Biyl elımızdıŋ är öŋırınde qazaqtyŋ kemeŋger, ūly aqyny Abai Qūnanbaevtyŋ tuǧanyna 175 jyl toluyna orai ärtürlı mädeni ıs-şaralar, karantindık talaptardy saqtai otyryp ötkızılıp keledı. Osy oraida qazaqtyŋ «Alaş qalasy» atanǧan Semeidegı Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiınıŋ eŋbegı qomaqty dese bolady. Sebebı, muzeidıŋ Abai ömırı men şyǧarmaşylyǧyn, onyŋ aqyndyq-öner ainalasyn, sol zamandaǧy tarih pen mädeniet qūbylystaryn, zattyq, qūjattyq jädıgerlerdı zertteu, saqtau, nasihattau, qorǧau jūmystary jaqsy jolǧa qoiylǧan. Onyŋ üstıne atalmyş muzeidıŋ qūrylǧanyna biyl 80 jyl tolyp otyr. Ūly aqynnyŋ 175 jyldyq merei toiy men muzeidıŋ 80 jyldyq merekesı tūspa-tūs kelgen uaqytta muzeidıŋ baspasöz hatşysy Arai Talǧatqyzymen muzeidıŋ qūrylu tarihy, onyŋ bügıngı tynys-tırşılıgı jaiynda äŋgımelesken edık.
Tılşı: - Arai Talǧatqyzy, aldymen muzeidıŋ qūrylu tarihynan sūhbatymyzdy bastasaq.
- Irgetasynyŋ qalanǧanyna biyl 80 jyl tolǧan elımızdegı ırı mekemelerdıŋ bırı Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiı qazaqtyŋ kemeŋger jazuşysy M.O.Äuezovtıŋ ūsynysy boiynşa Abaidyŋ 95 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda, 1940 jyly Qazaq SSR-niŋ Halyq komissarlar keŋesinıŋ 1 säuirdegı qaulysy negızınde qūrylyp, sol jyly 16 qazanda aşylǧan. Qazırgı taŋda muzei qorynda jalpy eksponattardyŋ sany – 21832 bolsa, kıtap qorynda 14743 kıtap bar. Qazaqstan tarihyndaǧy tūŋǧyş ädebi muzei bolyp tabylady. 1990 jyly Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiyna orai Qazaq SSR Ministrler keŋesınıŋ qaulysy boiynşa aqynnyŋ ädebi-memorialdyq muzeiı Abaidyŋ «Jidebai-Börili» memlekettik tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiı bolyp qaita qūryldy. Qazırgı kezde muzei ädebi-memorialdyq muzeiden Respublikadaǧy ırı qoryq-muzeidıŋ bırıne ainaldy. Qoryq-muzei qūramynda Semei qalasy jäne Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Abai jäne Ürjar audandarynda ornalasqan 8 muzei bar.
Tılşı: - Biyl Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiy elımızde keŋınen atalyp ötude. Sızderdıŋ öz taraptaryŋyzdan būl şaraǧa qosqan ülesterıŋız qandai?
