Bügıngı taŋda älemnıŋ är tarapynda, atap aitqanda AQŞ-ta, Kanadada, Ūlybritaniiada, Fransiiada, Germaniiada, Belgiiada, Norvegiiada, Şvesiiada, İtaliiada, Reseide, Türkiiada, Qyrǧyzstanda, Özbekstanda, Qytaida, Moŋǧoliiada nemese özge de memleketterde ömır sürıp jatqan otandastarymyz ben qandastarymyzdyŋ taǧdyr-talaiy turaly bıreu bılse, bıreu bıle bermeidı. Olardyŋ arasynda şeber käsıpkerler de, bılım, ǧylym, mädeniet jäne öner qairatkerlerı de, aituly universitetterde därıs oqyp jürgen ǧalym-professorlar men zertteuşıler de, sauda-önerkäsıp salasynyŋ käsıbi mamandary da, qoǧam qairatkerlerı de, medisina salasynyŋ bılıktı mamandary da, injener-dizainerler de, bögde elderde qazaq qoǧamdastyqtarynyŋ negızın qalap, solarǧa jeteşılık etıp jürgen ūltjandy azamattar da, bıregei kiım brendıne ielık etıp jürgen talant ielerı de, restoratorlar da, fermerler de, säulet önerı men qylqalam şeberlerı de barşylyq.
Būl tūrǧydan kelgende, 2019 jyly Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgınıŋ tapsyrysymen el astanasynda «Käusar» baspasy jaryqqa şyǧarǧan «Qazaq Älemı» atty sūhbat-kıtaptyŋ mänı erekşe. Öitkenı ekı tomnan tūratyn atalǧan tuyndyda jas kezderınde öner-bılım ızdep, älemnıŋ oza damyǧan memleketterınde özderınıŋ baǧyn synap, bılıgı men bılımderın jetıldırıp qana qoimai, sol memleketterde tūraqtap, ömırden öz oryndaryn oiyp alǧan nemese tarihi obektivtı sebeptermen şet memleketterde tuyp-ösıp, sonda eleulı tabystarǧa qol jetkızıp, älgı elderdıŋ töl azamattarymen terezesı teŋ ärı bäsekege laiyqty qandastarymyz jaily edäuır mälımetter toptastyrylǧan.
Mıne, sol sūhbat-kıtapty bır demde oqyp şyǧyp, sondaǧy bıregei daryndy toptyŋ ışınen Gülnar Kendırbaidyŋ özı jaily mälımdegen myna bır aqparaty erekşe äser qaldyrǧanyn jasyrmaimyn: «Men jūmyssyz qarap otyra almaityn, öte tynymsyz adammyn. Türlı eksperimentterdı, täuekelderdı özım ızdep tauyp jüremın, oŋai sūraqtardyŋ kürdelı jauaptaryn ızdeimın. Qorşaǧan orta men öz ömırımde bolyp jatqan türlı qūbylystardy tüsındırudıŋ jaŋaşa ädıs-täsılderın qarastyramyn. Üzdıksız özımdı-özım tanu üstındemın. Kez kelgen düniege köz jūma sene salmaimyn, oi elegınen ötkızıp, zerttep-zerdeleimın. Būl ömırımde ǧana emes, jūmysymda da maǧan köp kömektesedı. Menıŋ bükıl ömırım bılım alumen bailanysty. «Azattyq» radiosynyŋ mūraǧatynda da jūmys ıstep ülgerdım. Sol jerde jürgende jai adamǧa taptyrmas aqparattarmen tanystym. Tıptı, Ekınşı düniejüzılık soǧystan soŋ Otanyna qaitudan qorqyp, sol jaqta qalyp qoiǧan keŋestık äskeri tūtqyndarmen de söilestım...».
Sonymen, atalǧan tuyndyny tarazylai kele, tılge tiek bolyp otyrǧan osy maqalany bügıngı taŋda Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Niu-Iork qalasynda tūratyn, kezınde otandyq tarihşy ǧalymdardyŋ arasynan suyrylyp şyǧyp, olardan oq boiy ozyq ketken ırgelı ǧalym ärı jahandyq geosaiasat salasynyŋ maitalman mamany ärı Niu-Iork qalasyndaǧy märtebesı küllı älemge äigılı Kolumbiia ǧylymi-zertteu universitetınıŋ professory Gülnar Kendırbai esımdı qazaqtyŋ bırtuar qyzyna arnaǧandy jön kördık. Öitkenı būl şeşımge türtkı bolǧan sebeptıŋ endı bırı «Jas qazaq» gazetı men «Azattyq» radiosynyŋ qyzmetkerı Quanyşbek Qari esımdı jurnaliske professor Gülnar Kendırbaidyŋ 2020 jylǧy 8 şıldede bergen tūşymdy sūhbaty bolatyn.
Dei tūrǧanmen, Gülnar Kendırbaidyŋ ömır joly men ǧalymdyq bolmys-bıtımın eŋ aldymen onyŋ biık nysanaly zertteulerınıŋ özegıne örılgen elımızdıŋ XVI ǧasyrdan bergı tarihi aqtaŋdaqtarynyŋ aşylmai qalǧan syryn aqtaruǧa baǧyttalǧan ırgelı ǧylymi monografiiasy ekenı eş kümän tudyrmaidy. Endeşe, endıgı äŋgımenıŋ auanyn da osy baǧytqa būra otyryp örbıtelık.
Bırınşıden, joǧaryda atalǧan mälımetterden belgılı bolyp otyrǧandai, Gülnar Kendırbaidyŋ dünie esıgın aşqan qūtty mekenı – Almaty qalasy. Sonda orta mekteptı bıtırıp, aldymen äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetıne (QazŪU) tüsıp, odan soŋ Reseidıŋ M.V.Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetıne auysyp, üzdıkterdıŋ bırı bolyp, sapaly bılım alǧan.
