Aldaǧy jyly Qazaqstannyŋ täuelsız damu jolyna tüsıp, egemen el retınde älem keŋıstıgınen öz ornyn alǧanyna 30 jyl tolady. Osy jyldar ışınde qoǧamymyzdyŋ äleumettık-ekonomikalyq, saiasi-qūqyqtyq salasynda tübegeilı özgerıster boldy.
Nätijesınde «bız memleketımızdıŋ ruhani mäselelerı ekonomikalyq, materialdyq mäselelerden eşbır kem baǧalanbaityn damu kezeŋıne keldık»jäne ruhani damusyz, jetılusız qoǧamnyŋ ılgerı basuy barǧan saiyn qiyndai tüsetınıne köz jetkızdık. Mıne, osy tūsta bolaşaqqa baǧdar retınde Ruhani jaŋǧyru baǧdarlamasy köpşılık nazaryna ūsynyldy.
Būl būryn da, bügın de elımız basynan ötkızıp jatqan qiyndyqtarǧa qaramastan, bızdıŋ jaŋa tarihi kezeŋge aiaq basuymyz, jaŋa maqsattarǧa jetuımız bızdıŋ sanamyzben, sanaly, mändı ısımızben tıkelei bailanysty ekenın körsettı. Bızdıŋ sanamyz ısımızden būryn jaŋǧyryp otyruy tiıs ekenıne köz jetkızdık. Osyndai tüsınık nätijesınde bız, HHI ǧasyrdaǧy Ūlttyq Sana turaly oilanyp, onyŋ bızdıŋ ūlt retınde bäsekege qabılettılıgımızge, bıregeilıgımızge, bırkelkı damuymyzǧa, älemdık äleumettık özgerısterge aşyqtyǧymyz ben ün qosuymyzǧa tigızer äserıne nazar audara bastadyq.Sonda tüsıngenımız, jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – ūlttyq kodymyzdy saqtau, eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när alu, ūlttyq bolmystyŋ özegın saqtai otyryp, onyŋ bırqatar sipattaryn özgertu, ūlttyq sana-sezımnıŋ kökjiegın keŋeitu ekendıgı.
Öitkenı, būryn da, bügın de ǧasyrlar qoinauynan bızge jetken auyz ädebietımızsız, Abaidyŋ danalyǧynsyz, Äuezovtıŋ ǧūlamalyǧynsyz, Qūrmanǧazynyŋ küilerınsız, bır sözben aitqanda, Babalar ünınsız bızdıŋ ruhani mädenietımız de, ruhani bolmysymyz da tūtastanbaq emes. Qazaq ūltynyŋ ruhani pasportyna ainalǧan sondai tūlǧalardyŋ bırı jäne bıregeiı – biyl tuǧanyna 175 jyl tolǧan – dana Abai. Būl ūltymyz üşın atauly kün. Memleket basşysy oǧan zor män berıp, būl merekenıŋ bızdıŋ qoǧamdyq sanamyzdy jaŋǧyrtyp, bır el, tūtas ūlt bolyp damuymyzǧa serpın beretın ıs-şara dep baǧalady.
Jaŋǧyru – ötkennen qol üzıp, tek jaŋa qūndylyqtarǧa jol aşu degen söz emes, şyn mänınde, būl ūlttyq mūralarymyzdy bügıngı oŋ üderıstermen üilestıre damytudy közdeitın qūbylys. Sondyqtan da, QR Prezidentı Q.Toqaev: «Būl rette bız Abaidy ainalyp öte almaimyz. Sebebı, ūly oişyl osydan bır ǧasyrdan astam uaqyt būryn ūltty jaŋǧyruǧa, jaŋaruǧa, jaŋa ömırge beiım boluǧa şaqyrǧan» – dep halyq jadyn jaŋǧyrtyp, «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasyn jariialady. Būl kezdeisoqtyq emes, bügıngı ömır qajettılıgınen tuyndap otyr.
