Ótken aptada qazaq qoǵamynyń nazary tutastaı Boratqa aýyp, el ishindegi mańyzdy dúnıeler tasada qalyp qoıǵandaı. Birer kún buryn tanymal jýrnalıst Ermurat BAPI el bıýdjeti men onyń jumsalýynyń astaryna úńildiretin qyzyqty aqparatpen bólisti.
Túrkistan oblysyna bólingen mıllıardtardyń nege erekshe kóp ekenine nazar aýdarǵan ol: «Meniń jeke pikirim boıynsha eki versııa:Birinshiden, Nazarbaev Túrkistanǵa – qazaq handarynyń qasyna baryp «jatýǵa» bel býǵan;Ekinshiden, bolashaqta Túrkistan – eldiń astanasy atanýy múmkin», dep jazdy.
N.Nazarbaevtyń Túrkistan oblysyna jasaǵan issaparynan keıin «Túrkistan el astanasy bolýy múmkin» degen sóz jeldeı esip baryp, basylǵan edi. Bul sózdiń shyǵýy da beker emes. Óıtkeni Túrkistan oblysyna barǵanynda Nazarbaevtyń: «Táýelsizdik alǵan sátten bastap Túrkistandy el astanasy etý týraly oıladym. Biraq, ózderińiz biletindeı, ol kezdegi jaǵdaıǵa baılanysty bul múmkin bolmady. Qazir mine, bul qala túrlenip, jańarýda. Túrkistan túrki áleminiń besigi. Túrki elderi bizdi qoldap, kómektesedi dep senemin», degen edi. Eger elbasynyń bul sózine tereń úńilsek, «Táýelsizdik alǵan ýaqytta Túrkistandy astana ete almasaq, qazir bul maqsatymyzǵa eshqandaı kedergi joq» degendeı emes pe?
Bálkim osydan bolsa kerek, Túrkistan oblysynyń bıýdjettik shyǵyny basqa qalalarǵa qaraǵanda anaǵurlym kóp. «Mynaý qyzyqty qarańyz:
2020 jylǵa túzetilgen boıynsha bólingen qarjy:
Almaty qalasy ákimdigine – 213 mıllıard teńge
Astananyń qalalyq ákimdigine – 249 mlrd teńge
Túrkistan oblysynyń ákimdigine – 290 mlrd teńge.
Túrkistanǵa bólingen qarjy Almaty men Astanadan nege artyq? Eki mıllıondyq Almatydan – 77 mlrd., Nazarbaevtyń "Lego" oıynshyǵy sııaqty Astanadan – 31 mlrd asyp ketkeni qalaı? Bul qalaǵa aıyryqsha qamqorlyq kórsetilýdiń astarynda qandaı quıtyrqylyq bar?
Bul oraıda árkimniń árqıly boljamy bolýy múmkin. Biraq tek qana eldegi týrızmdi damytý úshin bir ǵana Túrkistanǵa osynshama artyqshylyq jasalýy árbir salyqtóleýshini (parlament pen úkimetti emes) oılandyratyn másele bolsa kerek.
Meniń jeke pikirim boıynsha eki versııa:
Birinshiden, Nazarbaev Túrkistanǵa – qazaq handarynyń qasyna baryp «jatýǵa» bel býǵan;
Ekinshiden, bolashaqta Túrkistan – eldiń astanasy atanýy múmkin. Myrzataılar bastaǵan jandaıshap surqyltaılar jýyq arada osyndaı bastama kóterip jatsa, tańdaı qaǵyp, tańdanýǵa bolmaıdy.
Al siz qalaı oılaısyz?» dep jazady Ermurat Bapı. Jýrnalıst bólingen bıýdjettik qarjyǵa qatysty málimetti QazTAG-tan alynǵanyn aıtady.
