QR Ulttyq kitaphanasynda kórnekti aqyn, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Marfýǵa Aıthojanyń 80 jyldyq mereıtoıyna oraı, aqynmen kezdesý uıymdastyryldy. Osy keshti júrgizgen aqyn, Ulttyq ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Baýyrjan Jaqyp "Jyr aqqýy" atanǵan apmyzǵa tómendegideı arnaý aıtty.
Bir qıyry Qytaı, Mońǵolııa, bir sheti Ózbekstan, Túrikmenstan, Iran, Pákistan, Reseı, Túrkııany mekendegen qalyń qazaqqa tanys bir dúbir bar. Ol – qazaq aqyny Marfýǵa Aıthojanyń jyr tulparynyń dúbiri. Aspan bolyp ashylǵan, kún bolyp kúrkiregen, taý bolyp jańǵyrǵan, shyń bolyp shyrqaǵan, bulaq bolyp móldiregen, kól bolyp jaltyraǵan, teńiz bolyp tolqyǵan, gúl bolyp órilgen, nur bolyp tógilgen, japyraq bolyp silkingen, tún bolyp tolǵanǵan, aı bolyp oılanǵan óleń – ol.
Qaıran qazaqtyń qara óleńi! Sen dúnıeni jel de bolyp kezdiń, samal bolyp Saryarqanyń saýyryn sıpadyń, Aı nury bolyp aımaladyń, Kún nury bolyp kókten tógildiń!
Dúnıege shyr etip sábıdiń kelgeni – óleń, onyń besikke bólenip, anasyn emgeni – óleń, qaz-qaz turyp, táı-táı basqany – óleń, jasóspirim bolyp tolǵany – óleń, bozbala men boıjetken bolyp syrlasqany, qyrdy asqany – óleń, jigit bolyp, qalyńdyq bolyp qaljyńdasqany – óleń, aǵa ne jeńeshe bolyp eseıgeni – óleń, aqsaqal ne arda ana bolyp aqyl aıtqany – óleń. Bul jańalyq emes. Siz ben bizdiń kúnde kórip júrgen tamashamyz, kúnde tynystap júrgen aýamyz, kúnde oqyp júrgen jyrlarymyz.
Tup-týra osydan 80 jyl buryn Táńirtaý bókterinde tamyzdyń tamyljyǵan kúninde, japyraq silkingen keshte náreste dúnıege keldi. Súıinshi suraldy, kórimdik berildi, kindik kesildi, shildehana jasaldy. Sol kúni dúnıege kelgen – búgingi qazaqtyń kórnekti aqyny, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Marfýǵa Aıthoja bolatyn.
Ákesi Ǵalı, anasy Bátıma júrekjardy qýanyshyn jurtqa shashty. Óıtkeni, dúnıege kelgen náreste – aýzy dýaly, sózi ýáli, ózi sheshen, ózi bı, ózi aqyn, ózi Mekkege baryp qasıetti Qaǵbany súıgen Aıthoja qajynyń armany bolatyn.
Sol kúnnen onyń óleń sapary – ómir sapary bastaldy. Besikte jatqan kezinde tyńdaǵan besik jyrynyń áýeni kókiregine uıa saldy. Bul týraly qazaqtyń máńgi jas aqyny Oljas: «Árbir aqynnyń óz áni bar. Marfýǵa Aıthojanyń da óz áýezi bar. Meniń poezııa men ándi salystyrýym da kezdeısoq emes», – deýi tegin emes edi.
Marfýǵa poezııasynda erekshe bólek áýen bar. Onyń ár óleńinde aqtarylǵan sóz monshaǵy tiziledi, móldir sezimniń injý-marjany súziledi. Kóńil kúı lırıkasynan barsha adam balasynyń júregin tebirentetin, oıyn tolqytatyn shýaq tógiledi. Marfýǵa aqynnyń, ásirese, týǵan el men týǵan jer topyraǵyna kelgende, Saıram, Talqy, Táńirtaý sııaqty qasıetti óńirge ózgeshe súıispenshilik, sulý sezimge qurylǵan, erekshe ańsaýǵa, ózgeshe saǵynyshqa toly jyrlary quıylyp túsedi. Bólek bir jańbyrdyń móldir tamshysyndaı qaıtalanbas álemi tartady oqyrmandy.
