Biyl aqyndyq pen ǧalymdyqty qatar ala bılgen dara tūlǧa Bürkıt Ysqaqūlynyŋ tuǧanyna 96 jyl tolady. Ökınışke qarai, qazaqty otarşyldyq būǧauynan qūtqaruǧa ūmtylǧan qaharman esımı köpşılıkke beimälım. Osyǧan orai «Adyrna» ūlttyq portaly tarihşy, bürkıttanuşy Ädılet JAǦYPARmen tıldesıp, jastardyŋ astyrtyn saiasi ūiymy «ESEP» (Elın süigen erler partiiasy) partiiasynyŋ negızın qalaǧan Bürkıt Ysqaqūlynyŋ ömır joly turaly äŋgıme örbıttı.
«ESEP» qainar bastauyn Alaş ideiasynan aldy
–Bürkıt Ysqaqūly 1924 jyly 4 qaraşada Qaraǧandy oblysynyŋ Nūra audanyna qarasty Kökmöldır degen jerde tuǧan. Jastaiynan atasy İbragimnıŋ tälım-tärbiesın körıp, sauatty anasy Nūrjamaldan qisa-dastandar men Abai öleŋderın jattap ösedı. Äkesı Ysqaqqa Sūltan-Ahmet mektebınde qoǧam jäne memleket qairatkerlerı Säken Seifullin men Abdolla Asylbekov sabaq bergen. Bala Bürkıt osy mektepten oqyp, sauatyn aşqan. Äkesı Ysqaq «Kışı Qazan» töŋkerısı zardaptary, qoldan jasalǧan aştyq, bailardy tärkıleu qiyn uaqyttardy basynan keşırıp otyrsa da, Bürkıttı Qaraǧandyda Jambyl atyndaǧy qazaq mektebınde, odan keiın Nūra audanyndaǧy Kazgorodok (qazırgı Kertındı) mektep internatynda bılım aluyna jaǧdai jasaidy. Bılımge qūştar Bürkıt oquşylardyŋ basyn qosyp, «Jas ädebietşı» üiırmesın mektep qabyrǧasynda qūrady.
Qazaq dalasynda pedogog kadrlardy daiyndauǧa bailanysty Keŋes ükımetı 1938 jyly Qaraǧandy qalasynda oqytuşylar institutyn aşady. Bürkıt Ysqaqūlynyŋ tūlǧalyq qasietterınıŋ qalyptasuyna 1940-1942 jyldary Qaraǧandy memlekettık oqytuşylar institutynda (qazırgı Akademik E.A. Böketov atyndaǧy Qaraǧandy memlekettık universitetı) oquy özınıŋ äserın tigızbei qoimaidy. İnstitut studentterınıŋ ädebi ortasynda jürıp özı de aqynjandy Bürkıt qazaq ädebietınıŋ aǧa oqytuşysy Aitbai Nareşūly basşylyǧymen qūrylǧan «Jas qalam» üiırmesınıŋ beldı müşesı atanady. Osy üiırmenıŋ müşesı bolǧan Oŋaibek Qūdyşev: «Üiırmege Bahmet Janahmetov, Düisenbai Myrzahmetov, Qinaş Ydyrysov, Jappar Ömırbekov, Bürkıt Ysqaqov, Düisenbai Tūrǧanbekov siiaqty öleŋ-jyr jazuǧa qabıletı bar, talantty da talapty jastar qatysady eken. Üiırmede tıl şeberlıgı, öleŋ-jyr erekşelıkterı turaly oi-pıkır ortaǧa salynyp, jas qalamgerlerdıŋ tuyndylary talqylanatyn. Sol kezde Mahambettıŋ, Abaidyŋ, Sūltanmahmūttyŋ, Maǧjannyŋ öleŋderın jatqa aitu dästürımızge ainalǧan. Keibıreulerınıŋ tüp-nūsqasyn oqymasaq ta, eŋ närlı, äsem şumaqtary esımızge saqtalatyn da,bırden-bırge auysyp auyzşa aityla beretın. Satenina Filipovna Mamikonian basqaratyn orys ädebietı, Konstantin İosifovich Medeles basqaratyn tarih üiırmesı de nazarymyzdan tys qalmaityn», – degen jazbasynan türlı üiırmelerge qatysqan studentter Alaş ūlt qairatkerlerınıŋ eŋbekterımen tanysyp, üiırmede taldap-talqylap jürgenın köremız. Arhiv qūjattarynda institutta Reseidıŋ ortalyq qalalarynan Mäskeuden, Leningradtan, Saratovtan taǧy basqa da jerlerden jer audarylǧan nemese aidalyp kelgen professsorlar men dosentter: «1939-1940jyldar aralyǧynda Qaraǧandy mūǧalımder institutynda jūmys ıstegen mūǧalımder tızımı: Rymarev, Mamikonian, Kobyliaskii, Abişev, Tkachenko, Nareşev, Spasibenko, Baitasov, Romanovskaia, K.Medeles, Naumov, Tabyşeva, Bogoslovskii», – därıs oqulary institut studentterınıŋ jan-jaqty jahandyq jaǧdaida bılım alulary üşın zor mümkındık bolatyn. Osy ūstazdardyŋ älemdık deŋgeidegı bılımderı men qajyr-qairattary studentterdıŋ tūlǧa retınde qalyptastyru jolynda eŋbekterı eş ketpei, ESEP partiiasynyŋ tarihy osy joǧarǧy oqu orny qabyrǧasynda qalanady.