Abaidan qaisybır älemdık oişyldar men aqyn-jazuşylardai tom-tom şyǧarmalar qalǧan joq. Odan qalǧan mūra – 176 öleŋ, 3 poema jäne 45 qara söz. Bıraq, sonyŋ özı, bızge Abaidy dara da, dana dep tanuǧa mümkındık beredı. Äŋgıme sanda emes, sapada. Memleket Basşysy joǧaryda atalǧan maqalasynda Abaidy «ūlttyq bolmysymyzdyŋ ülgısı; memleket ısınıŋ müddelesı; jaŋa qoǧamnyŋ janaşyry; älemdık mädeniettıŋ tūlǧasy; taǧylymdy tūlǧa» - dep baǧalap, osy oilaryn tiianaqty däleldeuı bızdı oilantsa kerek. Osy atalǧan auqymnan Abaidyŋ şyǧarmalaryna zer salsaq, onyŋ ünemı ūlttyŋ, eldıŋ alǧa jyljuyna, ösıp-örkendeuıne şyn nietımen tıleules bolǧanyn, osy ideiany barynşa därıptegenın baiqaimyz. Ol ūlttyŋ ösuın de, jaŋǧyruyn da adal eŋbekpen, oqu-bılımmen, ǧylymmen, önermen bailanystyrǧan oişyl. Jäne olardyŋ ūltqa baiandy qyzmet etuı üşın ūlt sanalylyǧy, bırlıgı, özara ūǧynysulary men dostyqtary qajet dep tüsındırgen tūlǧa.
Abai qazaqtyŋ damylsyz oqyp-üirengenın, tanym kökjiegınıŋ keŋeigenın bar jan-tänımen qalady. Oqu, bılım, tärbie ūlt sanasyn jetıldıredı, ruhani jaŋǧyruǧa, jaŋaruǧa äkeledı dep eseptedı.Sondyqtan, jas ūrpaqty, «ǧylym tappai maqtanbauǧa», «maldy satyp, ǧylym ızdeuge», «paida oilamai, ar oilauǧa, artyq bıluge talap qyluǧa» şaqyrdy.
«Malyŋdy, bailyǧyŋdy saryp qylyp, ǧylym tabu kerek. Özıŋ taba almasaŋ, balaŋ tapsyn» - deidı. Oişyldyŋ tüsındıruınşe, «bılımsızdık haiuandyq bolady, adamzatty qor qylatyn üş närse: nadandyq, erınşektık, zalymdyq – osy bılımsızdık pen tärbiesızdıkten tuyndaidy». Bılım-ǧylym Abai şyǧarmalarynyŋ özegı. Onyŋ tüsınıgı boiynşa adam bılımdı, ǧylymdy jastyq şaǧynda alulary kerek. Balany zaman yŋǧaiyna qarai oquǧa, bılımge, bıluge, tanymǧa täribeleu, jetekteu – ata-ananyŋ basty mındetterınıŋ bırı.
Ruhani jaŋǧyrudyŋ basty ideialarynyŋ bırı «qazırgı zamandy jäne bolaşaqty tereŋ tüsıne alatyn bılımdar, itellektualdy, ziialy adamdardyŋ qajettıgı». Aqyn el-jūrttyŋ, ūlttyn türlı önerdı, eŋbektıŋ jaŋa türlerın igeruge, üirenuge ündedı. Qazırgı zamanǧy qoǧamdyq-gumanitarlyq ǧylymdar ökılderı aityp jürgen intellektualdy ūlt qalyptastyru ideiasynyŋ özı Abaidan bastau alady. Öitkenı, Abai adamnyŋ, ūlttyŋ özın-özı tanuy jäne ünemı damyp otyruy,ǧylymǧa, bılımge, önerge, eŋbekke basymdyq beruı – kemeldıktıŋ körınısı dep tüsındı. Endeşe «Abai eŋbekterınıŋ närın öskeleŋ ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıru jäne ömırlık azyǧyna ainaldyru – ūltty jaŋǧyrtuǧa jol aşatyn maŋyzdy qadamdardyŋ bırı».