Marfýǵanyń ár óleńin oqyǵanda, máńgi jas, máńgi jańa bir kóriniske, ómirdiń ózi ǵajaıyp sýretterge aınalyp, jasarǵandaı, jańǵyrǵandaı, qaıta túlegendeı áserde qalasyz.
Alǵashqy óleńder toptamasy Jumaǵalı Saınnyń aq batasymen «Qazaq ádebıeti» gazetinde 1959 jyly jarııalanǵan Marfýǵa aqyn qazaqtyń qasıetti qara óleńiniń qamshysyn ustaǵaly alpys jylǵa jýyq ýaqyt ótipti.
1962 jyly tuńǵysh jyr kitaby «Balquraq» jaryq kórgende-aq, qazaq oqyrmany eleń etken.
Qııalym sonaý-sonaý bıikte júr,
Keýdeme qudiretin quıyp ta júr.
Ne bilsem sonyń bárin sen úırettiń,
Qatal ómir, qaıyrymdy, súıikti ómir, –
dep ómirge degen sonshalyqty ińkárligin bildire kelgen aqyn daýsy Altaıdan Atyraýǵa deıingi qazaq dalasyn túgel sharlap ketti.
Aqyn – ózi jazǵan óleńniń bas keıipkeri, sol alǵashqy jyr jınaǵyndaǵy «Qyzyl gúl» óleńi búgin de qazaq poezııasynyń injý-marjanynyń tizbeginde sııaqty kórinedi bizge:
Shoqtaı jaınap qyzyl gúl,
Jelmen birge yrǵalyp.
Tónip tur oǵan bir bulbul,
Basqalardan qyzǵanyp.
Qyzyl gúlge qyzyǵyp,
Men de kúnde kelemin.
Alsam ba eken álde úzip,
Jasyl japyraq jelegin.
Shıratylyp sabaǵy,
Sheshek atyp qulpyrǵan,
Nazar tartyp gúl shoǵy,
Úzýge árkim umtylǵan.
Úzbese eken sol gúldi,
Doly jel de, daýyl da.
Óse bersin qulpyryp,
Keýde tosyp jaýynǵa.
Bul – aqyn júreginiń lúpili, tipti, qyzyl gúl aqyn qyz júreginiń ózi me eken dep te qalasyń. Sol Qyzyl gúldiń máńgi úzilmeýin óziń de tileısiń.
1966 jyly shyqqan «Shyńdaǵy jazý» kitabynda ataqonysyna degen erekshe saǵynyshtyń taby bar. Ár jol, ár shýmaq sonshalyqty sartap bolǵan saǵynyshtan, erekshe ańsaýdan týady. Oǵan dálel «Atameken» atty myna óleń:
«Júrek» taýdyń tereńinen,
Qaınap aǵyp bulaq jatyr.
Beıne burym der edim men
Quz tósinen qulap jatyr.
Syrǵa toly móldiregen,
Janary ma ǵashyq jardyń,
Taýsylmaıtyn ol bir óleń,
Ol – aınasy ǵasyrlardyń.
Jyldar qansha sýysypty,
Ol qalpynda bap-baıaǵy.
Babam qolmen sý ishipti,
Umyt qalyp saptaıaǵy.
Jalań aıaq tabandardyń
Qara tasta tańbasy bar.
Arman etken babamdardyń
Onda ómir jalǵasy bar.
Marfýǵa aqyn sol Atamekeninde óz bulaǵynyń kózin ashyp, óz qaıyńynyń japyraǵyn saýdy, óz ózeniniń kúmbirin tyńdady, óz dombyrasynyń pernelerin basty.