Student Bürkıttıŋ ūiymdastyruymen jastardyŋ astyrtyn saiasi ūiymy ESEP partiiasy 1941 jyly aqpanda keŋestık kezeŋde qūrylǧan bolatyn. ESEP partiiasy – qainar bastauyn Alaş ideiasynan aldy. Qaraǧandy oqytuşylar institutynyŋ qazaq tılı men ädebiet mamandyǧyn bıtırıp, «Sovettık Qaraǧandy» (Ortalyq Qazaqstan) gazetınde jūmys ıstep jürgen kezınde ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ qan maidanyna atanady.
Dın men tıldıŋ qorǧauşysy
–ESEP partiiasy – jastardyŋ astyrtyn saiasi ūiymy. Onyŋ maqsaty – täuelsız el bolu. Partiia öz baǧdarlamasyn da jasaǧan.Rasynda, jastardyŋ astyrtyn saiasi ūiymy ūlttyq mädeniet pen ädebiet, dın men tıl qorǧauşysy bola bıldı. Sondai-aq, universitet qabyrǧasynda «Jas qalam» ädebiet üiırmesın ūiymdastyryp, qabyrǧa gazetın şyǧardy. Ūiym müşelerı Qaraǧandy qalasynda oquşylarmen ünemı bailanysta bolyp, olarmen ruhani kezdesuler ötkızıp otyrǧan.
Europanyŋ qūlysyŋ...
Bır künı tarih pänınıŋ mūǧalımı Qabzäkır Baitasov student Bürkıtke sabaqta: «Sen, şyn aqyn bolsaŋ, osy kartaǧa qarap tūryp, eş oilanbastan bır auyz öleŋ şyǧarşy», – deidı. Köp oilanbastan:
Ua, Aziia, ūlysyŋ,
Ūlylyǧyŋ qūrysyn.
Qūrysyn demei ne deiın?
Europanyŋ qūlysyŋ! – dep bır şumaq öleŋdı tögıp-tögıp jıbergenın Mahmet Temırūlynyŋ estelıgınen bılemız. Keŋestık qatal saiasattyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan şaqta, saiasi taqyrypta osyndai öleŋ şyǧarudyŋ özı ülken batyrlyq edı..
ESEP partiiasy jäne Alaş ideiasy
–ESEP partiiasynyŋ baǧdarlamasyn Älihan Bökeihan bastaǧan Alaş qairatkerlerı qūrǧan Alaş partiiasynyŋ baǧdarlamasymen salystyra taldasaq:
bırınşıden, ESEP partiiasy Alaş ideiasynan när alyp, tarihi sabaqtastyqpen jıbın üzbei täuelsızdıkke jetkızdı, Alaş partiiasynyŋ ızbasarlary boldy;
ekınşıden, ESEP partiiasy baǧdarlamasynda halyqtyq memlekettı qūrudy közdese, Alaş partiiasy Rossiia Respublikasynyŋ federasiialyq bır aǧzasy boludy qalady;
üşınşıden, ESEP partiiasy baǧdarlamasynda bızdı arǧy şyqqan tegı bır düniejüzındegı türkı tıldes halyqtar qoldaidy. Būl tuysqan halyqtarmen taǧdyrlaspyz dese, Alaş partiiasy retı kelse, Qazaq avtonomiiasy sybailas jūrttarmen äzırge bırlese tūrudy qalady;
törtınşıden, ESEP partiiasy baǧdarlamasynda bızdıŋ qūrmettep ūstaityn dınımız – islam dını dep körsetılse, Alaş partiiasynda dın ısı memleket ısınen bölek qaralady;
besınşıden, ESEP partiiasy baǧdarlamasynda jastardy jinap tuǧan jer, tuǧan halqyŋ üşın janyŋ qūrban dep körsetılse, Alaş partiiasy baǧdarlamasynda eldı qorǧau üşın äsker ūstau közdelgen.
Alaş qozǧalysynyŋ aitylmai jürgen jaŋa tarihi kezeŋı
–Alaştanuşy ǧalymdar Alaş qozǧalysynyŋ tarihnamasyn HH ǧasyrdyŋ basynan – HH ǧasyrdyŋ 30 jyldar aralyǧynda qarastyrady. Olar negızınen Alaş qozǧalysynyŋ tarihyn joǧaryda körsetılgen tarihnama şeŋberınen şyǧa almai keledı. Ä. Bökeihan bastaǧan Alaş ūlt qairatkerlerı keŋestık totilatarlyq bilıktıŋ quǧyn-sürgının bastan keşırıp, elı üşın qūrban bolǧanymen de ūlt ziialylarynyŋ Alaş ideiasy tarihi sabaqtastyq barysynda Qazaq elın Täuelsızdıkke jetkızgendıgıne asa män berılmei keledı.