Ruhani jaŋǧyru baǧdarymyzda körsetılgendei, bızdıŋ közqarasymyz, bolmysymyz, özımız ömır sürıp jatqan jaŋa zamannyŋ talabyna sai boluy kerek. Iаǧni, bız tarihi tūrǧydan jaŋartylǧan qūndylyqtarǧa bet būruǧa tiıspız. Bızge qazırgı zamannyŋ syn-qaterlerıne tötep beretın aqyl-oi tūjyrymdary qajet. Şynaiy tūrǧydan ızdesek, aqyl tarazysyna salsaq, Abaidyŋaqyl men parasatqa erekşe köŋıl audarǧanyn da,būndai tūjyrymdamanyŋ negızın de bızaqyn öleŋderınen, äsırese «Qara sözderınen» tabamyz. Ol: «aqylsyz, arsyz, oisyz, tolymsyz, tiymsyz adamdardy – imansyzdar deidı. Bolys sailau kezınde, basqa da sailau men taǧaiyndau, keiın qyzmetterın atqaru barysynda olardyŋ osy imansyzdyqtary körınıp jatady. Osyndai keleŋsızdıkter qazır de köbeimese, azaiǧan joq. Bügıngı el ışın jailaǧan korrupsiia sonyŋ aiǧaǧy jäne sonyŋ bel ortasynda jürgender bügıngı ärtürlı deŋgeidegı bilık basyndaǧylar ekenın kündelıktı resmi habarlar men äleumettık jelılerden estıp, bılıp jatyrmyz. Al aqyl-esı tügel, ziialy adamdar olai jasamasa kerek-tı.
Osy oraida Ruhani jaŋǧyru tūsyndaǧy aqyl-oi, aqyl-es tūjyrymdamasy turaly söz etkende, bız dana Abaidyŋ: «Estı adam – Eser adam» turaly tiianaqty pıkırın ainalyp öte almaimyz. Ol özınıŋ 15-şı sözınde bylaişa oi tolǧaidy: «Estı adamdar, estı kısıler – oryndy ıske qūmarlanady, qyzyǧady, el süisıner eŋbek etedı... künıne, bolmsa jūmasyna, eŋ bolmasa aiyna özıne esep beredı... Köp närsenı aqylǧa jeŋdırıp, imansyzdyqtan boilaryn aulaq ūstaidy;Eser kısıler– oryndaryn tappai, baiansyz, baǧasyz närselerge qyzyǧyp, qūmar bolyp, ömırınıŋ qyzyqty qymbatty şaqtaryn itqorlyqpen ötkızıp, ...aqylynyŋ közı bailanyp, imansyzdyqqa qarai jüredı». Abai joǧarydaǧy keleŋsızdıkterdıŋ sebebın osylaişa aşady. Endeşe, el tūtqasynyŋ kez-kelgen deŋgeiın estı adamdar ūstap, eldı bilep, halyqty bırlıkke, imandylyqqa şaqyryp, özı de soǧan ülgı boluy kerek. Abai ary qarai, özınıŋ osy oiyn 37-şı qara sözınde naqtylai tüsedı: «Adamnyŋ adamşylyǧy, aqyl-parasaty ıstı bastaǧanynan bılınedı... Er artyq sūrasa da, azǧa razy bolady (būl qanaǧat – A.T.), ...Ez az sūrar, artyltyp berseŋ de razy bolmas (būl qanaǧatsyzdyq – A.T.)». Mıne, osy soŋǧy top ışındegıler, aşközdıkpen, arsyzdyqpen eldıŋ siqyn būzyp jürgender, ūlt bolmysyna nūqsan keltıruşıler.Joǧarydaǧy atalǧan jailar halyqtyŋ bilıkke degen qūrmetın tömendetedı, halyq pen bilıktıŋ arasyn alşaqtatady, bırlıgımızge, eldıgımızge nūqsan keltıredı.
Dana Abai öz şyǧarmalarynda eldık mūrattardy asqaqtatyp, ūlt bırlıgın biıktettı, bırlıkke şaqyrdy.El bırlıgı, dostyq, adamzat arasyndaǧy süiıspenşılık pen bauyrmaldyq Abaidyŋ basty taqyryptarynyŋ bırı.