Ásirese, týǵan jer taqyrybyna kelgende, aqyn kósilip sala beredi. Sózden ǵajaıyp sýretter boıaýyn tógedi. «Saıram kóli» degen tolǵaýyndaǵy:
Aımaǵymen syrlasqan kól bir aqyn,
Jońǵardy asyp kún de erte boldyratyn.
Aı taýdyń oqalaǵan taqııasy,
Kesh bata shekesine qondyratyn…
…Bólinip tóbe ústinde quryq qalǵan…
Joqshylyq jomartqa tor qurypty aldan.
Aq arman qushaǵynda talyp ketken,
Kól – arýdyń kóz jasy tunyp qalǵan…
Nemese:
…Bizder qýyp, kóbelek qashatuǵyn,
Gúl átirin murynǵa tosatuǵyn,
Samal súńgip kók tolqyn qoıynyna,
Tolqyn bizge aq marjan shashatuǵyn, –
degen shýmaqtar sonyń dáleli. Asyly, naǵyz sýretker aqynnyń kómeıine san alýan boıaýdy da, sıqyrly sózdiń nebir kádeli áserin de, keń dalanyń kerbez de syrbaz áýenin de bir qudiret salatyn sekildi.
1971 jyly jaryq kórgen «Aqqýym meniń» kitaby aqyndy jańa bıikke kóterdi. Sol jınaqtaǵy árbir óleńinen móp-móldir sezim monshaqtary tógilip túsedi, shabytty aqynnyń shalqyǵan shaǵyn kóresiń.
Bar erkimdi baǵyndyrǵan, saǵyndyrǵan kúıik bop,
Armanymnyń aspanyna juldyzdaıyn bıiktep.
Terbetesiń, jeldetesiń, jelpindire jelpısiń,
Jelpısiń de názik ánge qumarlana eltısiń.
Eltısiń de ketesiń bir jadyraǵan jaz bolyp,
Jasyl quraq jaǵalaýyń shaǵala, úırek, qaz qonyp.
Sol bir sátte baýryn tósep júzedi aqqý qańqyldap,
Sý betinde sulý tulǵa tolqyn terbep qaltyldap.
Umtylady, keýdesine jyr tunady, jyljıdy,
Jasyl jaǵa múlgıdi de áldıleıdi bir kúıdi.
Áldıleıdi, terbetedi, qushaǵyna alady,
Osy sátte arý aqqý ásem ánge salady.
Sympyldatyp qanattaryn, suńqyldatyp daýysyn,
Ásem ánmen uıytady quz qoınaýyn, taý ishin.
Osy óleń joldaryn oqyǵanda, Aqqý-aqynnyń óz beınesin kórgendeı áserge bólenesiń.
Osyndaı syrshyl óleńderimen oqyrman júreginen oryn alǵan Marfýǵa aqynǵa Qaınekeı Jarmaǵambetov, Jumaǵalı Saın, Ábdilda Tájibaev, Muhamedjan Qarataev, Dmıtrıı Snegın, Hamıt Erǵalıev, Syrbaı Máýlenov, Ǵafý Qaıyrbekov, Juban Moldaǵalıev, Tursynbek Kákishev, Ázilhan Nurshaıyqov, Ábirash Jámishev sııaqty aǵa býyn ókilderi jyly lebizderin arnap, batasyn berdi.