- Aqyn muzeiı jyl basynan berı Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiyn türlı baǧytta merekeleudı bastap ketken bolatyn. Elımızdıŋ bırqatar qalalaryna, iaǧni Nūr-Sūltan, Almaty, Aqtöbe, Otyrar, Pavlodar, Atbasar siiaqty qalalarǧa jyljymaly körmeler ūiymdastyrylyp, hakım Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn, aqynnyŋ qolynyŋ taby qalǧan qūndy jädıgerlerdı nasihattau maqsatynda jūmystar atqaryldy. Bükıl älemdı jalmaǧan pandemiia saldarynan alǧa qoiǧan josparlar oryndalmai qaldy desek te, karantin uaqytynda da muzei qyzmetkerlerı äleumettık jelı arqyly onlain kezdesuler, konferensiialar, sūhbattar ūiymdastyryp, muzei qoryndaǧy qūndy jädıgerlerdı jelı arqyly nasihattady. Sonymen qatar, biyl Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiıne 80 jyl tolyp otyr. Qazaqstan tarihyndaǧy tūŋǧyş ädebi muzeidıŋ Abaidyŋ 175 jyldyǧymen qatar kelgen mereitoiy qarsaŋynda äleumettık jelıler arqyly «Uaqyt şertken syr: Muzei tarihynan 80 derek» aidary körermen qauymǧa ūsynyldy. 1940 jyly 16 qazanda muzeidıŋ aşyluy jaiynda aqparatpen bastau alǧan būl aidarmen 1 qyrküiekten bastap künıne ekı derekten 15 qazanǧa deiın jariialanyp otyrdy. Alǧaşqy jyldary muzei ornalasqan, Abaidyŋ Semeige kelgende tüsıp jürgen üilerdıŋ bırı Äniiar Moldabaev üiı, Jidebaidaǧy Abai muzei-üiınıŋ aşyluy, Börılıdegı Mūhtar Äuezov muzei-üiınıŋ aşyluy, aqyn oqyǧan Ahmet-Riza medresesımen jalǧasyp, muzei qaramaǧyndaǧy bölımderdıŋ barlyǧy qamtyldy.
Tılşı: - Abai muzeiınıŋ qūrylu tarihynda aqynnyŋ tuǧan-tuys, jaqyndarynyŋ kömegı boldy ma?
- Ärine, häkım Abaidyŋ halqymyzdyŋ jüregınde mäŋgılık saqtaluyna qyzmet qylyp, onyŋ ädebi mol mūrasyn el arasynda keŋınen nasihattau maqsatynda aşylǧan muzeidıŋ ūiymdastyrylu, qalyptasu ısıne Abaidyŋ öz tärbiesınde bolǧan nemere ınısı Ärham Ysqaqov pen Qaiym Mūhamedhanov, Ahat Şäkärımūly mol eŋbek sıŋırdı. Osyndai tūlǧalar jäne muzei salasynda köp jyldar eŋbek etıp, muzei qoryna ölşeusız ız qaldyrǧan jandar da qalys qalmady. Sondai-aq, muzei qoryndaǧy Abai tuystary tapsyrǧan jädıgerler, zattar, kıtap qory, qoljazbalar, hattar, arhiv derekterı, beineleu öner tuyndylary, ydys-aiaq jäne fotosuretter de jelı oqyrmandaryna jol tartty.
Tılşı: - Ūly Abaidyŋ 175 jyldyǧy men aqyn muzeiınıŋ 80 jyldyq mereitoiynda aitarlyqtai qandai jūmystar jasaldy dep aita alasyz?
- Muzeidıŋ 80 jyldyq tarihynda elımızdıŋ bırqatar qalalaryna, sonymen qatar şetel aumaǧyna ūiymdastyrylǧan körmeler, ǧylymi ıs-saparlar men konferensiialardyŋ özındık orny bar. Muzei tarihynan erekşe oryn alǧan sätterdıŋ bırı, aqyn mereitoilary, Elbasy N.Nazarbaevtyŋ jäne bırqatar qoǧam qairatkerlerı, älem elşılerınıŋ muzeige keluı jaiynda aqparattar fotosurettermen bırge ūsynyldy. Tarihi derekter Abai muzeiınıŋ Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ basty nazarynda ekendıgıne toqtalyp, biylǧy jylǧy aituly oqiǧa Abaidyŋ 175 jyldyǧy qarsaŋynda Prezident Q.Toqaevtyŋ qaulysymen jaŋartylǧan muzeidıŋ jaŋa ekspozisiiasynyŋ aşyluymen tämamdaldy. Zaman talabyna sai, innovasiialyq tehnologiialardy paidalana otyryp jürgızılgen muzeilendıru jūmystarynyŋ nätijesıne Memleket basşysy arnaiy kelıp, oŋ baǧasyn berıp, aşqandyǧy seksenınşı derek bolyp jariialandy.
