Saiasat – qoǧam, memleket jəne ərbır azamattyŋ tırşılıgınıŋ negızı. Ol bızdıŋ ömırımızben tyǧyz bailanysty. Täuelsızdık jyldaryndaǧy körnektı saiasi qairatkerler qandai jūmystardy atqardy? Qoǧam saiasi özgerısterge daiyn ba? «Adyrna» ūlttyq portaly osy jäne özge de sūraqtarǧa jauap alu maqsatynda
L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı rektorynyŋ keŋesşısı, «Saiasattanu»kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, Prezidenttık jastar kadrlyq rezervınıŋ müşesı İndira Rystinamen äŋgımelestı.
–Resmi türde atalyp, qūrylyp jatpasa da,täuelsız qazaq elınıŋ saiasi mektebı qalyptasty dei alamyz ba?
–Kez kelgen ǧylymnyŋ qalyptasuy kezeŋ-kezeŋmen jüredı. Bırınşı kezeŋde saiasat ǧylymymen eŋ alǧaş bolyp filosoftar men tarihşylar ainalysty. Ekınşı kezeŋde saiasi ǧylymi ūjymdar men mektepter qalyptasqan edı. Respublikada ǧylymi ūjymdar, ortalyqtar, belgılı bır pändık salada mamandandyrylǧan instituttar qūryldy. Täuelsız Qazaqstanda saiasi mektep qalyptasty ma degen sūraq tuyndasa, būl prosesstı älı tolyqqandy aiaqtaldy dep atai almaimyz.
Bırınşıden, saiasattanu mektebın täuelsız baǧyt retınde bölıp körsetu onyŋ bırqatar erekşelıkterıne mümkındık beredı. Qazaqstanda ony atap ötu qiyn. Sebebı qazırgı künı keşendı saiasi bılım meŋgergen saiasattanuşylar endı ǧana saiasi ǧylymǧa öz ülesterın qosyp keledı. Būl salanyŋ fundamentaldy ǧylymǧa ainaluy üşın älı de bırşama uaqyt kerektıgın körsetıp otyr.
Ekınşıden, kez kelgen saiasi mektepte özınıŋ ädısnamasy boluy qajet, al saiasattanudy saiasi ädısnamasy älı bastapqy deŋgeide, äsırese pännıŋ teoriialyq negızın qalaityn qazaq tıldı oqulyqtardyŋ az boluy, otandyq avtorlardyŋ azdyǧy da būl mäselenı küşeitıp otyr.
Üşınşıden, qazaqstandyq saiasattanuşylar özındık zertteu salasyn qūra otyryp, şäkırtterdı daiyndau qajet.
–90-jyldary qazaqstandyq saiasatkerlerdıŋ aldynda qandai maqsat tūrdy?
Memleketterdıŋ är kezeŋdegı strategiialyq maqsattary, mındetterı men qyzmet salalary är türlı bolyp keledı. Alaida olardyŋ arasynda ärqaşan basty bolyp qalatyndar bar, oladyŋ bırden bırı – erkındık pen täuelsızdık. 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq zaŋ qabyldanǧannan bastap, bızdıŋ el älemdık qauymdastyq aldynda egemendı jas memleket retınde paida bolyp, öz halqynyŋ bolaşaǧy üşın jauapkerşılıktıŋ auyr jügın arqalady. Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev pen onyŋ basşylyǧyndaǧy komandaǧa Qazaq KSR-ınıŋ jan-jaqty daǧdarysy jäne Keŋes Odaǧynyŋ küireuı jaǧdaiynda memlekettılık qūrylysyn bastau turaly tarihi missiia jükteldı. 1991 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ täuelsızdık aluyna bailanysty KSRO-nyŋ qūramynan şyǧu memlekettıŋ tübegeilı qaita qūryluyna alyp keldı. Qoǧamnyŋ demokratiialyq standarttarǧa sai transformasiialanuy üşın melekettıŋ aldynda bırneşe maŋyzdy maqsattar tūrdy:
