- ŪLTYN OIаTYP, JİYRMA JASYNDA ŪRANDAǦAN
«Alystan alaş dese, attanamyn,
Qazaqty qazaq dese maqtanamyn.
Bolǧanda atam qazaq, şeşem qazaq,
Men nege qazaqtyqtan saqtanamyn».
M.Dulatov
«Alaş» qozǧalysynyŋ kösemderınıŋ bırı, körnektı qoǧam qairatkerı, jalyndy aqyn, jazuşy Mırjaqyp Dulatovtyŋ ūlty üşın jasaǧan qyzmetterı, şyǧarmaşylyǧy bügıngı qazaq älemıne jaqsy aian. Onyŋ ötken ǧasyrdyŋ bas kezınde jaryq körgen «Oian, qazaq!»(1909 j) kıtaby ūlt qozǧalysy däuırınıŋ basynda tūrǧany da belgılı. Al, «Baqytsyz Jamal»(1910j) romany qazaq prozasynyŋ bastauy bolsa, «Esep qūralyda»(1911j) matematikalyq oqulyqtyŋ eŋ alǧaşqysy edı. «Oian, qazaq!» kıtaby Ufadan basylyp şyǧyp, bükıl qazaq elıne aty şyqqanda Mırjaqyp Dulatov nebärı jiyrma tört jasta edı. Mūnyŋ bärı bügıngı qazaq tarihynda jaqsy mälım derekter.
Menıŋ būl maqalada keŋırek aitaiyn degenım müldem basqa. Iаǧni, menıŋ atalmyş maqalam bolaşaq qairatker, aqynnyŋ HH- ǧasyrdyŋ bas kezınde nebärı 19 jasqa tolǧan jas ta, qairatty oqyǧan jıgıttıŋ otarşylardyŋ ezgısın körıp, qinalǧan el jūrtynyŋ azattyǧy üşın, bostandyǧy üşın küresuge bel şeşıp, jedel kırısıp ketkenı, jastyq jalyny men bar qairatyn ūlt bolaşaǧy üşın jūmsap, sol ūly jolda körgen quǧyndary men azaptary turaly bolmaq.
Torǧaida orys qazaq uchilişesın aiiaqtap, ekı üş jyl mūǧalım bolǧan kezde erjetıp, azamattyq jäne saiasi tanymy qalyptasyp qalǧan Mırjaqyp Dulatov 1904- jyly Omby qalasyna esımın erteden estıp jürgen aǧasy Ahmet Baitūrsynovty ızdep kelıp, tanysqanda Ahaŋ on toǧyz jasar jıgıttıŋ közqarasyna, söz saptasyna taŋǧalǧan edı. A.Baitūrsynov M.Dulatovtyŋ öleŋşıldıkke beiım ekenın bırden aŋǧarǧan. Ekeuı sol künnen aǧaly ınılı bauyrdai tabysyp ketken.
Olardy äsırese jaqyndastyrǧan elşıldık oilary edı. Sodan Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatov Qarqaralyǧa keledı. Ahaŋ Qarqaralyda, Mırjaqyp Zaisan jaqta mūǧalımdık qyzmet atqarady. Degenmen, özara jiı kezdesıp tūrady. Ahaŋ men Jahaŋnyŋ saiasi belsendılıgı küşeigenı osy kez. Ahaŋ men Jahaŋ Qarqaraly bazary kezınde, basqa uaqytta da qalyŋ otyrǧan auyldardyŋ arasynda otarşylardyŋ qaraşekpendılerdı qazaq jerıne zaŋsyz qonystandyryp jatqany, jaiylymdyq jäne qystaulyq jerderdı tartyp alyp jatqany, qazaqtyŋ olardyŋ tarapynan ezgı körıp jatqany jaily belsendı nasihat jürgızedı. Sodan qazaq ziialylary qostai kele, 1905-jyly Qarqaralyda Ahmet Baitūrsynov, Älihan Bökeihanov, Jaqyp Aqbaev, Mırjaqyp Dulatov qosylyp, patşalyq jergılıktı ökımetke petisiia jazady.(Petisiiaǧa bır derekte 42 adam qoiǧan dese, basqa derekterde 14 myŋ adam qol qoiǧan dep jazyp jür). Būl talap aryzda orys şarualaryn qazaq jerıne qonystandyrudy toqtatu, qazaq jerlerın zaŋsyz tartyp aludy toqtatu, jer mäselesın şeşu üşın zemstvo aşu, qazaq balalary üşın mektepter aşu, qazaq mūsylmandaryn müftiiatqa qaratu jäne t.b.mäseleler talap etılgen. Petisiia boiynşa jergılıktı gubernator qylmystyq ıs qozǧatyp, jandarmeriia tyŋşylyqty jolǧa qoiady. Sonyŋ nätijesınde osy petisiia ısımen äuelı Jaqyp Aqbaev (soǧan deiın, patşa ökımetımen