«Japyraq silkingen kesh» jınaǵyna jazǵan pikirinde qazaqtyń birtýar aqyny Ǵafý Qaıyrbekov: «Ómirde aqynnyń kóp bolǵany jaqsy. Árıne, shyn shabytty aqyn bolsa jáne órnek kestesi, ún-daýysy áralýan bolsa. Óıtkeni, aqyndyq – áýlıeler týysy, perishteler joldasy. Ol – kıeli, ıeli qudiret perzenti. Olardyń jaratylysy – jaı adamdardan múldem basqasha. Bul bir aspandaǵy qus pen jerdegi adam arasyndaǵy jalǵasqan kópir. Aqyndyqty áýlıe tutpaý – beısharalyqtyń belgisi. Men aqyn Marfýǵa Aıthojınany otyz jylǵa jýyq bilemin. Onyń alǵashqy Qazaqstandaǵy óleńder jınaǵyn da ózim shyǵardym. Sonan sońǵy 20-ǵa tartar talaı kitap, tańdamaly jınaqtaryn qadaǵalap oqyp júremin. Shyn taza týma talant, jan-júrek, qııal, oı, sezim ıirimderi san alýan, san órnekti, názik, lırık aqyn ekenine kózim anyq jetken. Bir óleńi bolsa da anyq qanaǵattanyp oqıtyn aqyndarymnyń biri», – dep Marfýǵa aqyn poezııasyna erekshe baǵa berdi. Bul tipti, búkil aqyndyq ónerdiń anyqtamasy dese de bolǵandaı.
Al asa kórnekti qazaq aqyny Juban Moldaǵalıev bolsa: «Marfýǵanyń aqyn bolýyna onyń tabıǵı talanty ǵana emes, bizdiń ómirdiń aqıqı bolmysy da yqpal etken. Aıthojına shyǵarmashylyǵyna ótken ómir joly, qýanyshy, qanattanýy, júrek toltyrǵan sezimi, bári-bári týraly tolǵaý qajettiligi kirigip ketken. …Marfýǵanyń Sholpan Imanbaeva men Marııam Hakimjanova sııaqty ǵajaıyp aqyn apalary bar. Tanylǵan qatar-qurbylary da joq emes. Qazaq aqyn qyzdarynyń jańa tolqyny ósip keledi. Biraq Marfýǵanyń óz aqyndyq qoltańbasy, ózindik kórkemdik boıaýy, dúnıege óz kózqarasy bar», – dep joǵary baǵa berdi.
Osyndaı jyly lebiz, júrekjardy pikirler Aqqý-aqynnyń qanatyn qataıtyp, janyn nurǵa toltyrdy, kóńilin kókke órletti. Onyń shabyttanǵan jyr-júregi:
O, tákappar táńir shyńdar,
Sal qaraǵaı, samyrsyndar.
Alataýdyń ushyp kelgen
Qarlyǵashyn tanyrsyńdar…
Sylań qaqqan syrly ózender,
Saǵym qushqan nur beleńder.
Syrnaı samal, qyrmyzy gúl,
Saǵan qalaı qur kelem men, – dep tógildirdi.
Keıde aqyn ózi kórgen ómir kórinisterin júreginen ótkizip baryp ózgeshe nazdy da sazdy, nurly da syrly shýmaqtarǵa aınaldyrady. Óleń qalaı keledi, tilge qalaı oralady, sol qalpynda tógiledi. Sonysymen de aqyn jyry sonshalyqty tabıǵı, sonshalyqty ystyq kórinedi.
Jaıqalyp jatyr, Jaıyqtyń jasyl jaǵalaýlary,
Jaltyldap ushqan, bulttardy qushqan shaǵala-aý bári.
Atpashy, mergen, jalynam saǵan jazyqsyz qustyń
Jer-anaǵa tamady-aý qany.
…Sybyrlap jatyr Jaıyqtyń kúmis tolqyndary,
Jaǵańa keldim janymdy syrǵa toltyrǵaly.
Jalbyraı qalyp japyraq-shashy, arý qaıyńnyń,
Sý keshti appaq baltyrlary.
Sózden obraz jasaý, jansyzǵa jan bitirý, tilsizge til bitirý – sheber aqynnyń ǵana qolynan kelse kerek. Mundaı tabıǵat sýretteri men ómir qubylystaryn astastyra salıqaly oı aıtyp, salmaqty túıin túıý Marfýǵa aqyn jyrlarynda mol kezdesedi.