Abai: Berekelı bolsa el – jaǧasy jailau ol bır köl,
Berekesı ketken el – suy aşyǧan batpaq köl
Berekeŋdı qaşyrma, El tynyş bolsa, jaqsy sol – deidı.
Abai osy berekenı, bırlıktı būzatyn adam boiyndaǧy kınärattar: bılımsızdık, nadandyq, pasyqtyq, aqylsyzdyq, jalqaulyq, maqtanşaqtyq t.b., al eldı bırıktıretın aqyl, parasat, süiıspenşılık, ädıldık, bılım men bılık t.b. dep bıledı.
Abaidyŋ paiymdauynşa eldı būzatyn bılımsızder. Qazırgı zamanda oqymaǧan adam joq, bıraq, oqyǧan-bılımsızder, bılıksızder, nadandar, «kısımsıngen, jep keter, bılımsız köp, «qas nadan nenı ūǧa alar» - deidı Abai. Sondyqtan «myŋ nadannan paida joq, bır estı mäselenıŋ ışkı syryn aŋǧarǧany»jön.
El bırlıgı – äleumettıŋ sauattylyǧymen tıkelei bailanysty. Jūrt ūǧymsyz, nadan bolsa «tüzu sözge» senbeidı, «tüzu jolmen» jürmeidı, özderınıŋ qūqyǧyn da qorǧai almaidy. Bıraq, bereketsız, nätijesız äreketterın de toqtatpauy mümkın. Abai būndailar turaly «jūrt tynymsyz, bärı ūǧymsyz» dep aşynyp, «tüzu sözge sener me, tüzelmesın bılgen ez» - deidı. Aqyn üşın, dostyqqa, özara qūrmetke, süiıspenşılıkke negızdelgen el bırlıgı maŋyzdy. Ol: «Allany süi, Adamzatty süi, ädılettı süi,Osy üş süiu bolady – imani gül» – deidı. Būl, äsırese el bırlıgı üşın, yntymaǧy üşın būryn da qajet bolǧan, bügın de asa qajet. Bır-bırıne süiıspenşılıkpen, yntymatyqpen qaraǧan adamdardyŋ da, elderdıŋ de arasynda tüsınıstık bolady, iaǧni bırlık bolady. Aldymen ol öz ūltymyz arasynda boluy kerek. Abaidyŋ: «Bırıŋdı qazaq bırıŋ dos, körmeseŋ ıstıŋ bärı bos» deuı sodan. Endeşe, bügın arasy alşaqtap bara jatqan bilıktegı qazaq ta, bai qazaq ta, būqara da bırlıkte boluy qajet. Öitkenı, bızdıŋ Täuelsız el retınde müddemız bır. Olai bolmasa, Abai aitqandai «Bötender kelıp ketıp, köp jürıp, men dosyŋmyn dep jürıp, Dūşpandyǧyn ozdyruy» äbden mümkın. Saqtanu kerek.
Ruhani jaŋǧyru, jaŋa ideialar arqyly bolaşaǧymyzdy baiandy etu bızdıŋ qoǧam üşın asa qajet. Jaŋa jahandyq ürdıster kezınde zamanǧa säikes jaŋǧyru mındetı barlyqmemleketterdıŋ aldynda tūr. Sonymen qatar jaŋǧyru da tarihtyŋ özı siiaqty jalǧasa beretın prosess. Ekı däuır tüiısken ölara şaqta Qazaqstanǧa tübegeilı jaŋǧyru üşın tek qana jaŋa ideialar emes, ötkenımızdı, bügınımızdı jäne bolaşaǧymyzdy parasatty paiymdaular kerek, artyq auyz sözge, el müddesıne nūqsan keletın pıkırlerge oryn joq. Sondyqtan da, Abai bızdı, «är sözımızdı salmaqtap aituǧa, oi elegınen ötkızıp baryp aituǧa» şaqyrady. Endeşe,artyq, oilanbai aitylǧan söz el bırlıgıne ziian tigızedı.