Ekınşıden, Gülnar Kendırbai elge oralǧan soŋ, ūstazdyq jolyn äl-Farabi atyndaǧy Ūlttyq universitetınde bastap, ǧylymǧa jete den qoiyp, aspiranturany Vengriiada tämamdap, alǧaşqy ǧylymi dissertasiiasyn da sol elde qorǧaǧan. Elge kelgen soŋ, eŋbek jolyn QazŪU-de qaita jalǧastyrǧan. Alaida ızdenımpaz ǧalym mūnymen ǧana şektelıp qalmai, bılımı men bılıgın jetıldıre tüsu üşın Germaniiaǧa attanǧan. Söitıp, Tiubingen universitetınde ekınşı dissertasiiasyn qorǧaǧannan keiın, sol elde segız jyl tūraqtap, nemıs tılın tereŋ igerumen qatar, ǧylymi-zertteu jūmystaryn da üzbei jalǧastyra otyryp, öz dissertasiiasynyŋ negızınde jazylǧan alǧaşqy ǧylymi tuyndysyn da sonda jaryqqa şyǧarǧan.
Üşınşıden, ǧylymnyŋ soŋyna tüsken talantty ǧalym endıgı jerde amerikalyq Fulbright ctipendiiasyn jeŋıp alyp, Niu-Iorktegı Kolumbiia ǧylymi-zertteu universitetınde bılımın jalǧastyryp, aǧylşyn tılın jete meŋgere jürıp tereŋ tarihi zertteulerge bet būrady. Sosyn atalǧan stipendiia şeŋberınde ūstazdyqty da qatar jürgızıp, sonyŋ arqasynda stipendiia merzımı aiaqtalǧan kezde universitet basşylyǧynan tüsken ūsynysqa säikes, Kolumbiia universitetınde därısın jalǧastyruǧa da, sondaǧy kıtaphanada jinaqtalǧan bai kıtap qorlaryn tiımdı paidalana otyryp, öz otanynyŋ şynaiy tarihynyŋ kömeskı däuırlerınıŋ syryn aşuǧa baǧyttalǧan ǧylymi jūmystarymen tübegeilı ainalysuǧa da ülken mümkındıkke ie bolady.
Däl osy tūsta oqyrmandarǧa Kolumbiia universitetı jönınde de az-kem aqparat bere ketsek artyq bolmas. Öitkenı būl ǧylymi-zertteu universitetı özınıŋ märtebesı jaǧynan AQŞ-tyŋ eŋ biık märtebelı Garvard universitetınen keiıngı ekınşı oryndy ielenedı. Sosyn būl universitettıŋ eŋ äigılı tülekterınıŋ ışınde «Amerikanyŋ negızın qalaǧan atalary» atanǧan bırneşe alyp tūlǧalarmen qatar AQŞ prezidentterı Teador Ruzvelt, Franklin D.Ruzvelt jäne Barak Obama, sol siiaqty özge de 29 memlekettıŋ köşbasşylary jäne kino önerınıŋ aituly tūlǧalaryna taǧaiyndalatyn «Oskar» syilyǧynyŋ 29 laureatynyŋ, sondai-aq AQŞ-tyŋ joǧarǧy sotynyŋ 9 müşesınıŋ esımderı atalady. Tıptı, būl universitet tülekterınıŋ ışınde onda därıs oqyǧan nemese ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızgen, halyqaralyq Nobel syilyǧynyŋ 94 laureaty, jurnalistika, ädebiet, poeziia jäne teatr önerınıŋ şyŋyna şyqqan qairatker tūlǧalarǧa taǧaiyndalatyn Puliser syilyǧynyŋ jüzden asa laureaty, sol siiaqty 20 milliarder bar.
Demek, ataǧynan at ürketın būl märtebelı universitette ǧylymi-zertteu jūmysymen ainalysatyn nemese ūstazdyq etetın ǧalymdardyŋ arasynda bırde-bır osal tūlǧa joq. Endeşe, sol ǧūlama ǧalymdar şoǧyrynyŋ ortasynda öz ǧylym piramidasynyŋ şynar şyŋyna şyqqan Gülnar Kendırbai syndy bılıktı tarihşy ǧalymnyŋ jüruı küllı qazaq elınıŋ zor maqtanyşy deuge tolyq negız bar. Būl pıkırımız jai ǧana qūrǧaq söz emes. Öitkenı, tılge tiek bolyp otyrǧan qazaq qyzynyŋ ǧūlama ǧalym ekendıgın onyŋ osy 2020 jyly Ūlybritaniianyŋ äigılı «Routledge» baspasynan aǧylşyn tılınde jaryq körgen «Russian Practices of Governance in Eurasia: Frontier Power Dynamics, Sixteenth Century to Nineteenth Century» («On altynşy ǧasyrdan on toǧyzynşy ǧasyrǧa deiıngı Euraziiada üstemdık jürgızudıŋ reseilık täjıribesı: şekara bilıgınıŋ dinamikasy») atty professor Gülnar Kendırbaidyŋ tömendegı ǧylymi-saraptamalyq monografiiasynan taiǧa taŋba basqandai menmūndalap tūr.
Mäselen, Gülnar Kendırbaidyŋ myna paiymdaryn joǧaryda aitylǧan pıkırımızdıŋ naqty dälelı desek, şyndyqtan eş alys ketpeimız:
– «...Tarih qaşanda ideologiialyq yqpalǧa tüsedı. Keŋes Odaǧynda köptegen oqiǧa sol kezeŋnıŋ ideologiiasyna sai tüsındırıldı. Bır belgılı tarihşy aityp edı: «Keŋes Odaǧynda aldyn ala boljap bıluge bolmaityn dünie bolsa, ol – onyŋ tarihy».