quǧyndalǧan, belgılı zaŋgar) türmege jabylady. (M.Qūlmūhanbettıŋ jazuynşa J.Aqbaev 1906- jyly türmege jabylǧan.) Al, keibır jazbalarda «A.Baitūrsynov pen J.Aqbaev petisiia ısı boiynşa türmege bırge jabylǧan» dep jazylyp edı, onyŋ avtory qazır esımde joq. Odan keiın, osy ıs boiynşa 1909-qyrküiekte Ahmet Baitūrsynov türmege qamalady. Ahaŋ būl türmeden toǧyz aidan keiın ǧana şyǧyp, Orynborǧa jer audarylady. Al, M.Dulatovtyŋ da petisiia ūiymdastyruǧa qatysqanyn , onyŋ aldynda Semeidegı qazaqtyŋ oqyǧandarymen, közı aşyq belsendılermen, bailarymen kezdesıp, patşa otarşylarynyŋ qazaq elı men jerıne tızesı batyp bara jatqanyn jiı äŋgıme etıp, el arasynda nasihattyq qyzmet ıstegenın eşkım joqqa şyǧara almaidy. Menıŋ oiymşa, patşa jandarmeriiasynyŋ būl jolǧy jazasynan «qūdai saqtap qalǧan» dep qana aituǧa bolady. Aimaqtyq ükımetke petisiia jazylǧanda onda M.Dulatovtyŋ da eŋbegı bolǧanyn M.Dulatov turaly jazǧandardyŋ bırı J.Ysmaǧūlov ta atap ketedı.Olai bolsa, keleşekte jazylatyn «Alaş qairatkerlerı», nemese, «Alaş qozǧalysynyŋ tarihynda» «Mırjaqyp Dulatovtyŋ ūlty üşın jasaǧan saiasi belsendı qyzmetı qazaq ziialylary men qairatkerlerınıŋ 1905-jyly aimaqtyq ükımetke jazǧan petisiiasynan bastaldy» dep jazylsa jön bolar edı. Öitkenı, M.Dulatovtyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn bügıngı zertteuşıler M.Dulatov saiasi ūştalyp kelgen kezın 1906- jyl dep körsetedı. Öitkenı, osy jyly kadet partiiasynyŋ , anyǧyn aitqanda Bökeihanovtyŋ tapsyrmasymen Peterborǧa barady. Onda M.Şoqai jäne basqada qazaq ziialylarymen kezdesıp, saiasi közqarasynyŋ aiasy keŋeie tüsedı. Osynda tatarlardyŋ «Ulfat» gazetınıŋ qazaqşa qosymşasy «Serke» gazetıne M.Dulatovtyŋ «Bızdıŋ maqsatymyz» atty maqalasy men «Jastarǧa» degen öleŋı basylyp şyǧady. Gazettegı maqala men öleŋ Mırjaqyptyŋ bürkenış esımmen jariialanǧan. Öleŋ men maqala basylǧan «Serke» gazetın qala jandarmeriiasy sol künı kämpeskeleidı jäne gazettıŋ ärı qarai şyǧuyna tiym salǧan. Öleŋnıŋ avtoryn ızdep, äurege tüsedı. Bıraq, būl kezde Mırjaqyp Dulatov elge jürıp ketken edı. «Serkedegı» öleŋı qanattandyrǧan M.Dulatov elge kele şyǧarmaşylyqpen ainalysty. Qazaqtyŋ otarşylardan körıp jürgen qorlyǧy, ezgısı, jas aqynnyŋ kökıregınde bırge qaiǧy, küiık bolyp, bıte qainady. Mırjaqyptyŋ öleŋderı janyndaǧy dostarynan, äsırese, ūstazy ärı aǧasy Ahaŋnan ruhani qoldau tapty. Aqyry, M.Dulatovtyŋ osy aralyqta öleŋderı Ufadaǧy Karimov baspasynan «Oian, qazaq!» degen atpen kıtap bolyp basylyp şyqty. Däl osy uaqytta A.Baitūrsynovtyŋ «Qyryq mysal» atty kıtaby da jaryq körgen. Ekı kıtap ta qazaq arasyna qazırde tez tarap kettı. Auyl arasyndaǧy sauaty barlar keşke qarai bükıl auyldy jinap alyp, «Oian, qazaq!» pen «Qyryq mysaldy» oqyp berudı ädetke ainaldyrǧan. Onynşy jyldary Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatovtyŋ esımderın bılmeitın qazaq bolmady. Kei eske aluşylar «Auyldarda«Oian, qazaq!» pen «Baqytsyz Jamaldy» oqyǧanda közderınen jastary par parlap aǧyp, jylap otyruşy edı» deitın. Osy sözderden keiın maǧan «Oian, qazaqtaǧy!»