Abai «Adamzatqa ne kerek, Aqylmen oilap söilemek» - deidı. Oilamai söilesek bızdı baǧyp otyrǧan syrtqy küşter, müddesı bölek elder onan astar ızdep, öz paidalaryna şeşıp otyrady. Bızdıŋ bilık basyndaǧylar bar, olardyŋ jaldamaly jandaişaptary bar, bız jaŋa Qazaqstan qūrdyq, būryn bızdıŋ şekaramyz bolǧan joq, älem tanyǧan joq dep, äiteuır özderın zoraitu üşın bärın joq qylyp edı, Rossiia Prezidentı V.Putinnen bastap, orys blogerlerı men äsıre saiasatkerlerı «Qazaqtarda memleket bolǧan joq. Memleketterıŋnıŋ tarihy N.Nazarbaevtan bastalady» degen aqparat taratty.Bız, «eşten, keş jaqsy» - dep, artynşa tezdetıp, Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn ötkızıp, äiteuır bır äreket jasaǧan boldyq. Endeşe, bızge qazırgı uaqytta Abai aitqan: «Aqylmen oilap söilemek» kerek.
Joǧarydaǧy oiyn Abai bylaişa jalǧaidy: «Biı – saspaq, baiy – baspaq, El qaǧyndy, mal sabyldy, ūrlyq, ötırık gu de gu». Däl osy jaǧdai bızde bar ǧoi. Abaidyŋ bi, baidep otyrǧany El basqaru ısıne aralasyp otyrǧan, nemese, oǧan yqpal etetınder. Al olar ne jasaryn bılmeidaǧdaryp otyrsa, «baspaq» bolmaǧanda qaitedı. Qazır de solai, bilık basyndaǧylar bar, özderı jarty patşa sezınıp jürgen oligarhtar bar. Soŋǧylarynyŋ yqpaldary da zor.El bırlıgıne ziiandy toptardyŋ bırın Abai «Partiia jiyp para alǧandar, beiılı (parasaty) kedei bailar» - dep, 40-şy sözınde: «Eldı pysyq bilegenı nesı» - deidı. Abaidyŋ pysyq dep otyrǧany – aqylsyz, parasatsyz, jaltaq, jaramsaq – bır sözben aitsaq – ūiatsyz adamdar, kemel adam emes.
Ruhani jaŋǧyru tūsyndaǧy basty ideialardyŋ bırı – kezınde Abai kötergen ädılettılık ideiasy. Aqyn: «Dosyŋa dostyq – qaryz ıs, dūşpanyŋa da ädıl bol» - deidı. «Abaidyŋ ädılettı qoǧam qūru ideiasyn kötergenın, Abaidyŋ közqarastarynyŋ HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan qoǧamy jäne onyŋ bereke-bırlıgı üşın asa qūndy» ekenın, Abai turaly kelelı maqalasynda, QR Prezidentı Q.Toqaev ta atap öttı. Dana Abaidyŋ öz zamanyndaǧy qoǧamdyq-äleumettık ūstanymdary bügıngı örkeniettı memleket qaǧidalarymen de ündesedı. Prezidenttıŋ «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» atty tūjyrymdamasynda da ädılettı qoǧam ideiasyn damytu közdelgen. Bilık pen qoǧam arasyndaǧy syndarly dialog memleketke degen senımdı nyǧaita tüsedı. Ükımet müşelerı, sonyŋ ışınde ministrler men äkımder qoǧamdyq maŋyzy bar mäselelerge qatysty şeşım qabyldaǧan kezde azamattardyŋ ūsynystary men tılekterın eskerulerı kerek. Mūny Abai meŋzegen ädılettı qoǧam qalyptastyrudyŋ bırden-bır şarty dep tüsıngenımız jön.
