaınıjamal Jahańnyń súıip qosylǵan jary. Ǵaınıjamal (Dosymbekova, burynǵy tegi) qyzyljarlyqSyzdyq Ótegenuly degen oqyǵan kisiniń qyzy. Ǵaınıjamalda oqyǵan, qatarynyń aldy, sulý qyz bolǵan. Mirjaqyp Dýlatov Gorkııdiń áıeli E.Peshkovaǵa hat jazyp jary Ǵaınıjamalmen kezdesýge ruqsat alyp berýge kómektesýin suraıdy. Eki aıdan keıin kezdesýge ruqsat qaǵaz kelipti. 1934-jyly Ǵaınıjamal Sosnove aralyna úlken qıyndyqpen jetedi. Qasynda uly Álibek bolǵan. Jahań óziniń aýyr jaǵdaıyn sezgennen be, Ǵaınıjamalǵa elge qaıtýǵa keńes beredi. 1935-jyl qaıǵy ústine qaıǵy jamaǵan jyl boldy. Jahańnyń uly Álibek aýrýdan qaıtys bolady. Sonaý Alash zamanynan beri Ahmet pen Mirjaqypty muqym qazaq «Ahań men Jahań» dep qurmetpen ataǵan. Ahań men Jahańnyń shyǵarmashylyqtary da úndes, ıdeıalary da úndes, elshildik urandary da úndes ultynyń bolashaǵy úshin kúresken tulǵalar edi. Jahańnyń uly Álibek qaıtqanda (Almatyda) Ahań (ózi de Arhangelskiden aıdaýdan oralǵan kezi) Ǵaınıjamalǵa kelip, qatty tolqyp otyryp«Gaıa, shyraǵym,qaıǵyńa ortaqpyn. Mezgilsiz solǵan gúl úzilip tústi...Arty tek qaıyrly bolsyn.Qalǵandardyń, Mirjaqyptyń amandyǵyn tileıik. Aqyryn sura. Álibektiń qaıtys bolǵanyn Mirjaqypqa estirtip, hat jazbańdar. Ózi aýyryp júrgende qınalyp qalar. Artymda ul- qyzym bar dep úmiti úzilmeı júrsin» dep júregi qaq aırylyp, kóńil aıtqan eken. Kóp uzamaı 1935- qarasha aıynda M.Dýlatov týraly NKVDdan qaraly habar kelgende Ahań « Aınalaıyn, Ǵaınıjamal, ne aıtarymdy da bilmeı otyrmyn!» dep egilgen eken.Eki kózi jasqa tolyp, eńkildepti. ( G.Dýlatova «Shyndyq shyraǵy"»kitabynan). NKVD habarlamasynda «M.Dýlatov lazarette aýrýdan kózjumdy» delingen.
Qaıran Jahań! Elý jasyna tolmaı, ókinishte ómiri úzildi. Nebiri jıyrma jasynda qaınaǵan qanymen, jalyndaǵan janymen A.Baıtursynovpen tize qosa otyryp, Qazaq eliniń keleshegi úshin qolynan kelgenniń bárin jasady, kúresti!
Jıyrma jasynan bastap, ultyna jasaǵan qyzmeti úshin patsha jandarmerııasynyń qýǵynyna ushyrady. M.Dýlatov nebári elý jasynyń otyz jylyn qýǵyn súrginde ótkizgen. Ómiriniń sońǵy jeti jylyn túrmede, sosyn Sosnove aralynda ótkizgen Mirjaqyp Dýlatov uzaq azapty kúnderden keıin 1935-jyly bu dúnıeden ótken.
Mirjaqyptyń súıkti jary Ǵaınıjamalda kóp uzamaı, qaıtys bolǵan. Artynda Gúlnar atty qyzy qaldy. Sol Gúlnar Dýlatova HH-ǵasyrdyń bas kezindegi Alash tarıhy men qazaq ómirin beınelegen tamasha «Shyndyq shyraǵy», «Alashtyń sónbes ottary»atty estelik kitaptar jazyp qaldyrdy.
Mirjaqyp Dýlatovtyń ustazy, aǵasy, ult ustazy Ahmet Baıtursynov 1935-jyly Almatyda NKVD ǵımaratynda atylyp, Almatynyń shet jaǵyna belgi qoıylmaı jerlengen. Ult shyraǵdany Jahańnyń múrdesi Sosnovkadan týǵan jerine ákelinip, qaıta jerlendi. Torǵaıda eskertkishi qoıylyp, murajaı ashylǵan.
Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri,qoǵam qaıratkeri , halqyna máńgilik mura qaldyrǵan kórkemsóz sheberi, aqyn, jazýshy Mirjaqyp Dýlatovtyń jalyn men qaıratqa toly beınesi urpaqtan urpaqqa úlgi bolmaq. Maǵan:
«Arǵy atam er túrik,
Biz qazaq elimiz.
At minsek erlenip,
Dýyldap shabamyz.
Lap desek, erlenip,
Lapyldap janamyz!...»dep Jahańnyń óleńimen jigerlenip urandatyp bara jatqan keleshektiń jastary kóz aldyma keledi.
Jumat ÁNESULY , jýrnalıst, jazýshy, tarıhshy