«Közıŋdı aş, oian qazaq, köter basty,
Ötkızbei qaraŋǧyda beker jasty.
Jer ketıp, dın naşarlap, hal haram bop,
Qazaǧym, endı jatu jaramasty..» degen joldaryn qūlaǧymen estıp kökıregıne toqyp, namysyn qairap otyrǧan jan elestese,
«Baqytsyz Jamal» romanyn közı qaraqtylardyŋ äsırese, myna joldardy
«Qyz baiǧūs qolǧa tüske sanduǧaştai,
Torynda ömırı öter kıltın aşpai.
Satady mal köp bergen kısı bolsa,
Ketedı jylap sorly qarsylaspai...» degen joldardy oqyǧanynan estıp, egılıp, jylap otyrǧan, qazaqtyŋ nebır sūlu qyzdarynyŋ küiıktı beinesı köz aldyma kele qalady.
Mırjaqyp Dulatovtyŋ 1909-jyly kıtap bolyp şyqqan «Oian,qazaǧy» men AhmetBaitūrsynovtyŋ
«Qyryq mysaly» qazaq jūrtyna ülken serpılıs äkeldı. Otarşyldyqqa qarsy ūlttyq küres däuırınıŋ ekınşıtolqyny boldy desek te, qatelespeimız.
Endeşe osynyŋ aldynda aitqan sözımızdı eske tüsıre ketsek, HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı, tap basyp aitsaq , 1905-jylǧy A.Baitūrsynovtyŋ, Ä.Bökeihanovtyŋ, M.Dulatovtyŋ, J.Aqbaevtyŋ jäne t.b. qazaq ziialylarynyŋ ūiymdastyruymen jazylǧan jäne aimaqtyq patşa ökımetıne joldanǧan PETİSİIаSY qazaq tarihyndaǧy jalpy qazaq ūltynyŋ otarşyldyqqa qarsy bıldırgen alǧaşqy saiasi qozǧalysynyŋ bastauy boldy desek, artyq emes.
Şeşendıgımen, şyǧamaşyldyǧymen, elşıldıgımen qazaq arasynda zor edelgı ie bolǧan Mırjaqyp .Dulatovty sonau petisiia jazylǧan 1905-jyly aq «el arasyna ırıtkı saluşylar» tızımıne qosyp, patşa jandarmeriiasy qudalaudy bastaǧanyn qadap aitqym keledı.