Köpşılık nazaryna ūsynyla bermeitın, muzei qorynda saqtalǧan qūndy jädıgerler, tarihtan syr şertken fotosuretter men qoljazbalar erekşe nazarǧa alyndy. «Muzei tarihynan 80 derek» aidarynyŋ bır jarym ai aralyǧyndaǧy körermen sany 150 myŋnan asty. Äleumettık jelı oqyrmandary pıkır bıldırıp, elımızdıŋ şalǧaida ornalasqan eldı-mekender tarapynan muzeige saiahat jasaǧandai äser üşın muzei ūjymyna alǧystaryn jetkızıp jatty.
Sondai-aq, mereitoi qarsaŋynda äzırlengen jaŋa ǧylymi konsepsiia negızınde «Abaitanu mäselelerı» 100 tomdyq seriialyq ǧylymi-zertteu jinaǧy qolǧa alynsa, sonyŋ 5 tomy jaryq kördı. Jaŋa muzeige qyzyǧuşylyq arttyru maqsatynda bırneşe bukletter de basylyp şyqty. «Abai muzeiı. 80 jyl» ensiklopediiasy, «Jidebai» atlasy t.b. kölemdı eŋbekter daiyndaluda.
Semei qalasyna jūmys saparymen kelgen Prezident Qasym-Jomart Toqaev muzei aumaǧyndaǧy «Ūly aqyn Abai ūldarymen» eskertkışın aşqany belgılı. Osy oraida Abai Qūnanbaiūlynyŋ ekı fotosuretı ǧana saqtalǧandyǧyn aita ketsek, sonyŋ bırı 1896 jyly Semei qalasynda fotograf N.G.Kuznesov salonynda ūldary Aqylbai jäne Turaǧūlmen tüsken suretı. Sol fotosuretı negızınde boi kötergen eskerkıştıŋ avtory – ūldarynyŋ ūly äkesıne degen erekşe mahabbaty men şeksız maqtanyş sezımın beineleudı maqsat etken, müsınşı Nūrbol Qaliev. Qoladan tūrǧyzylǧan eskertkıştıŋ biıktıgı – 5 metr.
Kompozisiia danyşpan Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai aşyldy. Abai ūldary Aqylbaimen jäne Turaǧūlmen bırge beinelengen eskertkış te qazırgı taŋda aqyn muzeiımen ündesıp, erekşe äser qaldyrary sözsız.
Tılşı: - Qazırgı taŋda Abai muzeiıne qandai jaŋartu jūmystary jürgızıldı?
- Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2019 jylǧy 30 mamyrdaǧy qaulysy boiynşa Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda biylǧy jyly Abai muzeiı tolyqtai jaŋartyldy. Sondai-aq, «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» maqalasynda körsetılgendei muzei qūramyndaǧy köpes üiı ǧimaratynda ǧylymi-tanymdyq ortalyq ūiymdastyryldy. Muzei aumaǧyndaǧy Abai oqyǧan Ahmet Riza medresesı de jaŋǧyrtyldy.
Kümbezdı ǧimarattaǧy muzeidıŋ jaŋa ekspozisiiasy 11 zalda ornalasqan. Atap aitar bolsaq: «Abai. Jyl mezgılderı», «Dala äuenderı», «Aqynnyŋ balalyq şaǧy», «Aqynnyŋ qalyptasuy», «Abai şyǧarmaşylyǧy», «Abaidyŋ aqyndyq mektebı», «Abaidyŋ otbasy», «Qara sözder», «Abai mūrasy», «Multimediialyq zal» jäne «Balalar bölmesı».
Memlekettıŋ negızı, bereke-bırlıktıŋ beinesı bolyp sanalatyn şaŋyraq astyndaǧy ekspozisiiada Abaidyŋ 1885 jyly Semeidegı ölketanu muzeiıne tapsyrǧan zattary erekşe oryn alady.