– «...Kolumbiia universitetınıŋ kıtaphanasynda jinalǧan jaŋa derekközderdı paidalanu mümkındıgınen aiyrylǧym kelmedı. Ol jerde türlı tılderdegı, tıptı, qazaq tılındegı kıtaptar, jurnaldardyŋ qory öte mol, olardy Qazaqstannan taba almaisyz. Eger osy jerde alǧan aqparat derekterım bolmasa, ekınşı kıtabymdy jazyp şyǧa almas edım. Keŋes Odaǧy taraǧan soŋ tarih qaita jazyla bastady. Sol üşın de Batysqa attandym. Sondaǧy ǧalymdardyŋ Qazaqstan, Ortalyq Aziia, Keŋes Odaǧy turaly jazǧan ädıl saraptamalarymen tanystym. Kezınde olardyŋ üstınen baqylaityn ideologiialyq qataŋ qadaǧalau bolǧan joq, sondyqtan da ol ǧalymdardyŋ jazǧandary äldeqaida obektivtı bolatyn. Öz elımnıŋ tarihyn tüsınıp, käsıbi tūrǧydan ösu üşın, osy eŋbekterdıŋ barlyǧyn qarap, zerdelep şyǧuym qajet boldy. Bızdıŋ öŋır turaly mülde jaŋaşa közqarasty kezdestırdım. Sonyŋ arqasynda, maǧan deiın eşbır qazaqstandyq tarihşy körsetpegen derekterge toly ekınşı kıtabymdy jazyp şyqtym»...
– «...Kolumbiia universitetıne «Bolaşaq» baǧdarlamasy boiynşa qazaqtar ünemı kelıp tūrady. Soŋǧy jyldary men öz tobymnan ölkemızdıŋ tarihyn zertteudı qalaityn Qazaqstannan kelgen studentterdıŋ köbeigenın baiqadym. Olardyŋ ışınde QazŪU-dıŋ aspiranttary da bar, olarǧa da men jetekşılık etemın. Olar menıŋ kurstaryma da qatysty. Özara qazaqşa söilesemız. Ūlttyq mūraǧat qyzmetkerlerımen de belsendı serıktespız»...
– «Jalpy, amerikalyqtar üşın Qazaqstan būrynǧydai ekzotikalyq aimaq emes dep aita alamyn. Jergılıktı jastar bızdıŋ elımızge qyzyǧuşylyq tanytady, olar mädeniet, tarih turaly köbırek bılgısı keledı. Studentter özbek jäne qazaq tılderın üirenu kurstaryn özderı ūiymdastyrdy... Qazaqtardyŋ mädeni jetıstıkterınıŋ bırı – qonaqjailyq. As üide dostarymmen jäne tuystarymmen bırge äŋgımelesıp otyratyn kezderımdı aŋsaimyn. Taularymdy saǧyndym, öitkenı men Almatyda düniege keldım ǧoi. Taular menıŋ qorşaǧan ortam men dünietanymymnyŋ ajyramas bır bölıgı bolatyn. Är adam özınıŋ ūlttyq erekşelıgın tek öz halqy üşın ǧana emes, sonymen bırge älemdık mädeniettı jūtaŋdatpau üşın saqtauǧa tyrysuy kerek. Tıptı, kışıgırım etnikalyq mädeniettı joǧaltudyŋ ökınışı köp bolady. Öitkenı olardyŋ ärqaisysy bıregei jäne özara bırın-bırı baiytady»...
– «Routledge» baspasynan jaryq körgen monografiiam oqyrmandarǧa ūnaidy dep ümıttenemın. Ol kıtap Qazaqstannyŋ Resei imperiiasy qūramyna qalai kırgenın baiandaidy... Kıtapta Qazaqstannyŋ Resei imperiiasyna öz erkımen qosylu tūjyrymdamasyn qaita qarastyrdym. Däl osy tūjyrymdamany kezınde keŋes tarihşylary aitqan, öitkenı ol tūjyrymdama sol kezdegı ideologiiamen ündes bolatyn. Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın būl mäselege tarihşylardyŋ közqarastary tübegeilı özgerdı. Sondyqtan men öz kıtabymda būl tarihi kezeŋdı Resei tarapynan qazaq jerın jaulap alu da emes jäne qazaqtar tarapynan Resei imperiiasyna erıktı qosylu da emes ekendıgın däleldeuge tyrystym».
Aitsa, aitqandai-aq professor Gülnar Kendırbaidyŋ Routledge baspasynan London jäne Niu-Iorkte 2020 jyly aǧylşyn tılınde jaryq körgen kölemdı ǧylymi monografiiasynyŋ aty da, zaty da öte erekşe. Öitkenı monografiianyŋ avtory – Gülnara Kendırbai atalǧan tuyndysynda qazaq tarihynyŋ XVI-XIX ǧasyrlar arasyndaǧy aqtaŋdaq däuırlerdıŋ naqty syryn aiqara aşyp körsetedı. Monografiiadaǧy «Reseidıŋ protektorattyq instituty: bilık pen basqaru ülgılerı; Reseidıŋ ūlys saiasaty»; «Protektorattyq Qalmaq-Resei qarym-qatynastary»; «Qazaqtardy Reseidıŋ qamqorlyqqa aluy»; «Resei jäne Sin imperiialarynyŋ arajıgınde»; «İmperiia şebınde» atty bes taraudyŋ özegıne örılgen 11 tarauşalarynda elımızdıŋ joǧaryda atalǧan däuırlerdegı memlekettıgı men töl tarihynyŋ bügıngı taŋǧa deiın küŋgırt te būlyŋǧyr bolyp kelgen tūstarynyŋ tüitkıldı tüiınderın būltartpaityn şynaiy ǧylymi derek közderınıŋ kömegımen öte däleldı tarqatady. Atap aitqanda avtor Resei imperiiasynyŋ alyp Euraziia keŋıstıgın mekendegen köşpelı halyqtardyŋ, olardyŋ ışınde, äsırese, Bökei Ordasy Reseige qosylǧannan bastap, Resei imperatorlarynyŋ Qazaq jäne Joŋǧar köşbasşylarymen jürgızgen patronajdyq jäne protektorattyq saiasatynyŋ şynaiy astary men imperiialyq maqsat-müddelerın däiektı de däleldı ärı ǧylymi ırgetasqa negızdei otyryp, tübegeilı saraptap bergen.