Aqynnyń «Balquraq», «Shyńdaǵy jazý», «Jastyq shaq», «Aqqýym meniń», «Qaragóz – aıym», «Baıan júrek», «Aq besigim», «Kózimniń qarasy», «Jarqyra meniń, juldyzym», «Qyran jetken», «Japyraq silkingen kesh», «Aqqý-júrek», «Alataýdyń aq batasy», taǵy basqa jıyrmadan astam jyr kitaptarynyń árqaısysynda qazaq eliniń taǵdyr-talaıy, salt-dástúri, týǵan jerge degen saǵynysh pen ańsaýdyń asqaq kórinisteri optımıstik turǵydan beınelenedi. Marfýǵa aqyn qalamynan mahabbat pen tabıǵat, Otanǵa degen súıispenshilik pen elge degen eren ińkárlikke toly názik te órshil lırıka mol-mol týdy. «Ertis áýenderi», «Aq Edil – Arman», «Perm dápterinen», «Baltyq jyrlary», «Kavkaz áserleri», «Bolgarııa áýenderi», «Saıramnan kóshken saǵymdar», «Túrkııa dápteri», «Islamabad aspany», taǵy basqa toptamalarynyń atynan kórinip turǵandaı Marfýǵa Aıthoja saparnama jyrlar jazýdyń ózindik úlgisin kórsetken aqyn. Keıingi jyldary jaryq kórgen «Ańsaý», «Aqqý-júrek», «Alataýdyń aq batasy» atty kitaptarynda aqyn Táýelsiz Qazaqstannyń búgingi jetistikterin epıkalyq keń tynyspen jyrlaıdy, Prezıdent N.Á.Nazarbaevtyń asqaq beınesin óleńmen somdaıdy. «Qyr qyzǵaldaǵy», «Baǵaranyń batyry», «Ot ishindegi gúl», «Jeńeshe-aı», «Tobyq», «Bas kıim», «Jetisý sýretteri», «Qunanbaı áýletteri», «Abylaıhan dańǵyly», «Alataýdyń aq batasy» poemalary men balladalary aqyndy jańa belesten kórsetti.
2001 jyly shyqqan «Ańsaý» kitaby úshin Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandy. Talaı tolqyn jas býyndy týǵan eldi, jerdi súıýge tárbıelegen ór, tákappar jyrlary úshin Elbasynyń óz qolynan «Parasat» ordenin aldy. Jeti kitaby orys tilinde jaryq kórdi. Qyryqtan astam alys-jaqyn shet el tilderine óleńderi aýdarylyp, basylyp shyqty. Munyń bári Marfýǵa aqynnyń talmaı izdenip, tek bıikke talpynǵan eńbekqorlyǵynyń arqasynda qol jetkizgen asýlary.
Jıyrma jasqa deıin at jalyn tartyp minip, aǵalarymen birge júırik attardan, sáıgúlikterden túspegen, qyz qýýǵa qatysqan, asaýdyń aýyzdyǵymen alysyp ósken aqynǵa jas kezinen daryǵan bir qasıet bar. Ol taýda týyp, taýda ósken janǵa tán minez, asqaq tákapparlyq. Talqynyń bıik taýlaryn, quz-jartastaryn jaryp ótkeni de, asaý ózendi jaldap keshkeni de onyń sol órligi, qaısarlyǵy, er minezdiligi bolatyn. Sondyqtan bolar, sol minezi onyń óleńderine de sińdi.
Júrsem-daǵy astynda san-saıanyń,
Shalqaıǵanǵa men-daǵy shalqaıamyn.
Kúnshilderdiń kúńkilin kózime ilmeı,
Sol tákappar qalpymda qartaıamyn, – dep soǵady aqyn júregi.
Sekseninshi jyldardaǵy bir óleńinde:
Juldyzdaı sónip bir kún qular kókten,
Ǵaryshqa aqyn jany qumar netken.
Armanym bolmas edi bul jalǵanda,
Bıikke jyrym jetse Qyran jetken! – dep tebirengen aqyn búginde ózi armandaǵan Qyran jetken bıikti baǵyndyryp otyr. Eliniń aıaly alaqanynda, halqynyń ystyq yqylasyna bólengeni – sol bıikke jetkeni bolar!
Jasulan NAÝRYZÁLI
"ADYRNA"