«Qūlaqtan kırıp boidy alar, Äsem än men tättı küi» dep aqynnyŋ özı aitqandai «Dala äuenı» zalynda qazaqtyŋ muzykalyq aspaptaryn tamaşalau kezınde arnaiy qondyrǧydan baǧyttalǧan dybys jüiesımen aspaptyŋ ünın estuge bolady.
«Aqynnyŋ balalyq şaǧy» zalyn aqynnyŋ ata-tegı, şejıresımen jalǧasady. Sondai-aq, äjesı Zere men bala Abaidyŋ Baikökşe aqyndy tyŋdau kezındegı instaliasiiasy körsetıledı. Tach-ekrandy qosu arqyly Zere äjenıŋ ertegılerın tyŋdap, qazaq üidıŋ törınen köleŋkelı teatr qoiylymyn tamaşalauǧa bolady.
«Aqynnyŋ qalyptasuy» zalynda Abaidyŋ tūlǧalyq qalyptasuyna eŋ bırınşı äser etken tūlǧa – qazaqtyŋ bedeldı el bileuşısı, bi, aǧa sūltan, qajy, aqynnyŋ äkesı Qūnanbai Öskenbaiūly. 1855-1859 jyldar aralyǧynda Abai oqyǧan Ahmet Riza medresesı. Abaidyŋ alǧaş orys ädebietımen tereŋ tanysuǧa sebep bolǧan Omby kadet korpusynda oqyǧan ınısı Haliolla beinesıne ekspozisiiada oryn berılgen.
Sondai-aq, Semei qalasyna jer audarylyp kelgen aqynnyŋ orys dostary E.Mihaelis, N.Dolgopolov, S.Gross, P.Lobonovskii, N.Konşin jaily derektermen tanysyp, tach-ekrandardan M.Äuezov aitqandai Abai şyǧarmaşylyǧyna när bergen üş qainar būlaǧymen tanysuǧa mümkındık jasalǧan.
Ekspozisiiadan led-ekran arqyly Turaǧūldyŋ «Äkem Abai turaly» estelıgın tamaşalauǧa bolady. Jäne de Abai Semeige kelgende tüsıp jürgen üilerdıŋ bırı – Äniiar Moldabaev üiınıŋ intererı körsetılgen.
«Abai şyǧarmaşylyǧy» zalynda aqynnyŋ är jyldary jazylǧan şyǧarmalary jäne audarmalary jaily mälımet berılgen. Abaidyŋ Jidebaidaǧy özı saldyrǧan qystau üiınıŋ maketı qoiylǧan.
Aqynnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna kuä bolǧan Şyŋǧystau jerlerınıŋ körınısterı, Abaidyŋ qalaǧa qatynaǧan tarantasynyŋ köşırmesı ornalasqan.
«Abaidyŋ aqyndyq mektebı». M.Äuezov: «Abaidyŋ tolyq maǧynada tört şäkırtı bar. Onyŋ ekeuı öz balasy – Aqylbai men Turaǧūl, jäne ekeuı Şäkärım men Kökbai» degen. Būl zalda ūstaz-aqynnyŋ tıkelei tälım-tärbiesınde bolyp, Abai dästürın jalǧastyrǧan aqyn-şäkırtterınıŋ ömır joldary jäne ädebi mūralarymen vitrina sörelerıne qoiylǧan eksponattar jäne media zonada ornalasqan tach-ekrandar arqyly tanystyrylady.
Abaidyŋ otbasy men ūrpaqtary turaly aqparat «Abaidyŋ otbasy» zalynda berılgen jäne Abaidyŋ 1896 jylǧy fotosuretınıŋ instaliasiiasy qoiylǧan. Sol zamannan körınıs beretın fotokamera, grammofon siiaqty zattar da körsetılıp, aqyn otbasyna qatysty zattar Äigerımnıŋ ertoqymy, Erkejannyŋ köilegı men kamzoly men zergerlık äşekei būiymdar qoiyldy.