Monografiianyŋ qūndylyǧyn arttyratyn özge faktorlar da jetıp artylady. Mäslen, būl tuyndyny jazu üşın, professor Gülnar Kendırbai 1033 ǧylymi derek közın tereŋ zerttep-zerdelegen. Olardyŋ basym köpşılıgı şet tılderınde jaryq körgen, sondyqtan kez kelgen qazaq tıldı tarihşynyŋ tısı bata bermeidı. Bıraq olardyŋ bärı – qazaq tarihy üşın auadai qajet obktivtı şyndyqqa negızdelgen tuyndylar. Mäselen, amerikalyq ǧalym Mihail Hodorkovsiidıŋ «Reseidıŋ dala fronty: otarlyq imperiianyŋ qalyptasuy, 1500-1800» (Michael Khodorkovsky. «Russia’s steppe frontier: the making of a colonial empire», 1500-1800») atty tuyndysynda XVII, XVIII, XIX ǧasyrlarda ainalymǧa tüskenımen, öte sirek kezdesetın geografiialyq kartalar tırkelgen. Sol siiaqty nemıstıŋ ensiklopedist-ǧalymy, naturalist ärı saiahatşy ärı Reseidıŋ Sıbır jäne oŋtüstık aimaqtaryna jasaǧan ǧylymi ekspedisiialarymen äigılı bolǧan Petr Simon Pallastyŋ (P.S.Pallas) 1775-1801 jyldary Reseidıŋ Sankt-Peterburg qalasyndaǧy İmperator ǧylym akademiiasynan «Moŋǧoliia halyqtary turaly tarihi jaŋalyqtar jinaǧy» («Sammlungen historischer Nachrichten über die Mongolischen Völkerschaften») atty aidarmen nemıs tılınde jaryq körgen ekı tomdyq tuyndysyna engen, sondai-aq tek qalmaqtar ǧana emes qazaq, joŋǧar handyqtarynyŋ da, Resei imperiiasynyŋ da, Orta Aziianyŋ da, Sin imperiiasynyŋ da jäne küllı Euraziianyŋ tarihyna da tıkelei qatysy bar öte qūndy derekter toptastyrylǧan.
Būl monografiianyŋ eŋ qasterlı qūndylyǧy mynada: professor Gülnar Kendırbai qazaq halqynyŋ, soltüstıgımızdegı körşı memlekettıŋ eŋ joǧary lauazymdy saiasatkerlerınıŋ bılmestıkpen nemese qasaqana mūqatu üşın «qazaq halqynyŋ eşqaşan memlekettıgı bolmaǧan nemese olarǧa jerdı bız bergenbız», dep ötırıktı şyndai, şyndyqty qūdai ūrǧandai etıp, jalǧan qaueset taratuşylarynyŋ auzyna qūm qūiatyn tarihi şyndyqty köldeneŋ tarta kelıp, öz halqymyzdyŋ memlekettık saiasi bilık jüiesınıŋ de, öz jerınıŋ de bolǧandyǧyn tolyq däleldei otyryp, Äbılqaiyr, Nūraly, Bökei, Täuke, Esım, Jänıbek, Aişuaq, Abylai jäne Uäli syndy qazaq handary men sūltandary tek syrtqy saiasatta ǧana Resei imperiiasynyŋ ūstanymyna jügınse, eldıŋ ışkı saiasatyn jürgızude olardyŋ Resei imperiiasyna da, Sin imperiiasyna da mülde täueldı bolmaǧanyn, iaǧni derbes memleketke tän derbes ışkı saiasaty men diplomatiiasynyŋ bolǧandyǧyn şynaiy ǧylymi ırgetasqa negızdei otyryp, däleldı de däiektı sipattaidy.
Gülnar Kendırbaidyŋ köp jylǧy ärı tereŋ de nätijelı ǧylymi ızdenısterınıŋ negızınde, ärı halyqaralyq standarttarǧa säikes jaryq körgen atalǧan ǧylymi tuyndysy tek tarihi tūrǧydan ǧana emes, geosaiasat, geografiia, etnografiia, mädeniet, diplomatiia jäne lingvistika tūrǧysynan da öte qūndy derekterge toly. Mäselen, sūŋǧyla ǧalym Gülnar Kendırbai XVI ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap, XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın Resei imperiiasy men Sin imperiiasynyŋ küllı Euraziia keŋıstıgınde jürgızgen geosaiasatymen qatar, özderınıŋ saiasi-ekonomikalyq yqpalyn da qosa alǧa tarta otyryp, öz bilıgıne baǧyndyru nemese üstemdık etu maqsatynda moŋǧol, joŋǧar jäne qazaq handyqtarymen jürgızgen san türlı geosaiasasi jäne diplomatiialyq aila-täsılderge jügıngenın de öte däiektı ärı däleldı aiqyndaidy.
Lingvistikalyq derekter demekşı, ǧūlama tarihşy Gülnar Kendırbai būl künde tılımızdıŋ sözdık qorynda tūrǧanymen, arhaizmge ainala bastaǧan ūlys, amanat, töleŋgıt nemese nöker, jasaq sekıldı sözderdıŋ jer//aimaq, kepıldık, oqqaǧar, salyq degen ūǧymdardyŋ ataulary ekenın de däl tüiındeidı.