Alaş ideiasy üşın kürestı keŋestık bilık jaǧdaiynda jalǧastyrǧan qoǧamdyq ūiymdar men jeke azamattardyŋ qyzmetı arqasynda Täuelsızdıkke jetudıŋ joldary jatyr. Qazaqstan Respublikasynyŋ arhiv qūjattaryn saralasaq, HH ǧ. 30 jyldardyŋ aiaǧy men HH ǧ. 90 jyldardyŋ aralyǧynda jastardyŋ, sonyŋ ışınde joǧarǧy oqu oryndarynyŋ studenterı men mektep oquşylarynyŋ Alaş ideiasyn tu etıp köteru nietterın köremız. Alaş ideiasynyŋ maqsatyn resmi tırkelmegen saiasi-qoǧamdyq ūiymdar jäne partiialar qūryp jüzege asyruǧa talaptandy. Negızın HH ǧasyr basyndaǧy Alaş qairatkerlerınıŋ şyǧarmalarymen tanysu arqyly öz boilaryna darytqan. Keŋestık qatal jüie tūsynda oqyluǧa tyiym salynǧan ūlt ziialy qauymnyŋ şyǧarmalarymen jüzdesu sätterın syilaǧan ūlt bolaşaǧyn oilaǧan oqytuşylar quǧyn-sürgınnıŋ şet jaǧasyn bılse de jasyryn türde baǧyt-baǧdarlaryn berıp otyrǧan.
Alaş qairatkerlerınıŋ aldyŋǧy jäne keiıngı buynynyŋ oilaǧan oiy, ıske asyramyn degen armandary üzılmei jetken tarihi sabaqtastyq arqyly Qaraǧandyda «Elın süigen erler partiiasy», Batys Qazaqstanda «Qazaq halqyn qorǧauşylar odaǧy», Qaraǧandyda «Jas qazaq»,Mäskeudegı «Jas tūlpar», Kerekudegı «Jas ūlan», Hasen Qoja-Ahmet qūrmaq bolǧan «Jas qazaq»sekıldı ūiymdarmen jaŋǧyryp jäne soŋy Jeltoqsan köterılısıne ūlasyp, Täuelsızdıkke jettık.Būl Alaş qozǧalysynyŋ aitylmai jürgen jaŋa tarihi kezeŋı dep sanaimyz. Bügıngı ūrpaq joǧaryda aityp ötken jastardyŋ astartyn saiasi ūiymdaryn zerttemei, täuelsızdık ideiasyn tüsıne almaidy dep oilaimyz.
Ruhaniiat pen mädenietke jauapty tūlǧalar qaralaryn körsetpeidı
–Künı keşe bızdıŋ bastamamyzben Bürkıt Ysqaqūlynyŋ qairatkerlıgı men şyǧarmaşylyǧyn nasihattauǧa arnalǧan «ELIN SÜIGEN ERDIŊ IZI» on kündıgı Nūra audanynyŋ Maǧjan Jūmabaev atyndaǧy jalpy orta bılım beretın mektebınde bolyp öttı. Mektep ūjymy ıs-şaraǧa karantin jaǧdaiynda bolsa da, tyŋǧylyqty daiyndalǧany körınıp tūrdy. Oquşylar men ūstazdar qauymy öte ülken jūmys jasaǧan. Bürkıt Ysqaqūly ömırı men şyǧarmaşylyǧy Nūra kentınde qaita jaŋǧyrdy.Bürkıttanudyŋ alǧaşqy jylynda on kündık aiasynda köptegen ıs-şaralar ötıp jas ūrpaqtyŋ sanasyna qūiyldy. Atap öter bolsaq, muzei stend, suretter körmesı, eŋ bastysy dästürlı audandyq «Bürkıt oqulary» jyl saiyn ötkızıletın ıs-şaraǧa ainalady. Ökınışke qarai, ūlt ruhaniiatyna sübelı üles qosylǧan künde oblystyq ruhaniiat pen mädenietke jauapty tūlǧalar öz qarasyn körsetpedı.
«Bürkıttanu» ǧylymynyŋ jaŋa belesı
–Aldaǧy uaqytta mektep basşylyǧy men ūstazdary «Bürkıttanu» aiasynda oquşylarǧa fakultativtı kurs engızudı josparlap otyr. Bız «Bürkıttanu» oqu kursynyŋ baǧdarlamasyn bırge jasauǧa kelısıp kettık. Osyndai igı jūmystar otandyq tarih pen ädebiette «Bürkıttanu» ǧylymyna jaŋa tolqyn, jaŋa lep äkelgendıgın körsetedı.
Äŋgımelesken Diana ASAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