1)Saiasi jüienı modernizasiialau üşın qoǧamnyŋ barlyq salasyn transformasiialau. Iаǧni, memlekettıŋ zaŋyn, ekonomikasyn, qoǧamdyq-äleumettık salalaryn basqaru men retteu üşın bilık jüiesın demokratiialyq saiasi rejimge säikes qūru;
2) Bilık qūrylymdaryn, sot bilıgın tejemelık, tepe-teŋdık prinsipıne säikes qūru, onyŋ qyzmetı mehanizmderın jasau;
3)Halyqtyŋ sanasy men saiasi mädenietın qalyptastyru maqsatynda pliuralizm men erkın BAQ qyzmetıne jol aşu;
4)Qoǧamnyŋ saiasi qūrylysy men damu baǧytyn ondaǧy mäseleler men perspektivalaryn zertteitın, negızın salatyn saiasi ǧylymdy qalyptastyru men damytu;
5)Ökıldı bilık instituttaryn qalyptastyratyn sailau institutyn demokratiialyq talaptarǧa sai qalyptastyru, halyqtyŋ bilıktı qalyptastyruşy, bilıktıŋ iesı ekenın tüsındıretın sailau jüiesın jetıldıru, QR Sailau turaly Zaŋ qabyldau;
6)Halyqaralyq qatynasta täuelsız meleket retınde özınıŋ ornyn anyqtau;
7)Memlekettık damu perspektivasyn ekonomikalyq basymdyqqa qoiu arqyly eldıŋ äleumettık jaǧdaiyn retteu, köteru arqyly ekonomikalyq ösım;
8)Jeke menşık, ekonomikalyq naryqtaǧy bäsekelestıktı damytu arqyly şaǧyn käsıptı damytu, orta tapty qalyptastyru t.b.
–Egemen Qazaqstan nebır tarihi oqiǧalardy basynan ötkerdı. Osy uaqyt aralyǧynda bız qai tūstan ūttyq, qai jerden ūtyldyq?
–Bızdıŋ eŋ basty jetıstıgımız — ata-babamyzdyŋ ǧasyrlar boiy armandaǧan täuelsızdıgın aluymyz. Halyqaralyq deŋgeide memlekettık şekara bekıtıldı, bilık jüiesın, qoǧamdyq qatynastardy demokratiialyq standarttarǧa sai retteitın Konstitusiia qabyldandy. Qaruly küşterı, qūqyq qorǧau jüiesı bar el retınde halyqaralyq ūiymdarǧa müşe bola otyryp, beibıtsüigış baǧytta älemdık ornyn anyqtady. Osy maqsatta Qazaqstan iadrolyq qarudan bas tartyp, iadroǧa qarsy qozǧalystyŋ köşbasşylarynyŋ bırı bola bıldı.
1997 jyly 20 qazanda Qazaqstannyŋ jaŋa astanasy Aqmola qalasy bolǧany resmi türde jariialanyp, elımızdıŋ astanasy auysty. Būl Elbasynyŋ myqty ışkı geosaiasi strategiiasy boldy.
Ekonomikalyq salada Qazaqstannyŋ älem ekonomikasyndaǧy bäsekege qabılettı 50 eldıŋ qataryna enuge talpynysyn atap ötuge bolady.
Qazaqsatan etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq qatynastardy retteu maqsatynda beibıtşılık pen kelısımnıŋ airyqşa modelın jasady.
Qazaqstan Respublikasy ökıldı bilıktı qalyptastyru men retteu maqsatynda sailau jüiesın qalyptastyrdy. 1995 jyly QR Sailau turaly Zaŋy qabyldandy. Sailau jüiesı bırneşe reformalar arqyly jetıldırılude. Atap aitsaq, Pralamenttıŋ Mäjılıs palatasynyŋ proporsionaldyq sailau jüiesı boiynşa sailanuy. Ol öz kezegınde elımızdegı partiialyq jüienıŋ damuyna mümkındık beredı. Iаǧni pliuralizm, halyq taŋdauynyŋ erkındıgıne jol aşady.