Monografiia avtorynyŋ keŋ arnaly derek közderınen keltırgen tarihi suretterdıŋ etnografiialyq mänı de erekşe. Boiauy qanyq ol suretterden joǧaryda atalǧan däuırlerdegı qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne özge de biık lauazym ielerınıŋ resmi nemese dästürlı kiım kiiu ülgılerı de aiqyn körınıp tūr. Olardyŋ arasynda Resei imperatory Aleksandr Ekınşınıŋ 1856 jyly 26 tamyzda (7 qyrküiek) Mäskeude taqqa otyru saltanatyna arnalǧan räsımge qatysqan sūltan ärı general-maior Baimūhamedov pen İmperator saraiyna şaqyrylǧan özge qazaq sūltandary men biık lauazym ielerınen qūralǧan delegasiia müşelerınıŋ suretterı de közge ottai basylady.
Söz soŋyn tüiındei kele, aitarymyz mynau: ǧūlama tarihşy, ūltjandy ärı patriot ǧalym Gülnar Kendırbaidyŋ tılge tiek bolyp otyrǧan ömır joly men ǧylymi äleuetın aiǧaqtaityn monografiiasy elımızdegı bırtuar ǧalymdarǧa taǧaiyndalatyn eŋ biık te märtebelı marapatqa äbden laiyq. Eger memleketımızdıŋ Ūlttyq Audarma biurosy tez arada qolǧa alyp, elımızdıŋ üş ǧasyrlyq tarihi aqtaŋdaqtarynyŋ ornyn tübegeilı toltyryp tūrǧan, asa qūndy ǧylymi tuyndyny qazaq jäne orys tılderıne barynşa tez audaryp, Ūlttyq universitetterımız ben joǧary oqu oryndarynyŋ tarih fakultetterıne Bılım jäne ǧylym ministrlıgı qoldau körsetıp, eŋ taŋdauly oqulyq retınde engızse, qūba-qūp bolar edı. Endeşe, qazaqtyŋ ǧalym qyzyna rahmet aita otyryp, aq jol tıleiık, ziialy qauym!
Sonymen, atalǧan tuyndyny tarazylai kele, tılge tiek bolyp otyrǧan osy maqalany bügıngı taŋda Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Niu-Iork qalasynda tūratyn, kezınde otandyq tarihşy ǧalymdardyŋ arasynan suyrylyp şyǧyp, olardan oq boiy ozyq ketken ırgelı ǧalym ärı jahandyq geosaiasat salasynyŋ maitalman mamany ärı Niu-Iork qalasyndaǧy märtebesı küllı älemge äigılı Kolumbiia ǧylymi-zertteu universitetınıŋ professory Gülnar Kendırbai esımdı qazaqtyŋ bırtuar qyzyna arnaǧandy jön kördık. Öitkenı būl şeşımge türtkı bolǧan sebeptıŋ endı bırı «Jas qazaq» gazetı men «Azattyq» radiosynyŋ qyzmetkerı Quanyşbek Qari esımdı jurnaliske professor Gülnar Kendırbaidyŋ 2020 jylǧy 8 şıldede bergen tūşymdy sūhbaty bolatyn.
Dei tūrǧanmen, Gülnar Kendırbaidyŋ ömır joly men ǧalymdyq bolmys-bıtımın eŋ aldymen onyŋ biık nysanaly zertteulerınıŋ özegıne örılgen elımızdıŋ XVI ǧasyrdan bergı tarihi aqtaŋdaqtarynyŋ aşylmai qalǧan syryn aqtaruǧa baǧyttalǧan ırgelı ǧylymi monografiiasy ekenı eş kümän tudyrmaidy. Endeşe, endıgı äŋgımenıŋ auanyn da osy baǧytqa būra otyryp örbıtelık.
Bırınşıden, joǧaryda atalǧan mälımetterden belgılı bolyp otyrǧandai, Gülnar Kendırbaidyŋ dünie esıgın aşqan qūtty mekenı – Almaty qalasy. Sonda orta mekteptı bıtırıp, aldymen äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetıne (QazŪU) tüsıp, odan soŋ Reseidıŋ M.V.Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetıne auysyp, üzdıkterdıŋ bırı bolyp, sapaly bılım alǧan.
Ekınşıden, Gülnar Kendırbai elge oralǧan soŋ, ūstazdyq jolyn äl-Farabi atyndaǧy Ūlttyq universitetınde bastap, ǧylymǧa jete den qoiyp, aspiranturany Vengriiada tämamdap, alǧaşqy ǧylymi dissertasiiasyn da sol elde qorǧaǧan. Elge kelgen soŋ, eŋbek jolyn QazŪU-de qaita jalǧastyrǧan. Alaida ızdenımpaz ǧalym mūnymen ǧana şektelıp qalmai, bılımı men bılıgın jetıldıre tüsu üşın Germaniiaǧa attanǧan. Söitıp, Tiubingen universitetınde ekınşı dissertasiiasyn qorǧaǧannan keiın, sol elde segız jyl tūraqtap, nemıs tılın tereŋ igerumen qatar, ǧylymi-zertteu jūmystaryn da üzbei jalǧastyra otyryp, öz dissertasiiasynyŋ negızınde jazylǧan alǧaşqy ǧylymi tuyndysyn da sonda jaryqqa şyǧarǧan.
Üşınşıden, ǧylymnyŋ soŋyna tüsken talantty ǧalym endıgı jerde amerikalyq Fulbright ctipendiiasyn jeŋıp alyp, Niu-Iorktegı Kolumbiia ǧylymi-zertteu universitetınde bılımın jalǧastyryp, aǧylşyn tılın jete meŋgere jürıp tereŋ tarihi zertteulerge bet būrady. Sosyn atalǧan stipendiia şeŋberınde ūstazdyqty da qatar jürgızıp, sonyŋ arqasynda stipendiia merzımı aiaqtalǧan kezde universitet basşylyǧynan tüsken ūsynysqa säikes, Kolumbiia universitetınde därısın jalǧastyruǧa da, sondaǧy kıtaphanada jinaqtalǧan bai kıtap qorlaryn tiımdı paidalana otyryp, öz otanynyŋ şynaiy tarihynyŋ kömeskı däuırlerınıŋ syryn aşuǧa baǧyttalǧan ǧylymi jūmystarymen tübegeilı ainalysuǧa da ülken mümkındıkke ie bolady.
