Üi satyp alǧyŋ kelse «Kryşa», kölık alǧyŋ kelse «Koleso», özge ūsaq- tüiek kerek bolsa «OLX.kz» orys tıldı saityn ızdeimız. Qazaqşasy qaida dep sūramaityn da boldyq. Nege? Öitkenı qazaqşa tanymal sait joq. Nege joq? Öitkenı özımız habarlandyrudy orysşa saitqa beremız. Orysşa saittan ızdeimız. Tıpten OLX-tıŋ qazaqşa mobildık qosymşasyna emes, orysşasyna köbırek senım artamyz.
Är qazaq ömırınde talai närsenı habarlandyru arqyly satyp alǧany anyq. Bolmasa atalǧan saittarǧa habarlandyru berıp talai närse satqan bolar. Tüzetuge talpyndyq pa? Talpynystar bolǧan da şyǧar. Är kezde, är jerde qazaqşa jarnama beretın saittar, gazetter şyǧyp jatady. Bıraq jalpy jūrt paidalatyn atalǧan saittar tärızdı tanymaly joq. Iаǧni 30 jyldan berı būl mäselede bız bır qadam alǧa basqamyz joq. Al jarnama tılıne kelsek, ol odan da soraqy. Jarnamada qoldanylatyn terminder qazaqşalanbaǧandyqtan negızınen orys nemese şetel tılınde qoldanyla beredı. Söitıp jarnamany ūsynuşy men ony paidalanuşynyŋ ūǧymynda özge tıldegı terminder jüzdep sıŋısıp barady. Tıptı onyŋ qazaqşasyn aitsaŋ küle qaraityn jaǧdaiǧa jettık. Būl keleŋsızdıktı qolǧa almasaq, bırşama uaqyttan soŋ «halyq jappai qoldanyp, sanasyna sıŋıp ketken sözderdı nege özgertıp, balama ızdep jatsyŋdar» dep özımızge renjuı äbden mümkın.
Tıl komitetı osy oraida seminar ötkızıp jarnama tılı jäne ondaǧy qoldanylatyn terminderdı qalyptastyru mäselelerın ǧalymdar men qūzyrly organdar talqylauyna saldy.
Kez kelgen jarnama habarlamalyq, bolmasa nazar audartuşylyq sipatymen erekşelenedı, iaǧni, jarnama – qoǧam jūrtşylyǧynyŋ basty nazarynda. Maqsatyna, ornalasu türlerıne qarai jarnamanyŋ türı de köp, mysaly, sauda jäne kölık jüiesındegı jarnama, köşe jarnamasy (plakat, afişa), auyzşa jarnama, baspalyq jarnama jäne t.b.
Mūnyŋ barlyǧyn sanamalap otyrǧan sebebımız – bügıngı taŋda jarnamanyŋ qoǧam ömırındegı orny airyqşa. Qazırgı merzımdı baspasözde de jarnama ūlttyq mädeniettıŋ belgılerın, özge halyqtardyŋ mädenietıne yqpalyn tigızıp, jeke adamnyŋ aqparat alu közderın qalyptastyratyn qūral. Degenmen qazırgı būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy jarnamanyŋ jariialanuynda, jalpy BAQ jarnamasynyŋ dūrys qalyptasuynda älı de basy aşylmaǧan mäseleler köptep kezdesedı. Sonyŋ bırı – jarnama tılındegı termin mäselesı.
Ärine, är adamnyŋ sanasynda: «Sonda bızde jarnamany retteitın zaŋ bolmaǧany ma?» degen zaŋdy sūraq tuyndaidy.
Özderıŋız jaqsy bılesızder, «Jarnama turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋy 2003 jylǧy 19 jeltoqsanda qabyldanǧan. Būl Zaŋ Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda jarnama jasau, taratu, ornalastyru jäne paidalanu prosesınde tuyndaityn qatynastardy retteidı.
Sonymen qatar, osy zaŋda «Jarnamaǧa qoiylatyn jalpy jäne arnaiy talaptar» degen zaŋdyq küşı bar norma qarastyrylǧan. Būl normaǧa säikes Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧyndaǧy jarnama qazaq jäne orys tılderınde, sondai-aq jarnama beruşınıŋ qalauy boiynşa basqa da tılderde taratylady, jarnama mazmūnynyŋ audarmasy onyŋ negizgi maǧynasyn būrmalamauǧa tiis.
Mıne, osy normalar jergılıktı jerlerde qanşalyqty oryndalyp jatyr? Äsırese jarnamanyŋ memlekettık tıldegı nūsqasyna qanşalyqty män berılude? Osy sūraqtar jūrtty alaŋdatatyny anyq.
Köşedegı maŋdaişalardaǧy aqparattyq qūraldarda, biznes, marketingke qatysty jarnamalarda şettıldık terminderden köz sürınedı. Ärine, qazırgı aşyq aqparattyq keŋıstıkte ömır sürıp otyrǧandyqtan, bız şettıldık terminderden qaşyp qūtyla almaitynymyz ras. Bıraq oǧan tosqauyl qoiyp, şynaiy tıl janaşyry retınde qazaqşa audarmasyn beruge, balamasyn ūsynuǧa ne kedergı?