Sońǵy ýaqytta Túrki álemi, Turan memleketin qurý týraly iri-iri bastamalar kóterilip júrgeni jasyryn emes. Syrtqy saıası ahýaldarǵa baılanysty tutas Túrki áleminiń birigip, bir týdyń astyna jınalǵany, árıne alpaýyt elderdiń de tizesin qaltyratyny anyq. Alaıda bul múmkin be? Bul rette reseılik saıasatker Vladımır Jırınovskııge suraý salsaq, á degennen toqymyn baýyryna qysyp, týlap shyǵary sózsiz. Onsyz da Jırınovskıı úshin álemdegi eń úlken qaýip -Túrkilerdiń toptasýy. Sondyqtan «Túrkistan Qazaqstannyń kelesi astanasy bolýy múmkin be?» degen suraqpen óz azamattarymyzǵa saýal tastadyq. Al «Túrkistan Túrkilerdiń astanasy bolýy múmkin be?» degen saýaldy túrkitektes baýyrlarymyzǵa qoıdyq.
Shymkenttik tarıhshy ustazymyz Ómir ShYNYBEKULY: «Túrkistan Qazaqstannyń astanasy bolmaıdy. Soltústik ashyq qalady. Al túrki dúnıesiniń rýhanı ortalyǵy bolýy ábden múmkin. Qarabaqtaǵy soǵys búkil túrkilerdi bir birine jaqyndatyp jiberdi ǵoı. Tipti sonaý qıyrdaǵy saha-ıakýttardyń postaryn kórseńiz ázirbaıjandy jaqtap shyrqyrap otyr. Erdoǵandy ózińiz bilip otyrsyz, túrkilerdi biriktirýge bel sheship kiristi. Menińshe, Elbasy men Erdoǵannyń arasynda biz bilmeıtin kelisim bar sekildi. Qarabaqty qaıtarǵan soń túrkiler Túrkistanda birikse kerek...»- deıdi.
Túrki áleminiń basyn din biriktiredi deý-qate
Qoja Ahmet Iasaýıdiń urpaǵy, Iasaýı qorynyń jetekshisi Smatýlla IASAÝI (sýrette sol jaqta): «Túrkistan bútin Turannyń astanasyna aınalsa, árıne, óte jaqsy bolar edi. Onsyz da Túrkistan túrkilerdiń ortaq álemi sanalady ǵoı. Alaıda bul máseleniń saıası jaǵy Ázerbaıjandaǵy sııaqty Qazaqstanda da problema týdyrýy múmkin. Túrki áleminiń ortaq odaǵy bolǵanyn men de armandaımyn. Ókinishke qaraı, ımperalızm, ıaǵnı Reseı buǵan jol bere qoımas».
Túrkııadaǵy Uludağ OSB ónerkásibiniń prezıdenti Iýnýs AIDYN: «Jalpy, Túrki álemin sóz etkende,túrkilerdi biriktiretin dúnıe din deıtin túsinik bar. Menińshe, bul jańsaq pikir. Túrki álemin dinı ustanym biriktirmeıdi. Iaǵnı, Máýlána aıtaqndaı, «eshbir memleket dinge negizdelip qurylmaıdy». Túrki áleminiń basyn biriktiretin nárseni din dep qaraıtyndar bar. Munymen kelispeımin. Bizdiń Túrkilerdiń basyn qosatyn ortaq dúnıeler óte kóp. Túrkilerdiń tili, dili, ustanymy, salty men dástúri, ómirlik qaǵıdalary t.b. óte uqsas. Al eń bastysy, bizdiń boıymyzdy qýalaı aqqan qanymyz-bir. Qazirgi kezde Reseı tarapynan Túrki álemine basqasha kózqaras qalyptasqan, ózgergen. Reseı burynǵydaı Túrki álemine shúılige qaramaıdy. Qazirgi kezde Reseıdiń Túrki álemine kózqarasy, qarym qatynasy jumsarǵan. Túrki álemine Reseıdiń meılinshe loıaldy qatynas jasaýǵa umtylatyny baıqalady. Túrkistannyń kúlli Túrki áleminiń astanasy bolarynan úmittenemiz, sony qalaımyz da. Alaıda memlekettiń ishki máseleleri men syrtqy saıası jaǵdaılaryn da eskergenimiz jón. Áıtse de, qalaı bolǵanda da Reseı burynǵy qaharynan taıǵanyn da esepten shyǵarmaýymyz kerek».