Däl osy tūsta oqyrmandarǧa Kolumbiia universitetı jönınde de az-kem aqparat bere ketsek artyq bolmas. Öitkenı būl ǧylymi-zertteu universitetı özınıŋ märtebesı jaǧynan AQŞ-tyŋ eŋ biık märtebelı Garvard universitetınen keiıngı ekınşı oryndy ielenedı. Sosyn būl universitettıŋ eŋ äigılı tülekterınıŋ ışınde «Amerikanyŋ negızın qalaǧan atalary» atanǧan bırneşe alyp tūlǧalarmen qatar AQŞ prezidentterı Teador Ruzvelt, Franklin D.Ruzvelt jäne Barak Obama, sol siiaqty özge de 29 memlekettıŋ köşbasşylary jäne kino önerınıŋ aituly tūlǧalaryna taǧaiyndalatyn «Oskar» syilyǧynyŋ 29 laureatynyŋ, sondai-aq AQŞ-tyŋ joǧarǧy sotynyŋ 9 müşesınıŋ esımderı atalady. Tıptı, būl universitet tülekterınıŋ ışınde onda därıs oqyǧan nemese ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızgen, halyqaralyq Nobel syilyǧynyŋ 94 laureaty, jurnalistika, ädebiet, poeziia jäne teatr önerınıŋ şyŋyna şyqqan qairatker tūlǧalarǧa taǧaiyndalatyn Puliser syilyǧynyŋ jüzden asa laureaty, sol siiaqty 20 milliarder bar.
Demek, ataǧynan at ürketın būl märtebelı universitette ǧylymi-zertteu jūmysymen ainalysatyn nemese ūstazdyq etetın ǧalymdardyŋ arasynda bırde-bır osal tūlǧa joq. Endeşe, sol ǧūlama ǧalymdar şoǧyrynyŋ ortasynda öz ǧylym piramidasynyŋ şynar şyŋyna şyqqan Gülnar Kendırbai syndy bılıktı tarihşy ǧalymnyŋ jüruı küllı qazaq elınıŋ zor maqtanyşy deuge tolyq negız bar. Būl pıkırımız jai ǧana qūrǧaq söz emes. Öitkenı, tılge tiek bolyp otyrǧan qazaq qyzynyŋ ǧūlama ǧalym ekendıgın onyŋ osy 2020 jyly Ūlybritaniianyŋ äigılı «Routledge» baspasynan aǧylşyn tılınde jaryq körgen «Russian Practices of Governance in Eurasia: Frontier Power Dynamics, Sixteenth Century to Nineteenth Century» («On altynşy ǧasyrdan on toǧyzynşy ǧasyrǧa deiıngı Euraziiada üstemdık jürgızudıŋ reseilık täjıribesı: şekara bilıgınıŋ dinamikasy») atty professor Gülnar Kendırbaidyŋ tömendegı ǧylymi-saraptamalyq monografiiasynan taiǧa taŋba basqandai menmūndalap tūr.
Mäselen, Gülnar Kendırbaidyŋ myna paiymdaryn joǧaryda aitylǧan pıkırımızdıŋ naqty dälelı desek, şyndyqtan eş alys ketpeimız:
– «...Tarih qaşanda ideologiialyq yqpalǧa tüsedı. Keŋes Odaǧynda köptegen oqiǧa sol kezeŋnıŋ ideologiiasyna sai tüsındırıldı. Bır belgılı tarihşy aityp edı: «Keŋes Odaǧynda aldyn ala boljap bıluge bolmaityn dünie bolsa, ol – onyŋ tarihy».
– «...Kolumbiia universitetınıŋ kıtaphanasynda jinalǧan jaŋa derekközderdı paidalanu mümkındıgınen aiyrylǧym kelmedı. Ol jerde türlı tılderdegı, tıptı, qazaq tılındegı kıtaptar, jurnaldardyŋ qory öte mol, olardy Qazaqstannan taba almaisyz. Eger osy jerde alǧan aqparat derekterım bolmasa, ekınşı kıtabymdy jazyp şyǧa almas edım. Keŋes Odaǧy taraǧan soŋ tarih qaita jazyla bastady. Sol üşın de Batysqa attandym. Sondaǧy ǧalymdardyŋ Qazaqstan, Ortalyq Aziia, Keŋes Odaǧy turaly jazǧan ädıl saraptamalarymen tanystym. Kezınde olardyŋ üstınen baqylaityn ideologiialyq qataŋ qadaǧalau bolǧan joq, sondyqtan da ol ǧalymdardyŋ jazǧandary äldeqaida obektivtı bolatyn. Öz elımnıŋ tarihyn tüsınıp, käsıbi tūrǧydan ösu üşın, osy eŋbekterdıŋ barlyǧyn qarap, zerdelep şyǧuym qajet boldy. Bızdıŋ öŋır turaly mülde jaŋaşa közqarasty kezdestırdım. Sonyŋ arqasynda, maǧan deiın eşbır qazaqstandyq tarihşy körsetpegen derekterge toly ekınşı kıtabymdy jazyp şyqtym»...
– «...Kolumbiia universitetıne «Bolaşaq» baǧdarlamasy boiynşa qazaqtar ünemı kelıp tūrady. Soŋǧy jyldary men öz tobymnan ölkemızdıŋ tarihyn zertteudı qalaityn Qazaqstannan kelgen studentterdıŋ köbeigenın baiqadym. Olardyŋ ışınde QazŪU-dıŋ aspiranttary da bar, olarǧa da men jetekşılık etemın. Olar menıŋ kurstaryma da qatysty. Özara qazaqşa söilesemız. Ūlttyq mūraǧat qyzmetkerlerımen de belsendı serıktespız»...