- M.DULATOVTYŊ TÜRMEGE ALǦAŞ QAMALUY
Bızdıŋ äŋgımemızdıŋ negızgı tübırı- M.Dulatovty patşa ökımetınıŋ quǧynǧa saluy turaly edı. Mırjaqyp Dulatov patşa jandarmeriiasy tyŋşylarynyŋ nazaryna
1905- jyly ılıkkenın joǧaryda aityp kettım. Aimaqtyq ökımetke petisiia jazudy ūiymdastyrǧandardyŋ bärı jandarmeriianyŋ baqylauynda bolǧan. Sol sebeptı jäne tyŋşylardyŋ derekterıne orai, J.Aqbaev, odan keiın A.Baitūrsynov türmege qamalǧan. Al, Ä.Bökeihanov pen M.Dulatovtyŋ sol kezde jauapqa alynbauy dälelderdıŋ azdyǧy nemese atalǧan kısılerdıŋ Semeiden şalǧaida boluynan dep oilaimyn. (M.Dulatov ol kezde Zaisanda, auyldyq jerde mūǧalım bolǧan.)1906- jyly M.Dulatov Ä.Bökeihanovtyŋ ūsynysymen Peterborǧa barady. Onda Mūstafa Şoqai tärızdı qazaq bıraz oqyǧan ziialylarymen kezdesken. 1907-osy qalada şyǧyp tūratyn «Serke» atty gazetke öleŋ men maqalasy (joǧaryda aityp kettım) jariialanyp, sol üşın patşanyŋ bas jandarmeriiasynyŋ «ırıtkı saluşylar» tızımıne ılıgıp, ızdeu, naqty esımın anyqtau jäne tūtqyndau tapsyrylǧan. Bıraq, Peterbor jandarmeriiasy öleŋ avtoryn ızdegende, M.Dulatov Omby poezyna otyryp, jol tartyp ketken.
1909- jyly Ufada Karimov degen baspagerdıŋ baspasynan « Oian,qazaq!» atty kıtaby şyqqannan keiın, M.Dulatovtyŋ ataǧy qalyŋ qazaqqa keŋınen jaiylyp ketedı.
1910-jyly Mırjaqyp Dulatovtyŋ «Baqytsyz Jamal» atty romany Orynbordan basylyp, el arasyna tez taraidy. Mırjaqyptyŋ esımı halyq arasynda aŋyzǧa ainalady. Būl aimaqtyq jandarmeriiany qatty alaŋdatady. Tyŋşylary arqyly el ışınen Mırjaqyptyŋ üstınen neşetürlı jala ūiymdastyrady. Sonyŋ negızınde 1911-jyly Mırjaqyp Dulatovqa aiyp taǧyp, Semei türmesıne jabady. Jalpy, M.Dulatovtyŋ osy jyly türmede otyrǧany turaly derekter zertteuşı J.Ysmaǧūlovtyŋ jäne Mırjaqyptyŋ aǧasy Asqar Dulatovtyŋ qyzy Botagözdıŋ estelıkterınde bar. Sol joly M.Dulatov türmeden bırjarym jyldan keiın ǧana bosap şyqqan. Şette jürgen Mırjaqyptan köp uaqyt habar bolmai, auyldaǧy tuystary M.Dulatovtyŋ tūtqyndalǧanyn «Aiqap» jurnalynyŋ toǧyzynşy nömırınde jariialanǧan habardan bılgen. Onda M.Dulatovtyŋ Qyzyljardan Semeige barǧanyn, soŋynda poliseiler qalmai jürıp, sol jerde tūtqyndap, üiın tıntıp, ondaǧy «Oian, qazaq!», «Baqytsyz Jamal» kıtaptaryn kämpeskelep, türmege japqanyn jazǧan eken. Sol qamalǧannan M.Dulatov türmeden bır jarym jyldan keiın ǧana şyǧypty.
Ol turaly M.Dulatov Asqar aǧasyna Orynbordan joldaǧan hatynda «...Semeimen hoş aitysyp, ızımdı bıldırmeuge tyrysyp, Türkıstan qalasyna jettım.Jasyryn künkörıste bolǧandyqtan sızderge uaqytynda habar bere almadym...» dep jazypty.
Mırjaqyp Dulatov patşa jandarmeriiasynyŋ quǧyndauynan qaşyp, Türkstandaǧy qazaq oqyǧandarynyŋ bırı Sadyq Ötegenūlynyŋ üiınde tört bes ai tūrady. Mıriakub (bürkenış aty) osy az uaqyttyŋ ışınde Türkıstandaǧy özbek, dūnǧan aǧaiyndarynyŋ arasyna öz zamandastaryndai sıŋısıp ketedı. Olardy Mıraǧamyz öleŋderımen, aitqyştyǧymen, äzıl qaljyŋdarymen, önerımen täntı etken. Solar Mırjaqyp Dulatov Orynborǧa qarai jolǧa şyǧarynda Sadyqtyŋ üiınde şyǧaryp salu dastarhanynda otyrǧan kezde dostasyp ketken özbek saudagerlerı Mırjaqyptyŋ aldyna bır buma aqşa tastaidy, Mırjaqyp ony sypaiylyqpen alǧysy kelmese de, Sadyq bolmai alǧyzypty. Ol kezde üş tört somǧa ırı qara, ne jylqy alatyn kez.