Zaŋ üstemdıgı, bilıktıŋ aşyqtyǧy men halyq aldynda esep beruı, memleket ısıne azamattyq qoǧam ökılderınıŋ belsene aralasuy jüzege asyrylǧanda ǧana qoǧamda Abai armandaǧan ädılettılık berık oryn alady. Äzırge, ol jüzege aspaǧan soŋ elge bilık jürgızetınderge köptıŋ köŋılı tola bermeidı. Osydan kelıp äleumettık jelılerde - ötırık-rasy bar tolǧan ösek-aiaŋ, sybys. Abaişa aitsaq, «kelelı keŋes joǧaldy, el sybyrdy qolǧa aldy». Onyŋ basty sebebın de, Abai: «Sybyrdan basqa syry joq, şaruaǧa qyry joq» - dep döp basyp aitqan. Osyny eskergen Prezident özınıŋ soŋǧy Joldauynda bilık basyna keletınderdı ıskerlıgıne qarai ırıkteu qajettıgın atap öttı.
Abai kezınde: «Eldı pysyq bilegenı nesı? Toqal qatyn ör keletını nesı? Keseldı kısı er keletūǧyny nesı?» - dep küiıne jazdy. Äsırese, ondai adamdardyŋ belgılı satylardan ötpei bilık basyna keluı qauıptı dep eseptedı. Būl sūraqtar bügın de köpşılıktıŋ kökeiınde tūr. Ony şeşudıŋ bırden-bır joly saiasi jaŋǧyru ürdısın jalǧastyryp bilıkke belgılı deŋgeide täjıribe jinaǧan, talapty, talantty jaŋa buyn ökılderın äkelu. Būny meritokratiialyq qaǧida dep ataidy. Aita ketkenımız jön, Abai şyǧarmalarynda da meritokratiia mäselesıne erekşe män berılgen. Ol adamdy märtebesıne, nemese, bailyǧy men barlyǧyna qarai emes, etken eŋbegıne, talaby men talantyna, bırlıgıne qarap baǧalau qajet dep eseptegen, jastarǧa qolynan kelgenşe ülgı körsetıp, ümıt artqan.
Ruhani jaŋǧyru bızdıŋ äleumettık salamyzdyŋ barlyq jaǧyn qamtyp, olardy ūlttyq sana tūrǧysynan qabyldap, oi elegınen ötkızuge mümkındık beredı. Sonyŋ bırı – Dın jäne Dıni senım, dästür-saltymyz. Dın qoǧamdyq sananyŋ bır türı jäne Senımge qūrylǧan tanym retınde qoǧammen bırge ömır süredı. Qoǧamdaǧy äleumettık-ruhani ahual, baǧdarlyq negızdegı ideologiia oǧan asa zor äser etedı. Būǧan bız keşegı Keŋes ökımetı tūsynda äbden köz jetkızdık. Al bügıngı Täuelsızdık tūsynda Dınge degen közqarasymyz da özgerdı, ol Konstitusiiaǧa säikestendırıldı. Alaida, El ışındegı osyndai erkındık bızdıŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan dıni salt-dästürlerımızdı, ūlttyq baǧdarymyzdy, qalyptasqan senımderımızdı būzbauy kerek. Qazır el ışınle sauatsyz dındarlar jyrtylyp aiyrylady. Olardyŋ bır bölıgı är jerlerden körgen, estıgen, bılgenderın aityp, sauatsyz ügıt-nasihat jürgızuge äues, Abaişa aitsaq, «Allalap antūrǧandyq qylyǧyn eş qoimaǧandar, Dın ısın, Qūdai ısın aiyra almastar», qaptaǧan qajylar men moldalar köbeidı. Mıne, osyndai kezde de bızge dana Abai öz şyǧarmaşylyǧymen qajettı keŋes bere alady.
Abaidyŋ tolyq şyǧarmalar jinaǧyna zeiın salyp, tereŋdei oqysaq, aqynnyŋ öleŋderınde, qara sözderınde Dın, Mūsylmandyq, Qūdai, Alla, Täŋır, Jaratqan, Mūhammed paiǧambar, Paiǧambar, Haj, Molda, Mūnafyq, Şaitan, Ömır men ölım, Jan men tän, Mahşar, Sadaqa, Zeket, Taǧdyr, Ant, Täube, İman, Aiat, Hadis, Dūǧa, Ar, Ūiat, Aqyl, Sabyr ūǧymdary jiı ūşyrasady. Qara sözderınnde bastan-aiaq, al öleŋderınde Qūdai sözı – 51 ret, Alla – 42 ret, Täŋır – 19 ret kezdesedı. Şyn mänınde būlardyŋ bırınıŋ-bırı sinonimder ekenın eskersek, QŪDAI sözı - 112 ret kezdesedı eken. Endeşe, öz zamanynyŋ tarihi tūlǧasy Abai bolmysy – sol kezdıŋ nanym-senımderımen, tanym-taǧylymdarymen, äleumettık bolmysymen qalyptasqan.