Sonymen, elımızdıŋ ekonomikalyq damuy saiasi tūraqtylyqtyŋ negızınde ekenı egemen Qazaqstan basynan ötkergen tarihi oqiǧalardan anyqtaldy. Eldıŋ damuy üşın, halyqtyŋ saiasi prosestegı oqiǧalardy, jaǧdailardy tüsınıp, mädeniettı türde şeşım qabyldap, saiasatqa qatysa alatyndai därejege jetkenı – elımızdıŋ eŋ basty ūtqan tūsy. Qazırgı aqparattyŋ tym jyldam damuy men qoljetımdılıgı uaqytynda halyqtyŋ öz oilaryn ärtürlı formatta erkın jetkızulerı, qūlaq asatyn memleketke bet būruymyz eldıŋ erkın damuyna ülken mümkındıkter beretını sözsız.
Elımız täuelsızdık alǧan jyldardan berı qai jerden ūtyldy degen sūraqqa keletın bolsaq, mülde kemşılıksız damu bolady degen qate pıkır. Halqymyzda «Tek äreket etken adam ǧana qatelesedı degen danalyq bar. Osy uaqytqa deiın eŋ basty ūtylǧan jerımız, memlekettıŋ kemşılıgı — qazaq tılınıŋ memlekettık tıl deŋgeiıne köterıle almai otyrǧany. Būǧan eŋ basty tejeu bolyp otyrǧan qarapaiym halyq emes, bilık qūrylymdyrynyŋ özderı bolyp otyrǧany ökınıştı.
Memlekettık bilık tarapynan jürgızılıp jatqan jemqorlyqqa qarsy küreske qaramastan älı de jemqorlyqtyŋ oryn aluda. Būl memlekettıŋ damuyn tejeitın eŋ basty, kürdelı ziian qūbylys.
–Täuelsızdık tūsyndaǧy saiasatkerlerdıŋ qandai äreketterı bügıngı jarqyn künge jol sıltedı?
—Täuelsızdık jyldary Elbasynyŋ saiasaty men qoǧamdyq jäne saiasi qairatkerlerdıŋ qoldauynyŋ arqasynda Qazaqstan ekonomikasy damuşy jäne demokratiialyq negızderı bar memleketke ainaldy. Qazaqstan iadrolyq qauıpsızdık reitingındegı eŋ qauıpsız elderdıŋ qataryna kıredı. Būǧan Tūŋǧyş Prezidenttıŋ 1991 jyly 29 tamyzda Semei iadrolyq poligonyn jabu turaly jarlyǧy yqpal ettı. 1949 jyldyŋ 29 tamyzynda poligonda alǧaşqy synaq ötkızıldı. 40 jyldan astam uaqyt ötken soŋ däl osy künı poligondy jabu turaly jarlyq şyqty. Osy uaqyt ışınde 500 jarylys jasalyp, myŋdaǧan adamdardyŋ densaulyǧy men ömırıne ziian keltırıldı. Qazaqstannyŋ bastamasymen BŪŪ 29 tamyzdy Iаdrolyq synaqtarǧa qarsy halyqaralyq ıs-qimyl künı dep jariialady. 1995 jyly Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen Qazaqstan halqy Assambleiasy qūryldy. Onyŋ maqsaty - eldegı qoǧamdyq jäne saiasi kelısımdı qamtamasyz etu. Ūiymdastyru ideiasy alǧaş ret 1992 jyly ötken Qazaqstan halyqtarynyŋ forumynda jariialandy. Aldymen Assambleia Prezident janyndaǧy konsultativtık-keŋesşı organ boldy, keiın ol qoǧamdyq-saiasi märtebesı bar konstitusiialyq organǧa ainaldy. Ūiymnyŋ bedelı halyqaralyq deŋgeide moiyndalady. Bızdıŋ elge kelgen BŪŪ Bas hatşysy Kofi Annan Qazaqstandy «basqa memleketter üşın ūltaralyq kelısımnıŋ, tūraqty, tūraqty damudyŋ ülgısı» dep atady. Onyŋ aituynşa, «Qazaqstan halyqtary Assambleiasynyŋ qyzmetı arqasynda ülken ūltty qūraityn är türlı, etnikalyq, mädeni, dıni toptar olardyŋ ömırıne äser etetın maŋyzdy şeşımder qabyldau prosesıne qatysa alady».