Sonymen, bıraz qarjymen M.Dulatov Orynborǧa keledı.Sonda Mırjaqyp Dulatovtyŋ özınıŋ jazǧan hatynda «1913-jyldyŋ bas kezınde Orynborǧa keldım. Sondaǧy jazuşy ǧalym, özımnıŋ ūstazym, ärı aǧam Ahmet Baitūrsynovqa baryp, sälem berdım. Ūzaq keŋesıp, qazaq halqyna arnap, gazet şyǧarmaq boldyq. Būl pıkırımızdı Älihan Bökeihanov qoldady. «Iske sät» dep jūmysqa kırıstık. Ökımet oryndaryn jaǧalap jürıp, äreŋ degende rūqsat aldyq. Türkıstanda jinalǧan mol aqşany, «Ufadaǧy «Ǧaliia» medresesınıŋ şäkırtterı qosqandaryn osy ıske baǧyştadyq...» deidı.
Ūlttyq gazet şyǧarudy Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatov sonau 1904-jyly Ombyda kezdesken kezde armandaǧan. Sol armandaǧan «Qazaq»gazetınıŋ bırınşı sany 1913-jyly 2-aqpan künı Orynborda basylyp şyqqan joly, Ahaŋ men Jahaŋnyŋ osydan toǧyz jyl būryn söz qylǧan qiialdarynyŋ jüzege asqanyna öz közderıne özderı senbei, keremet halde bolǧanyna taŋǧaluǧada bolmas. A.Baitūrsynov pen M.Dulatov osy «Qazaq» gazetı arqyly elın oiatu üşın, sanasyn jaŋǧyrtyp, közın aşu üşın, el, ūlt bolyp, bırıguı üşın bar erık qairattaryn jūmsady. Ekeuı de qazaq basyna bailanysty kez kelgen maqalany erek qūlşynyspen, «elım»degen erekşe mahabbatpen jazdy. Gazet avtorlarynyŋ sol jaqyndyǧyn, janaşyrlyǧyn qazaq elı bırden aq sezdı. Sodan «Qazaq» gazetı el arasynda bedelı ösıp, halyqtyq gazet bolyp kettı ǧoi. «Qazaq» gazetıne alǧaşqy şyqqan kezınen bastap, Ä.Bökeihanov, E.Omarov, T.Şonanov, H.Domūhanbetov jäne t.b qazaq oqyǧandary özektı maqalalar jazsa, M.Jūmabaevtyŋ, BMailinnıŋ, S.Toraiǧyrovtyŋ öleŋderı de jariialanyp tūrǧan.
Patşalyq ökımettıŋ baqylauşy ökılderı «Qazaq» gazetınıŋ şyǧuyn qataŋ baqylauda ūstap otyrdy. Senzor boldy. Gazetke talai ştraf salynyp, bır ret Ahmet Baitūrsynov türmege jabyldy. Ol jerden el bolyp, Ahaŋdy bosatyp aldy. Gazetke salynǧan ştrafty tölestı.
«Elım» degen qazaq oqyǧandarynyŋ barlyǧyn patşa ökımetı ünemı qataŋ baqylauda ūstap otyrdy. Sol baqylaudyŋ ışındegı eŋ qataly A.Baitūrsynov pen M.Dulatovtyŋ üstınde boldy. Qazaq ūltşyldaryn jandarmeriianyŋ arnauly tyŋşylarynyŋ baqylauy sonau jyly patşa bilıgı joiylǧanǧa deiın toqtaǧan joq. Patşa bilıgınıŋ ornyna Uaqytşa ökımet kelıp, patşalyq bilık jüielerı bet -betıne tarap ketkennen keiın ǧana quǧynda bolǧan qazaq ziialylarynyŋ bıraz tynystary keŋeiıp, ūlt mäselesın keŋırek qozǧauǧa mümkınşılık alǧan kez edı.