Sondyqtan, Abaidan ateist jasaudyŋ da, dındar etıp körsetudıŋ de qajetı joq. Ol oişyl, dınge degen syni-tanymdyq közqarasy, öz zamanyndaǧy äleumettık ortasyn (qazaǧyn) synauy – jetılgen sananyŋ jemısı.
Özınıŋ öleŋderı men qara sözderınde Abai bızge Mūsylmandyq turaly mol tanymdyq derekter beredı. Allaǧa tän 8 sipattyŋ mänın tüsındıredı, Mūsylman joly, Qūdai joly, İmandylyq, Päni men Baqi arasy, Ǧylym men Dınnıŋ mūsylman qauymyndaǧy orny t.b. jan-jaqty taldanady. Pendege tän kemşılıkterdı synap qana qoimai, dın jolyndaǧy jalǧan, äsırese dınşıl ekıjüzdılerdı «mūnafyq (ekı jüzdı – A.T.) namaz qylmap pa, maǧūlym ǧoi ol!» - dep qatty synaidy. Abaidyŋ Dınge közqarasy turaly aitqanda, bızdıŋ oiymyzşa, onyŋ 38-şı qara sözıne erekşe nazar audarǧanymyz jön. Būl erekşe söz. Onda bastan-aiaq Mūsylman qauymǧa arnap IаDKAR (parsyşa – eskertpe söz – A.T.) aitady. 38-şı söz kölemı boiynşa öte ülken, onda bügıngı qauymǧa tüsınıktı boluy üşın berılgen sılteme-tüsınıktıŋ özı 200-ge jaqyn. Oquǧa auyrlau. Alaida men bügıngı dın jolynda jürgenderdıŋ Abaidy tügel oqymasa da, osy 38-şı sözın qaita-qaita oqyǧandaryn jäne tüsınıp oqyǧandaryn qalar edım. Būl sözdı oqu dınbasylarymyz ben bılıktı mamandarymyzǧa da artyq bolmas edı. Öitkenı, onda, tügelımen alǧanda zaiyrly qoǧam dını qandai boluy kerek, soǧan jauap tabamyz.
Bügıngı Ruhani jaŋǧyru tūsynda el-jūrtymyz ūltymyzdyŋ altyn qoryna enetın tūlǧalardy bıluı tiıs. Sondai tūlǧalardyŋ bırı öz zamandastarynan oza tuǧan, şyǧarmaşylyǧy arqyly bızben bırge jasasyp kele jatqan dana Abai. Ony tūstastary tüsınbedı, sondyqtan ol:
Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym...
Özımdıkı dei almai öz malyŋdy
Kündız külkıŋ būzyldy, tünde ūiqyŋ...
Jüregıŋnıŋ tübıne tereŋ boila,
Men bır jūmbaq adammyn, ony da oila,
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde östım,
Myŋmen jalǧyz alystym kınä qoima!...
Erte oiandym, oilandym, jete almadym,
Etekbasty köp kördım elden bıraq – dep ömırden öttı.
Abaidyŋ öz qazaǧynyŋ jan düniesınıŋ tazalyǧyn saqtauǧa degen nietı bärımızge oi salady, ruhani jaŋǧyruǧa, ruhani tazaruǧa jeteleidı. Abaidy qalai därıptesek te jarasady. Abaidy ūltymyzdyŋ mädeni kapitaly retınde nasihattauymyz kerek. Būl – bügıngı ūrpaqtyŋ qasterlı boryşy bolsa, keler ūrpaqtyŋ ülgıleitın ısı bolmaq.
Altai Taijanūly Taijanov
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