Qazaqstannyŋ basty jetıstıkterınıŋ bırı - Nūr-Sūltan qalasynyŋ qūrylysy. Az uaqyttyŋ ışınde eldıŋ erekşe belgısıne ainalǧan zamanaui qala paida boldy. 1999 jyly-aq Qazaqstannyŋ astanasy bükıl älemge tanyldy. Qala IýNESKO-nyŋ Beibıtşılık qalasy syilyǧymen marapattaldy. Būl marapat ǧalamşardaǧy qysqa uaqyt ışınde äleumettık-ekonomikalyq, saiasi jäne mädeni damuda ülken nätijelerge qol jetkızgen jaŋa qalalarǧa berıledı. Täuelsızdık kezeŋınde Qazaqstan 300 milliard dollardan astam şeteldık investisiia tartty. Irı investorlar - Niderlandy, AQŞ, Şveisariia, Fransiia, Ūlybritaniia, Resei, İtaliia, Japoniia, Belgiia jäne Kanada elderı.
–Däl qazırgı saiasatqa, saiasattanuşylarǧa ne jetıspeidı?
–Elımızdegı saiasattanulyq bılım beru 90-şy jyldardyŋ basynda ǧana jüielı türde jürgızıle bastady, sondyqtan da fundamentaldy saiasattanulyq ǧylymi mekteptıŋ qalyptasuy älı de jürıp keledı. Kez kelgen jas ǧylym siiaqty, qalyptasudyŋ qiyn kezeŋın basynan keşırıp otyrǧan saiasattanudyŋ aldynda tūrǧan qiyndyqtar bar, bıraq qazaqstandyq saiasi ǧylymdar qoǧamdastyǧy täuelsızdık jyldarynda batys elderın köşırmei, bükıl älemde qazaqstandyq jol dep atalatyn, el damuynyŋ derbes jolyn zerttei bastaǧanyn atap ötken jön. Sonymen qatar saiasattanuşylardy daiyndau kezınde kelesı mäseleler saqtalyp otyr, olar:
1.elımızde saiasattanuşylardy daiyndaityn derbes fakultettıŋ bolmauy, el boiynşa saiasattanuşylardy daiyndau basqa mamandyqtarmen qosa jürgızılıp jatyr;
2.saiasattanuşy mamandyǧynyŋ mektep oquşylary men olardyŋ ata-anasynyŋ arasynda az tanymaldylyǧy, oquǧa tüsken kezde osy bılım beru baǧdarlamalaryna degen sūranysty azaitady;
3. saiasattanuşylardyŋ köp profildı bolyp daiyndalyp, salalar boiynşa mamandanǧan saiasattanuşylardyŋ az boluy.
–Al bızdıŋ qoǧam saiasi özgerısterge daiyn ba?
–Jyl saiyn jastarmen jūmys jasau barysynda baiqaǧanym bızdıŋ qoǧam älı özgere qoiǧan joq. Bırınşıden, qūldyq sanadan älı aiyrylyp, kerek deseŋız ömır süru saltymyzdy da özgerte alǧan joqpyz, sol baiaǧy maqtanşaqtyq, özgeler üşın ömır süru, özıŋdı tömen ūstau, jaltaqtau syndy qasietterden aryla almadyq. Saiasi, ekonomikalyq jaŋǧyru da sanany özgertuden bastalady. Jalpy ruhani jaŋǧyru degenmız — qarapaiym sözben aitqanda, pragmatizmge köşıp, kündelıktı ömır süru saltyn özgertu. Ol degenımız – azamattyq belsendılık, jauapkerşılık. Azamattarymyzda osyndai dünieler bolmai, saiasi özgerıster jasau mümkın emes. Qoǧam özgerıs jasau üşın saiasi mädeniet pen saiasi äleumettenu deŋgeiı ortaşa bolu kerek.
«Adyrna» ūlttyq portaly