Qazaq jerı 1917-jyldan 1920- jylǧa deiın alasapyran oqiǧalarǧa toly kezeŋ boldy. Eldı bırde Uaqytşa ökımet, sosyn aqgvardiiaşylar, bolşevikter bilegen şaqtar boldy. Soǧan qaramastan Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov bastaǧan qazaq oqyǧandary Qazaq elınıŋ memlekettıgın qūru üşın kürestı. Qazaq jūrtynyŋalǧaşqy siezın jäne ekınşı siezın ötkızdı, Alaş partiiasyn qūrdy. Bolşeviktermen qoldaryna qaru alyp, şaiqasty. Osy ötpelı kezeŋ 1919-jylǧa deiın sozyldy. Būl jyly Keŋes ökımetı osy küngı keŋıstıkte bilıktı tegıs qoldaryna alǧan uaqyt edı. Soǧan bailanysty Ä.Jangeldin men A.Baitūrsynov Mäskeuge baryp, Leninmen, Ūlttar keŋes komissiiasynyŋ basşysy İ.Stalinmen Qazaq elınıŋ avtonomiiasy men şekarasy jönınde kelıssöz jürgızılgen. Onyŋ nätijesı 1920- jyly qol qoiǧan Qazaq avtonomiiasynyŋ qūrylu jönındegı Qaulysy edı. Sol kezdegı Qazaq avtonomiiasynyŋ şekarasy osy küngı täuelsız Qazaqstan şekarasymen eptep säikes keledı. (Zaman talabyna säikes, kezınde säl päl şekaralyq özgerıster bolǧan). Odan keiın, A.Baitūrsynov bolşevikterdıŋ kösemı Leninge hat jazyp, Alaş partiiasynyŋ qairatkelerıne keşırım jasaudy ötıngen edı. A.Baitūrsynovtyŋ būl ötınışı de eskerılıp, bükıl el aldynda resmi keşırım jariialanǧan. Bıraq, 1920-jyly Qazaq avtonomiiasy qūrylǧannan keiın, bai- kedei bolyp bölınu, tap- tap bolyp özara küresu küşeiıp kettı. Jinalystarda Alaş qairatkerlerın aşyq tıldeu, üsterınen jalaly aryz jazu köbeigen. Bolşevikterdıŋ resmi keşıruınen keiın Alaş azamattarynyŋ jai- küiı bırşama jeŋıldegendei bolǧanmen, 1921-jyldan keiın Keŋes qyzmetındegılerdıŋ jaǧdaiy,bedelı bırşama tömendei bastady.Qyzmetten şyǧaryp tastau, jauapqa tartu köbeidı. Aqyrynda, sol jyly Ä.Bökeihanov pen M.Dulatovty Semeide tūtqyndaidy. Odan ärı ekı tūtqyndy Orynborǧa jıbergen. Olar türmede bır jylǧa juyq otyrǧan. M. Dulatovtyŋ jary Ǧainijamal 1922-jyly elge jazǧan hatynda Ä.Bökeihanov pen M.Dulatovtyŋ «1919-jylǧy Lenin men Kalinin qol qoiǧan ūltşyl partiialardyŋ müşelerıne keşırım jariialanǧan qaulysyna säikes bosatylǧanyn jäne Keŋes ükımetıne adal qyzmet etuge mümkındık berılgenı» aitylypty.
- SOŊǦY TÜRME, SOŊǦY AZAP
Alaş qairatkerlerıne keşırım jasalǧany jäne memlekettık qyzmet atqaruǧa mümkındık berılgenı» turaly anyqtama M.Dulatov pen aǧaiyn tuystarynyŋ köŋıl küiın bırşama jailandyrǧan. Jaqaŋ (Mırjaqyp) bosanǧannan keiın Orynborda, Qazaq avtonomiiasynyŋ jaŋa ortalyǧy Qyzylordada, odan keiın Taşkende, Semeide türlı qyzmetter atqardy. Joǧarǧy oqu oryndarynda sabaq berdı. Bıraq, jan tynyştyǧyn taba almady.
