Osydan 179 jyl būryn, iaǧni 1841 jyly qazaqtyŋ asa körnektı aǧartuşy pedagogy, jazuşy, etnograf, folklorşy Ybyrai Altynsarin (şyn aty - İbrahim) düniege keldı. Tuyp-ösken jerı - Qostanai oblysynyŋ Qostanai audany, Arqaraǧai auyly. 1889 jyly osy öŋırde, Tobyl özenınıŋ jaǧasynan topyraq būiyrǧan. "Adyrna" ūlttyq portaly "Kel balalar, oqylyq!" dep küllı qazaq dalasyna jar salǧan ūly ūstaz turaly şaǧyn ömırbaian ūsynady.
1850 jyly Orynbor şekara komissiiasynyŋ qazaq balalary üşın aşqan mektebıne oquǧa tüsedı. Mekteptı bıtırgen soŋ, Orynbor şekara komissiiasynda äskeri starşina bolyp qyzmet atqaratyn ülken äkesı Balǧoja Jaŋbyrşyūlynyŋ hatşysy bolady (1857-1859). Orynbor oblystyq basqarmasynda tılmaştyq qyzmet atqarady. 1860 jyly Orynbor bekınısınde (Torǧai) qazaq balalary üşın mektep aşu tapsyrylady, ärı sol mektepke orys tılınıŋ mūǧalımı bolady.
Söitıp, ol mesenattyŋ qarajatyna mektep ǧimaratynyŋ qūrylysyn bastauǧa kırısedı. Ol mektep 1864 jyly 8 qaŋtarda saltanatty türde aşylyp, 16 oquşy qabyldaidy. Keiın mekteptıŋ janynda internat qūrylady.
Altynsarinnıŋ mekteptegı jūmysy jaqsy baǧalandy. 1864 jyly 22 qaŋtarda Torǧai qalasyndaǧy Orynbor bekınısınıŋ basşysy Orynbor men Samara general-gubernatoryna «ordalyqtar aşqan mekteptıŋ şynaiy quanyşpen jäne rizaşylyqpen ötkenın» habarlady. Al būl mekteptıŋ mūǧalımı Altynsarin turaly: «Altynsarinnıŋ ülgı bolatyn tärbiesı men körnekı qamqorlyǧynyŋ arqasynda mektep öte jaqsy jäne taza… Qyrǧyz oquşylarynyŋ az uaqyttaǧy jetıstıgı, qysqa merzımde jaqsy ümıt berıp, osyndai keremet Torǧai mekemesınıŋ jemısın jegızetını jäne özderın aqtaitynyna senımdımız» delıngen.
Altynsarinnıŋ özı 1864 jyly 16 nauryzda: «Qoidy quǧan aş qasqyr sekıldı, men qyzu türde balalarǧa bılım beruge kırıstım. Jäne osy balalar üş aidyŋ ışınde, tıptı orys jäne tatar tılderınde oqyp-jazudy üirenıp aldy. Bır sözben aitqanda, būl jaqsylar kurs aiaqtalǧanşa, 4 jyldan keiın bır närse üirenıp, laiyqty söilei alatyn bolady dep ümıttenemın. Sondai-aq, keiın olar jemqor bolyp şyqpas üşın, bar ynta-jıgerımmen tıptı olardyŋ moraldyq äreketterıne de äser etuge tyrysamyn» dep jazǧan.
Onyŋ qalamynan «Qypşaq Seiıt», «Kiız üi men aǧaş üi», «Asyl şöp», «Şeşe men bala», «Bai men jarly balasy», «Taza būlaq» sekıldı äŋgımeler men novellalar tuǧan.
Ybyrai Altynsarin ömırınıŋ soŋǧy jyldary Nikolaevskıde (Qostanai) tūrdy. Ol bükıl ǧūmyryn aǧartuşylyqqa arnap, eşqaşan dünie-mülıkke qyzyqpaǧan. Ol tek jeke qarajatynan kışkentai köldıŋ jaǧasynan bır qabatty aǧaş üi ǧana tūrǧyzyp, onda 1889 jylǧa deiın, qaitys bolǧanǧa deiın qarapaiym ömır sürdı.
Aita ketu kerek, 1989 jyly ūly aǧartuşy Ybyrai Altynsarinnıŋ 150 jyldyq mereitoiy atap ötıldı. Onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan köptegen ǧylymi, tarihi-pedagogikalyq şyǧarmalar jaryq kördı. Al Arqalyq qalasynda Altynsarin mūrajaiy aşylyp, Tobyldyŋ jaǧasynda aǧartuşynyŋ kümbez tärızdı tas eskertkışı tūrǧyzyldy.
https://youtu.be/cRGhB914NTA
Ūqsas jaŋalyqtar
