Asan qaiǧynyŋ Jerūiyqty ızdeuı: Qazaq jerınıŋ qasietı qandai?

Asanqaiǧy jelmaia mınıp jeldırtıp, Saryarqany aralap jürgende, är jerge aitqan syndary mynau eken: Ūzyn aqqan Ertıstı körgende: «Myna şırkınnıŋ balasy toidym dep qarap otyrmas, qarynym aşty dep jylap otyrmas. Siyrdyŋ müiızı, doŋyzdyŋ qūlaǧy şyǧyp tūrǧan jer»,— eken deptı. Tündıktı özenın körgende: «On ekı qazylyq Oi tündık, maŋyrap jatqan qoi tündık. Qoidyŋ qūlaǧy tūtam şyǧyp tūrǧan jer eken»,— dep tastap ketuge qimai, artyna üş qaraǧan eken. Sonan «Üş qara» atanǧan eken taudyŋ aty. Qyzyltau degen jerge kelgende: «Tau-tasy keş bolǧanda qoi bolyp, yŋyranyp jatady eken. Toqty qysyr qalmaityn jer eken»,— deptı. Baianauyl tauyn körgende: «At erın almaityn jer eken. Bauyrynda tūzy bar eken, tūzy auyr eken, bır tün tünep ketemın degen adam, bır jūma toqtap qalady eken. Tūzy jıbermeidı eken»,— deptı. Aşy boiyna kelgende, artyna qarap: «A, Baianauyl! Senıŋ qonys bolyp tūrǧanyŋ mynau, aşynyŋ arqasy eken. Mal jazǧytūrym bır jūma aşylaidy eken, küzge taman bır jūma aşylaidy eken. Sonysy bır jylǧa tatidy eken»,— deptı. Şıdertı degen özendı körgende: «Myna şırkınnıŋ topyraǧy asyl eken. Alty ai mınıp aryqtaǧan at, bır aida maiǧa bıtetın jer eken. Bos jylqy şılderlep qoiǧandai toqtaityn, jylqynyŋ qonysy eken»,— deptı. Öleŋtı özenın körgende, toqtap eşnärse aitpai, öleŋdete bergen eken. «Nege ündemeisız?» — degende, az tūryp: «Öleŋtınıŋ suy — mai, Şıdertınıŋ şöbı — mai»,— dep jüre berıptı. Sılentıden ötıp Jalaŋaştyŋ tūzyna barǧanda: «Attyŋ töbelındei Jalaŋaş, senı aldyma öŋgereiın be, artyma böktereiın be, qai jarama tartaiyn? Ainalaŋ az, onan basqa mınıŋ joq, tabylmaityn jer ekensıŋ»,— deptı. Esıl özenın körgende: «Jary men suy teŋ, jarlysy men baiy teŋ bolatyn jer eken»,— deptı. Nūranyŋ boiyn körgende: «Alty künde at semırtıp mınetın jer eken»,— deptı. Torǧai özenın körgende: «Aǧar suy bal tatyǧan, aq şabaǧy mai tatyǧan jer eken»,— deptı. Terısaqqan degen özendı körgende: «Saryarqanyŋ tūzdyǧy eken»,— deptı. «Jetı qoŋyrdy körgende: «Saryarqanyŋ mausymy eken»,— deptı. Ūzyn aqqan Syr boiyn körgende: «Basy baitaq, aiaǧy taipaq qonys eken, Qara taudy jailasam, Syrdyŋ boiyn qystasam, qonys boluǧa sonda ǧana dūrys eken»,— deptı. Suly Keles, Ŋūrly Keles özenderın körgende: «Möŋıreuın, siyr bolyp möŋıreuın. Siyr tūqymy üzılmeitın jer eken»,— deptı. Asanqaiǧy bükıl alty alaştyŋ (qazaqtyŋ) jer-suyn, qonysyn körem, būlarǧa jaǧdai tuǧyzamyn dep köp zaman ömırın dalada ötkızıptı. Jürgen jerınde jaqsy qonysqa da, jaman qonysqa da baǧa berıptı. Asanqaiǧy Jidelıbaisyn jerıne qyzyǧyp: «Ai, Jidelıbaisyn, artyma bökterıp keter edım, ätteŋ atym kötere almaidy-au!» — deptı. Iаssy qalasyn (qazırgı Türkstan) olardyŋ qoja-moldalaryn körgende: «Ai, qarys jerı bır aryq, jer sorlysy mūnda eken, äielı semız, örı aryq, jūrt sorlysy mūnda eken»,— deptı. Şyŋǧyrlaudy körgende: «Ai Şyŋǧyrlau, jylqy özı ösken joq, Şyŋǧyrlau sen ösırdıŋ!» — dep üş ainalyp, Şyŋǧyrlaudyŋ suyna qolyn malyp otyryp: «Şyŋǧyrlau ökpeler, attyŋ erın al, qonaiyq, at suaryp, aunap-qunap keteiık»,— degen eken. «Ai Janarystan, jyrymdai suǧa bola şette qaldyŋau esıl, erım-ai»,— dep bır töbege kelıp jylap tūrǧan eken. Asan qaiǧy Bekarys tūqymynan, Orta jüz; qaitys bolǧan jerı Ūlytaudyŋ basy bolsa kerek. ult.kz