– «Jalpy, amerikalyqtar üşın Qazaqstan būrynǧydai ekzotikalyq aimaq emes dep aita alamyn. Jergılıktı jastar bızdıŋ elımızge qyzyǧuşylyq tanytady, olar mädeniet, tarih turaly köbırek bılgısı keledı. Studentter özbek jäne qazaq tılderın üirenu kurstaryn özderı ūiymdastyrdy... Qazaqtardyŋ mädeni jetıstıkterınıŋ bırı – qonaqjailyq. As üide dostarymmen jäne tuystarymmen bırge äŋgımelesıp otyratyn kezderımdı aŋsaimyn. Taularymdy saǧyndym, öitkenı men Almatyda düniege keldım ǧoi. Taular menıŋ qorşaǧan ortam men dünietanymymnyŋ ajyramas bır bölıgı bolatyn. Är adam özınıŋ ūlttyq erekşelıgın tek öz halqy üşın ǧana emes, sonymen bırge älemdık mädeniettı jūtaŋdatpau üşın saqtauǧa tyrysuy kerek. Tıptı, kışıgırım etnikalyq mädeniettı joǧaltudyŋ ökınışı köp bolady. Öitkenı olardyŋ ärqaisysy bıregei jäne özara bırın-bırı baiytady»...
– «Routledge» baspasynan jaryq körgen monografiiam oqyrmandarǧa ūnaidy dep ümıttenemın. Ol kıtap Qazaqstannyŋ Resei imperiiasy qūramyna qalai kırgenın baiandaidy... Kıtapta Qazaqstannyŋ Resei imperiiasyna öz erkımen qosylu tūjyrymdamasyn qaita qarastyrdym. Däl osy tūjyrymdamany kezınde keŋes tarihşylary aitqan, öitkenı ol tūjyrymdama sol kezdegı ideologiiamen ündes bolatyn. Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın būl mäselege tarihşylardyŋ közqarastary tübegeilı özgerdı. Sondyqtan men öz kıtabymda būl tarihi kezeŋdı Resei tarapynan qazaq jerın jaulap alu da emes jäne qazaqtar tarapynan Resei imperiiasyna erıktı qosylu da emes ekendıgın däleldeuge tyrystym».
Aitsa, aitqandai-aq professor Gülnar Kendırbaidyŋ Routledge baspasynan London jäne Niu-Iorkte 2020 jyly aǧylşyn tılınde jaryq körgen kölemdı ǧylymi monografiiasynyŋ aty da, zaty da öte erekşe. Öitkenı monografiianyŋ avtory – Gülnara Kendırbai atalǧan tuyndysynda qazaq tarihynyŋ XVI-XIX ǧasyrlar arasyndaǧy aqtaŋdaq däuırlerdıŋ naqty syryn aiqara aşyp körsetedı. Monografiiadaǧy «Reseidıŋ protektorattyq instituty: bilık pen basqaru ülgılerı; Reseidıŋ ūlys saiasaty»; «Protektorattyq Qalmaq-Resei qarym-qatynastary»; «Qazaqtardy Reseidıŋ qamqorlyqqa aluy»; «Resei jäne Sin imperiialarynyŋ arajıgınde»; «İmperiia şebınde» atty bes taraudyŋ özegıne örılgen 11 tarauşalarynda elımızdıŋ joǧaryda atalǧan däuırlerdegı memlekettıgı men töl tarihynyŋ bügıngı taŋǧa deiın küŋgırt te būlyŋǧyr bolyp kelgen tūstarynyŋ tüitkıldı tüiınderın būltartpaityn şynaiy ǧylymi derek közderınıŋ kömegımen öte däleldı tarqatady. Atap aitqanda avtor Resei imperiiasynyŋ alyp Euraziia keŋıstıgın mekendegen köşpelı halyqtardyŋ, olardyŋ ışınde, äsırese, Bökei Ordasy Reseige qosylǧannan bastap, Resei imperatorlarynyŋ Qazaq jäne Joŋǧar köşbasşylarymen jürgızgen patronajdyq jäne protektorattyq saiasatynyŋ şynaiy astary men imperiialyq maqsat-müddelerın däiektı de däleldı ärı ǧylymi ırgetasqa negızdei otyryp, tübegeilı saraptap bergen.
Monografiianyŋ qūndylyǧyn arttyratyn özge faktorlar da jetıp artylady. Mäslen, būl tuyndyny jazu üşın, professor Gülnar Kendırbai 1033 ǧylymi derek közın tereŋ zerttep-zerdelegen. Olardyŋ basym köpşılıgı şet tılderınde jaryq körgen, sondyqtan kez kelgen qazaq tıldı tarihşynyŋ tısı bata bermeidı. Bıraq olardyŋ bärı – qazaq tarihy üşın auadai qajet obktivtı şyndyqqa negızdelgen tuyndylar. Mäselen, amerikalyq ǧalym Mihail Hodorkovsiidıŋ «Reseidıŋ dala fronty: otarlyq imperiianyŋ qalyptasuy, 1500-1800» (Michael Khodorkovsky. «Russia’s steppe frontier: the making of a colonial empire», 1500-1800») atty tuyndysynda XVII, XVIII, XIX ǧasyrlarda ainalymǧa tüskenımen, öte sirek kezdesetın geografiialyq kartalar tırkelgen. Sol siiaqty nemıstıŋ ensiklopedist-ǧalymy, naturalist ärı saiahatşy ärı Reseidıŋ Sıbır jäne oŋtüstık aimaqtaryna jasaǧan ǧylymi ekspedisiialarymen äigılı bolǧan Petr Simon Pallastyŋ (P.S.Pallas) 1775-1801 jyldary Reseidıŋ Sankt-Peterburg qalasyndaǧy İmperator ǧylym akademiiasynan «Moŋǧoliia halyqtary turaly tarihi jaŋalyqtar jinaǧy» («Sammlungen historischer Nachrichten über die Mongolischen Völkerschaften») atty aidarmen nemıs tılınde jaryq körgen ekı tomdyq tuyndysyna engen, sondai-aq tek qalmaqtar ǧana emes qazaq, joŋǧar handyqtarynyŋ da, Resei imperiiasynyŋ da, Orta Aziianyŋ da, Sin imperiiasynyŋ da jäne küllı Euraziianyŋ tarihyna da tıkelei qatysy bar öte qūndy derekter toptastyrylǧan.