Bırneşe jylǧa sozylǧan alasapyran azamat soǧysy 1921-1922-jyldary aşarşylyqqa äkelıp, eldı küizeltıp jıberdı. El endı eŋsesın kötere bergende, tap küresı, dınge qarsy küres küşeie tüstı. Qazaq elıne kelgen eŋ ülken auyrtpalyq Qazaq ükımetınıŋ basyna Goloşekin kelgennen keiın bastaldy. Eŋ äuelı ol A.Baitūrsynov negızın qalaǧan tötenşe ǧarıptı latynşaǧa köşıru mäselesın köterdı. Odan keiın bailardy kämpeskeleu nauqanyn bastap kettı. Goloşekinnıŋ osy äŋgüdık saiasatynan keiın statistikalyq derekterge qaraǧanda, qazaqtyŋ jalpy sany ekı esege juyq kemıgen. Mal basy eŋ tömengı körsetkışke jetıp, nätijesı el 1932-1933-jyldary taǧy da aştyqqa ūşyraǧan. Goloşekin alqaly jiyndarda tap küresın uşyqtyra tüstı. Äsırese, Alaştyŋ oqyǧan azamattaryna qysym körsetudı, quǧyndaudy küşeittı.
Aqyrynda 1928-jyly M.Dulatovty Qyzyordada qyzmet ıstep jrgen jerınen tūtqyndady. Bırer künnıŋ ışınde A.Baitūrsynov, H.Dosmūhanbetov, M.Äuezov, J.Aqbaev jäne basqada köptegen Alaş qairatkerlerıde türmege jabylǧan. A.Baitūrsynov bastaǧan bır topty sosyn Almaty türmesıne jöneltken. M.Dulatov, Iýsupov, J.Aimauytovty Mäskeudıŋ Butyrka türmesıne aparyp, M.Dulatovty jalǧyz kısılık kameraǧa qamaǧan. Aiauly Jahaŋa (Mırjaqyp) qaǧaz qalam bermegen, hat jazuǧa rūqsat etpegen. M.Dulatovtyŋ Alaş partiiasynyŋ beldı kösemderınıŋ bırı bolǧanyn, Qazaq avtonomiiasyn basqaryp tūrǧan Goloşekinde, NKVDnyŋ komissary Dzerjinskiide jaqsy bılgen. Butyrkada M.Dulatovtyŋ öte qataŋ jaǧdaida ūstaluyda osylardyŋ tıkelei būiryǧymen ıstelgen deuge bolady. Tek, ekı jyldan keiın, 1931-jyly Mäskeude üştık sot bolyp, M.Dulatovty Aqteŋızdegı Sosnoves aralyna aidauǧa jıberedı. Taǧdyrdyŋ qataldyǧy -ai, Jahaŋ sol jerde aidauda jürgen tuǧan aǧasy Asqarmen kezdesedı, jüdep, äbden qaljyrap ketken. Ahaŋnyŋ aǧasyna kömekteser qolynda qairany joq edı. Özı Butyrkada jatqanda astma auruyna ūşyraǧan, Sosnoveskınıŋ ylǧaldy auasy auruyn asqyndata tüsken.Sodan M.Dulatovty lazaretke jūmysqa qoiyp, aǧasy Asqardy Kotlas degen jerge aidap jıbergen. Sodan A.Dulatovtan habar bolmaǧan eken.