«Abaidyŋ qara sözderı». Būl zal aqynnyŋ «Qara sözderıne» arnap jasalǧan. Zalda 360 gradustyq proektr ornatylǧan, sol arqyly körermendı oiǧa salatyn hakımnıŋ danalyq sözderın üş tılde aquǧa mümkındık jasalǧan.. «Batamenen el kögerer» degen qazaq halqynyŋ danalyǧyna süiener bolsaq däl osy jerde arnaiy qondyrǧy kömegımen keluşıler aqynnyŋ batasynan alyp, ruhani quattanady.
«Abai mūrasy» zalynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ mūrasynyŋ nasihattalu kezeŋderı körsetılgen. Sonymen qatar, älem elderındegı Abai eskertkışterı men aqyn esımı berılgen qalalar turaly mälımet qabyrǧadaǧy kartada proektor arqyly körsetıledı. Abai şyǧarmalarynyŋ älemnıŋ qanşa tılge audarylǧany turaly da osy zaldan bıluge bolady.
Muzeidıŋ ekınşı qabatynda Abaidyŋ muzykalyq şyǧarmalary, är jyldary aqyn turaly tüsırılgen filmder men telebaǧdarlamalar, spektakl, opera, konsertterdı zamanaui qondyrǧylar arqyly körıp, tyŋdauǧa mümkındık jasalǧan multimediialyq zal bar. Onda tek Abai änderınıŋ 200-ge juyq jazbasy engızılgen.
Balalar bölmesınde muzeidıŋ kışkentai körermenderı üşın oiyn alaŋy men Abaidyŋ süiıktı oiyny – toǧyzqūmalaqty üirenuge mümkındık jasalǧan.
Köpes üiı ǧimaratyndaǧy ǧylymi-tanymdyq ortalyqta «Abaitanu», «Täuelsızdık jäne abaitanu», «Abai beineleu önerınde», «Körme zaly» bolyp jasalsa, medresede «Medrese tarihy», «Abai jäne Şyǧys», «Balalar şyǧarmaşylyǧy» zaldary körermen nazaryna ūsynylady.
Börılıdegı Mūhtar Äuezov muzei-üiınde, Jidebaidaǧy Abai muzei-üiınde zaman talabyna sai, innovasiialyq tehnologiialardy paidalana otyryp muzeilendıru jūmystary jürgızıldı. Atap aitatyn bolsaq, muzeidıŋ mazmūnyn, taqyryby keŋ kölemde körsetetın tachekrandar, audiogid, taǧy basqa sifrlyq jaŋarular muzeidıŋ halyqaralyq talaptarǧa sai özgerısterınıŋ körınısı.
Tılşı: - Muzeidıŋ osy jaŋǧyrtu jūmystary qai merdıger kompaniia tarapynan jasalyndy?
- Muzeidıŋ jaŋǧyrtu jūmystaryn jasauǧa kelısım jasalǧan merdıger «BF CREAGROUP» jauapkerşılıgı şekteulı serıktestıgı men Abai muzeiınıŋ ǧylymi qūramynyŋ bırlesıp atqarǧan jūmysynyŋ nätijesınde aqyn muzeiı jaŋaşa keiıpke enıp, körermenderın qabyldauda.
Tılşı: - Sūhbatyŋyzǧa rahmet Arai Talǧatqyzy! Könenıŋ közın, babalar amanatyn saqtap otyrǧan muzei aldaǧy uaqytta da keluşıler men jelı oqyrmandaryn tyŋ jaŋalyqtar jäne jetıstıkterımen quanta bersın dep tıleimız.
Duman Arǧyngeldı,
“Adyrna” ūlttyq portaly