Būl monografiianyŋ eŋ qasterlı qūndylyǧy mynada: professor Gülnar Kendırbai qazaq halqynyŋ, soltüstıgımızdegı körşı memlekettıŋ eŋ joǧary lauazymdy saiasatkerlerınıŋ bılmestıkpen nemese qasaqana mūqatu üşın «qazaq halqynyŋ eşqaşan memlekettıgı bolmaǧan nemese olarǧa jerdı bız bergenbız», dep ötırıktı şyndai, şyndyqty qūdai ūrǧandai etıp, jalǧan qaueset taratuşylarynyŋ auzyna qūm qūiatyn tarihi şyndyqty köldeneŋ tarta kelıp, öz halqymyzdyŋ memlekettık saiasi bilık jüiesınıŋ de, öz jerınıŋ de bolǧandyǧyn tolyq däleldei otyryp, Äbılqaiyr, Nūraly, Bökei, Täuke, Esım, Jänıbek, Aişuaq, Abylai jäne Uäli syndy qazaq handary men sūltandary tek syrtqy saiasatta ǧana Resei imperiiasynyŋ ūstanymyna jügınse, eldıŋ ışkı saiasatyn jürgızude olardyŋ Resei imperiiasyna da, Sin imperiiasyna da mülde täueldı bolmaǧanyn, iaǧni derbes memleketke tän derbes ışkı saiasaty men diplomatiiasynyŋ bolǧandyǧyn şynaiy ǧylymi ırgetasqa negızdei otyryp, däleldı de däiektı sipattaidy.
Gülnar Kendırbaidyŋ köp jylǧy ärı tereŋ de nätijelı ǧylymi ızdenısterınıŋ negızınde, ärı halyqaralyq standarttarǧa säikes jaryq körgen atalǧan ǧylymi tuyndysy tek tarihi tūrǧydan ǧana emes, geosaiasat, geografiia, etnografiia, mädeniet, diplomatiia jäne lingvistika tūrǧysynan da öte qūndy derekterge toly. Mäselen, sūŋǧyla ǧalym Gülnar Kendırbai XVI ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap, XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın Resei imperiiasy men Sin imperiiasynyŋ küllı Euraziia keŋıstıgınde jürgızgen geosaiasatymen qatar, özderınıŋ saiasi-ekonomikalyq yqpalyn da qosa alǧa tarta otyryp, öz bilıgıne baǧyndyru nemese üstemdık etu maqsatynda moŋǧol, joŋǧar jäne qazaq handyqtarymen jürgızgen san türlı geosaiasasi jäne diplomatiialyq aila-täsılderge jügıngenın de öte däiektı ärı däleldı aiqyndaidy.
Lingvistikalyq derekter demekşı, ǧūlama tarihşy Gülnar Kendırbai būl künde tılımızdıŋ sözdık qorynda tūrǧanymen, arhaizmge ainala bastaǧan ūlys, amanat, töleŋgıt nemese nöker, jasaq sekıldı sözderdıŋ jer//aimaq, kepıldık, oqqaǧar, salyq degen ūǧymdardyŋ ataulary ekenın de däl tüiındeidı.
Monografiia avtorynyŋ keŋ arnaly derek közderınen keltırgen tarihi suretterdıŋ etnografiialyq mänı de erekşe. Boiauy qanyq ol suretterden joǧaryda atalǧan däuırlerdegı qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne özge de biık lauazym ielerınıŋ resmi nemese dästürlı kiım kiiu ülgılerı de aiqyn körınıp tūr. Olardyŋ arasynda Resei imperatory Aleksandr Ekınşınıŋ 1856 jyly 26 tamyzda (7 qyrküiek) Mäskeude taqqa otyru saltanatyna arnalǧan räsımge qatysqan sūltan ärı general-maior Baimūhamedov pen İmperator saraiyna şaqyrylǧan özge qazaq sūltandary men biık lauazym ielerınen qūralǧan delegasiia müşelerınıŋ suretterı de közge ottai basylady.
Söz soŋyn tüiındei kele, aitarymyz mynau: ǧūlama tarihşy, ūltjandy ärı patriot ǧalym Gülnar Kendırbaidyŋ tılge tiek bolyp otyrǧan ömır joly men ǧylymi äleuetın aiǧaqtaityn monografiiasy elımızdegı bırtuar ǧalymdarǧa taǧaiyndalatyn eŋ biık te märtebelı marapatqa äbden laiyq. Eger memleketımızdıŋ Ūlttyq Audarma biurosy tez arada qolǧa alyp, elımızdıŋ üş ǧasyrlyq tarihi aqtaŋdaqtarynyŋ ornyn tübegeilı toltyryp tūrǧan, asa qūndy ǧylymi tuyndyny qazaq jäne orys tılderıne barynşa tez audaryp, Ūlttyq universitetterımız ben joǧary oqu oryndarynyŋ tarih fakultetterıne Bılım jäne ǧylym ministrlıgı qoldau körsetıp, eŋ taŋdauly oqulyq retınde engızse, qūba-qūp bolar edı. Endeşe, qazaqtyŋ ǧalym qyzyna rahmet aita otyryp, aq jol tıleiık, ziialy qauym!
Ädıl AHMETOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
Halyqaralyq Joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professory