Ǧainijamal Jahaŋnyŋ süiıp qosylǧan jary. Ǧainijamal (Dosymbekova, būrynǧy tegı) qyzyljarlyqSyzdyq Ötegenūly degen oqyǧan kısınıŋ qyzy. Ǧainijamalda oqyǧan, qatarynyŋ aldy, sūlu qyz bolǧan. Mırjaqyp Dulatov Gorkiidıŋ äielı E.Peşkovaǧa hat jazyp jary Ǧainijamalmen kezdesuge rūqsat alyp beruge kömektesuın sūraidy. Ekı aidan keiın kezdesuge rūqsat qaǧaz kelıptı. 1934-jyly Ǧainijamal Sosnoves aralyna ülken qiyndyqpen jetedı. Qasynda ūly Älıbek bolǧan. Jahaŋ özınıŋ auyr jaǧdaiyn sezgennen be, Ǧainijamalǧa elge qaituǧa keŋes beredı. 1935-jyl qaiǧy üstıne qaiǧy jamaǧan jyl boldy. Jahaŋnyŋ ūly Älıbek aurudan qaitys bolady. Sonau Alaş zamanynan berı Ahmet pen Mırjaqypty mūqym qazaq «Ahaŋ men Jahaŋ» dep qūrmetpen ataǧan. Ahaŋ men Jahaŋnyŋ şyǧarmaşylyqtary da ündes, ideialary da ündes, elşıldık ūrandary da ündes ūltynyŋ bolaşaǧy üşın küresken tūlǧalar edı. Jahaŋnyŋ ūly Älıbek qaitqanda (Almatyda) Ahaŋ (özı de Arhangelskıden aidaudan oralǧan kezı) Ǧainijamalǧa kelıp, qatty tolqyp otyryp«Gaia, şyraǧym,qaiǧyŋa ortaqpyn. Mezgılsız solǧan gül üzılıp tüstı...Arty tek qaiyrly bolsyn.Qalǧandardyŋ, Mırjaqyptyŋ amandyǧyn tıleiık. Aqyryn sūra. Älıbektıŋ qaitys bolǧanyn Mırjaqypqa estırtıp, hat jazbaŋdar. Özı auyryp jürgende qinalyp qalar. Artymda ūl- qyzym bar dep ümıtı üzılmei jürsın» dep jüregı qaq airylyp, köŋıl aitqan eken. Köp ūzamai 1935- qaraşa aiynda M.Dulatov turaly NKVDdan qaraly habar kelgende Ahaŋ « Ainalaiyn, Ǧainijamal, ne aitarymdy da bılmei otyrmyn!» dep egılgen eken.Ekı közı jasqa tolyp, eŋkıldeptı. ( G.Dulatova «Şyndyq şyraǧy"»kıtabynan). NKVD habarlamasynda «M.Dulatov lazarette aurudan közjūmdy» delıngen.
Qairan Jahaŋ! Elu jasyna tolmai, ökınışte ömırı üzıldı. Nebırı jiyrma jasynda qainaǧan qanymen, jalyndaǧan janymen A.Baitūrsynovpen tıze qosa otyryp, Qazaq elınıŋ keleşegı üşın qolynan kelgennıŋ bärın jasady, kürestı!
Jiyrma jasynan bastap, ūltyna jasaǧan qyzmetı üşın patşa jandarmeriiasynyŋ quǧynyna ūşyrady. M.Dulatov nebärı elu jasynyŋ otyz jylyn quǧyn sürgınde ötkızgen. Ömırınıŋ soŋǧy jetı jylyn türmede, sosyn Sosnoves aralynda ötkızgen Mırjaqyp Dulatov ūzaq azapty künderden keiın 1935-jyly bū dünieden ötken.
Mırjaqyptyŋ süiktı jary Ǧainijamalda köp ūzamai, qaitys bolǧan. Artynda Gülnar atty qyzy qaldy. Sol Gülnar Dulatova HH-ǧasyrdyŋ bas kezındegı Alaş tarihy men qazaq ömırın beinelegen tamaşa «Şyndyq şyraǧy», «Alaştyŋ sönbes ottary»atty estelık kıtaptar jazyp qaldyrdy.
Mırjaqyp Dulatovtyŋ ūstazy, aǧasy, ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynov 1935-jyly Almatyda NKVD ǧimaratynda atylyp, Almatynyŋ şet jaǧyna belgı qoiylmai jerlengen. Ūlt şyraǧdany Jahaŋnyŋ mürdesı Sosnovkadan tuǧan jerıne äkelınıp, qaita jerlendı. Torǧaida eskertkışı qoiylyp, mūrajai aşylǧan.
Alaş qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerı,qoǧam qairatkerı , halqyna mäŋgılık mūra qaldyrǧan körkemsöz şeberı, aqyn, jazuşy Mırjaqyp Dulatovtyŋ jalyn men qairatqa toly beinesı ūrpaqtan ūrpaqqa ülgı bolmaq. Maǧan:
«Arǧy atam er türık,
Bız qazaq elımız.
At mınsek erlenıp,
Duyldap şabamyz.
Lap desek, erlenıp,
Lapyldap janamyz!...»dep Jahaŋnyŋ öleŋımen jıgerlenıp ūrandatyp bara jatqan keleşektıŋ jastary köz aldyma keledı.
Jūmat ÄNESŪLY , jurnalist, jazuşy, tarihşy