Eŋ basty kedergı ol bızdıŋ ūlttyŋ negızımızden, tamyrymyzdan ajyrap bara jatqanymyzda. Bügınde aşylyp jatqan kompaniialar men şaǧyn jäne orta biznes ataularynyŋ köbı şet tılde. Qazaqşa qoisa biznesı jürmei qalatyn siiaqty. Ol tügılı bügıngınıŋ bala-şaǧasynyŋ esımderınıŋ bärı özge tılde. Öz tılımızden, öz ūlttyq bolmysymyzdan nege sonşa bezındık?
Jarnama tılı degennıŋ özı bır tıl üiretkış körnekı qūral siiaqty. Jūrttyŋ bärı köredı, qalai jazylsa solai qabyldaidy. Osylai dūrys dep oilaidy.
Onlain rejımındegı seminarda osy sūraqtar töŋıregınde oi qozǧalyp qana qoimai, özektı mäseleler talqylandy.
Mäselenıŋ tüiının şeşudıŋ tiımdı joldary körsetılıp, tyŋ oilar ortaǧa salyndy.
Jinalǧandardyŋ ūsynys pıkırlerı negızınde hattama qabyldandy.
Aldaǧy uaqytta «Kryşa», «Koleso», «OLX.kz», taǧy basqa osylar tärızdı jarnamalar berıletın qūraldardyŋ tılı qazaqşalanuy tiıs.
Tıl komitetı atalǧan saittarǧa arnaiy monitoring jasap, hat ta joldaǧan. N.V.Babeşkin degen basşysy «Bolaşaqta saittyŋ qazaq tıldı nūsqasyn qoldanysqa engızudı josparlap otyrmyz» dep jauap berıptı. Bolaşaq degen auqymy keŋ ūǧym. Keler ǧasyr nemese bırneşe ǧasyr da bolaşaq. Komitet naqty uaqytyn belgıleudı sūrap taǧy hat joldaidy. Olai bolmaǧanda qazaq tıldı azamattardyŋ qūqy, zaŋ talaptary būzylady. Ol qandai zaŋ edı dese, ony da eske sala keteiın.
Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ 18-babynda Qazaqstan Respublikasy baspa basylymdary men būqaralyq aqparat qūraldarynda memlekettik tildiŋ, basqa da tilderdiŋ qoldanyluyn qamtamasyz etu aiqyndalǧan.
Tıl turaly zaŋ talaptaryn oryndauda Konstitusiianyŋ 14-babyna säikes «tegıne, äleumettık, lauazymdyq jäne mülıktık jaǧdaiyna, jynysyna, näsılıne, ūltyna, tılıne, dınge közqarasyna, nanymyna, tūrǧylyqty jerıne bailanysty nemese kez kelgen özge jaǧdaiattar boiynşa eşkımdı eşqandai kemsıtuge bolmaidy» jäne Tıl turaly zaŋnyŋ 7-babyna säikes «Qazaqstan Respublikasynda tildik belgisi boiynşa azamattardyŋ qūqyqtaryn kemsituge jol berilmeidi.
Qazaqstanda memlekettik tildiŋ jäne basqa da tilderdiŋ qoldanyluyna jäne olardy üirenuge kedergi keltiretin lauazymdy adamdardyŋ is-äreketteri Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋdaryna säikes jauaptylyqqa äkep soqtyrady».
«Aqparatqa qol jetkızu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ 16-baby 14-tarmaǧyna säikes «internet-resurstaǧy aqparat qazaq jäne orys tılderınde berıluge tiıs. Aqparat ielenuşınıŋ internet-resursynyŋ basqa tılderdegı nūsqalary da boluy mümkın».
Bılmedık demesın. Endıgı jerde esterınde bolsyn.
Qajettılık tuǧyzatyn Sız ben Bız. Sūranys ūsynys tuǧyzady. Olai bolsa, osy atalǧan saittarǧa qazaqşa habarlandyru berıp «tek qazaq tılınde şyǧuyn qalaimyn» dep talap etıp kördıŋız be? Ne kedergı? Eger halyq sūrasa han tüiesın soiatynyn ūmytpauymyz kerek. Özımız de talpynys jasap, jauaptylar da betın berı būruy uaqyt talaby. Sondyqtan elımızdıŋ qūzyrly ministrlıkterı men «Atameken» bastaǧan biznes salasy bırlese otyryp jarnamalardyŋ qazaqşa boluyna jol aşsa, qazaqşa jarnamanyŋ baǧy aşylar kün alys emes. Bärı halyq üşın emes pe? Qazaq tıldı tūtynuşylardyŋ sūranysy qanaǧattyryluǧa tiıs. Taǧy da aitam, habarlamany, jarnamany qazaqşa beru jäne qazaqşa ızdeu özımızdıŋ ūlttyq namysymyzǧa bailanysty. Özıŋızden bastaŋyz.
Ädılbek Qaba,
QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı
Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy.
Foto aşyq derekközden alyndy.