Ekonomıst Maqsat HALYQ: «Túrkistan saıası, tarıhı, rýhanı jaǵynan óte erekshe mánge ıe meken. Túrkistan bolashaqta da tek qazaqtyń emes, jalpy, Túrki áleminiń rýhanı astanasy bolyp qala beredi. Qazirgi kezde Túrkistanǵa oblys ortalyǵy retinde úlken ınvestıııalar tartylýda. Alaıda keleshekte Túrkistan eń aldymen óziniń rýhanı turǵydaǵy mánin joǵaltyp almaýy kerek dep sanaımyn. Álemdi ózine tartatyn ereksheligin saqtap, týryızmdi damytýǵa úlken úles qosatyn qala bolyp saqtalady dep senemin. Al Túrkistandy Qazaqstannyń astanasy bolady dep oılamaımyn. Ońtústik óńiri demografııalyq ósimi óte joǵary ólke. Qazirgi astanamyzdyń Soltústikte ornalasýy strategııalyq turǵydan óte durys. Soltústikten adamdardyń ketý jaǵdaıy óte joǵary kórsetkishte. Iaǵnı, soltústigimizde demografııalyq quldyraý bar. Sol sebepti de el astanasynyń qazirgi ornalasqan jeri strategııalyq turǵydan óte durys dep sanaımyn. Al endi qaıtadan jańa astana qurý ekonomıkalyq jaǵynan elimizge úlken shyǵyn ákeledi. Dál qazir Qazaqstan ondaı shyǵyndarǵa daıyn emes. Onyń ornyna, aýylsharýashylyǵyn, óńirlerdi damytý máselesi eń birinshi kezekte turǵan nárse. Sondyqtan da jańadan astana salý ekonomıkalyq jaǵynan tıimsiz dep oılaımyn.
Saıası másele jóninde óte salmaqty boljamdarymen bólisip júrgen saıasattanýshy Oljas ÁBIL: «Keleshekte Túrkistan astana bolýy da múmkin, bolmaýy da múmkin. Ol sol zamandaǵy bıliktiń ustanatyn saıasatyna, qarjylyq áleýetine baılanysty. Al mynaý bılik qazir Astana salyp ony aýystyratyn shamada emes, bular barlyq jaǵynan sarqyldy. Bálkim parlamentti Túrkistanǵa kóshirý oılary bar shyǵar, máselen Grýzııada Parlament úıi Kýtaısıde ornalasqan. Al odan aryǵa bulardyń qaýqary jete qoımas. Ózge áleýmettik problemalary basynan asady. Jalpy, astana salyp qalany astanalyq standarttarǵa beıimdeýge qyrýar qarjy kerek. Ondaı aqsha bılikte joq.
Al negizi Túrkistan astana bolyp jatsa, men qoldaýshy edim. Ol qala qazaqtyń tarıhı tulǵalarynyń jatqan jeri, rýhanı temirqazyǵy. 9 aı jaz bolatyn klımaty da keremet. Qazirgi Nursultan qalasy buryn Reseıdiń etegindegi elınograd bolatyn. Aýyspaly maǵynada aıtsaq, qazir ol elınogradtyń kúlli kókke ushty. Qazirgi qala men burynǵy qalanyń, ólkeniń, turǵyndarynyń, qazirgi turǵyndarynyń sanasynyń aıyrmasy jer men kókteı. Iaǵnı bul jerde sol kezdegi astana salý jospary óz strategııalyq mıssııasyn oryndap shyqty dese bolady. Alaıda kez kelgen eldegi bas qalanyń aýa - raıy, klımaty kelisti bolýy kerek. Oǵan týrıster kóptep keledi, qysy - jazy túrli saltanatty sharalar uıymdastyrylý kerek degendeı... Ol jaǵynan qazirgi Nursultan qalasy tym jaısyz. Bul ólkede 7- 8 aı qys desek te bolady. Jazy sýyq, uıytqyǵan jel.. Kúzi laı - batpaq. Qysy Arqanyń saqyrlaǵan sary aıazynan turady. Qysqasy, qazirgi Nursultan qalasy týrıster aǵylatyn jer emes. Al týrızm degen shirkin - qalalardy, tipti tutas elderdi asyraıtyn kásip. Osynyń bárin, ıaǵnı kemshiligin, artyqshylyǵyn ekshep eskere otyryp keleshek urpaq astanany Túrkistanǵa aýystyryp jiberýi bek múmkin. Oǵan tańǵalmaımyn», -deıdi.
Merýert HÝSAINOVA, Raýana DIMAShQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly.
Foto ashyq derekkózderden alyndy alyndy.
