Äsem än men tättı küidıŋ «qūlaqtan kırıp boidy alar» tylsym tabiǧatyn bar bolmysymen sezıne bılgen hakım Abai küi qūdıretınıŋ estetikalyq mänı men quatyn tereŋ paiymdap, «Aqyldynyŋ sözındei oily küidı, Tyŋdaǧanda köŋıldıŋ öserı bar» degen edı.
Şeber tuǧan öner tuyndysy kez kelgen et jürektı pendenı eleŋ etkızerı haq. Sonau 1980 jyldardyŋ juan ortasynda keŋınen tanyla bastaǧan küişı-kompozitor Seken Tūrysbektıŋ «Köŋıl tolqyny» eŋkeigen kärıden eŋbektegen balaǧa deiın qūlaq türıp tyŋdai qalatyn küige ainalǧan edı. Būdan keiın ıle-şala tuǧan «Bozdaq», «Ökınış», «Besık küiı» (Balausa), «Aruana», «Aq jauyn» siiaqty küilerınıŋ äserı «Köŋıl tolqynynan» bırde-bır kem soqqan joq. Seken şyǧarmaşylyǧy et jürektı pendenıŋ alpys ekı tamyryn iıtıp, denege jan bıtıredı, qanyŋdy qyzdyryp, jüregıŋdı terbeidı, demaldyrady.
Qazırgı uaqytta Seken şyǧarmaşylyǧy jeke oryndauşylyqtan asyp, äuelı 1990 jyldardan bastap özı qolǧa alǧan «Sekennıŋ saz otauynan» «Aq jauyn» ansamblıne ūlasty. Mūnyŋ bärı op-oŋai qaz-qalpynda kökten özı tüse qalǧan joq. Būl – talmai eŋbek etudıŋ, ūzaq jylǧy ızdenıstıŋ, qabılettı jastardy maŋyna jinap, erınbei üiretudıŋ nätijesınde jüzege asqan abyroily ıs.
«Sekennıŋ saz otauy» osy ǧasyr basynda otyz şaqty adamnan tūratyn qūramamen Almatydan Astanaǧa bırjola qonys audaryp, äuelı L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ janynda bolyp, keiınnen Prezidenttıŋ mädeniet ortalyǧyna auysady. Osylaişa «Qūrmanǧazy», «Otyrar sazy» siiaqty akademiialyq orkestrlerden keiın «Aq jauyn» memlekettık kameralyq (şaǧyn) orkestrınıŋ negızı qalandy.
«Aq jauyn» orkestrı alǧaş qūrylǧan kezden bastap on tört oblysty aralap, Qytai, Japoniia, Fransiia, Germaniia, Moŋǧoliia, Qytaidaǧy ışkı Moŋǧoliia jäne jaqyn şetelderde konsert qoiǧan S.Tūrysbektıŋ, äsırese Tokio men Ürımjıge barǧan sapary este qalǧan. Är küidı oinar aldynda şyǧu tarihyn aityp otyratyn Seken «Köŋıl tolqynyna» kelgende säl bögelıp, daǧdaryp qalǧanda, sol tūstaǧy Qazaqstan halqy Assambleiasy töraǧasynyŋ orynbasary, top jetekşısı Jūmatai Äliūly dereu mikrofondy jūlyp alyp, «Semei-Nevada» – «Hirosima-Nagasaki» dep habarlap jıberıptı. Eşqandai audarmasyz jetkızılgen osy sözden keiın «Köŋıl tolqynyna» tebırengen japondar jylap otyryp küidı ekınşı ret oryndatqan eken. Būl – kökıregınıŋ közı, qūlaǧynyŋ saŋylauy bar adamǧa audarmany qajet etpeitın küidıŋ ǧajaiyp qūdıretı.
Al Ürımjıge barǧanda qytailardyŋ «Sakŋ, Sakŋ» dep aiǧailap, oryndarynan tūryp qoşemet körsetkenı sonşa, ärbır küidı qaitalap oinauǧa tura kelıptı. Mūny sol ölkedegı qandas bauyrlarymyz älı künge jyr ǧyp aitady.
Qazırgı uaqytta Ürımjıdegı qytaişa-qazaqşa berıletın aua aiy mälımetınde ekrannan tys (fonynda) Sekennıŋ «Aq jauyn» küiı oryndalyp tūrady eken. «Aqjauynnyŋ» avtoryn bılmese de Qorqyt zamanynan kele jatqan küi sarynynyŋ tylsym qūpiiasyna boi aldyrǧany baiqalady. Tıptı, dombyrany teleserialdaryna da engıze bastapty.
Aspan tūtastai bır ǧana qoŋyrqai tüske enıp, arasynda kün şuaǧy jyltyrap jylt etkenımen, sıbırlep toqtamai jauyp tūryp alatyn aq jauyn men adam köŋılınıŋ ündesuı, qu tırşılıktıŋ kündelıktı küibeŋınen şaiylu, köŋıldıŋ aǧaruy, jannyŋ tazaruy, aspan men jerdıŋ, ruhtyŋ tıldesuı, keŋıstıktıŋ tūiyqtyǧy – mıne, būl Seken äkelgen jaŋalyq, būl – qūlaqpen estu arqyly ǧana tüisınetın küidegı psihologiialyq parallelizm.
Seken şyǧarmalarynyŋ taqyryby san qyrly. 1986 jylǧy «Jeltoqsan töŋkerısıne» arnalǧan «Bozdaq» degen küiı turaly avtordyŋ özı 1994 jyly şyqqan «Köŋıl tolqyny» jinaǧynda: «Sol künderı menıŋ köz aldymda būl ǧana emes, ünemı qūrbandyqtan tūratyn bükıl qazaq tarihy, adamnyŋ qanymen salyq tölep, özıne tırşılık-tynys alyp otyrǧan kezeŋ oqiǧalary, är zamanda el üşın, jer üşın şeiıt bolǧan qazaqtyŋ qisapsyz ūl-qyzdary elestedı» deidı.
«Aruana» küiınde de sary dalany jelmaiasymen qaq jaryp, belden bel, qyrdan qyr asyp, bırı botasyn aŋsaǧan, bırı «tırı şeiıtke» ainalǧan ūlyn ızdegen şerlı kökırektegı zar tūnyp tūr. Būl ötken künnıŋ elesı emes, mūnda halyq taǧdyrynyŋ naqty soraby bar. Mūnyŋ astarynda jelmaiasymen Asan qaiǧynyŋ jerūiyqty ızdegenı siiaqty kelmeske ketken köşpendıler ömırı men el bolaşaǧy boi körsetedı. Būǧan Ş.Aitmatovtyŋ «Borandy beket» romanyndaǧy qaharman ananyŋ közsız erlıgı äser etkenı anyq. Al «Aqjünıste» batyrlar jyryndaǧy jar süiu motivı saqtalynǧan. Būl küiden jainamazyn qūbyladan tüsırmei, eşkımge taptatpaǧan qazaq äielınıŋ tektılıgı, adaldyǧy, estılıgı, köregendılıgı jeldei esıp tūrady. At bauyrynan qan keşken joiqyn soǧysqa attanǧan süigen jarynyŋ jolyna mınäjat aityp, ekı közı tört bolyp telmırıp tosuy, aman-esen oraluyna täuap etuı, auyl-aimaqtyŋ qamqorşysy, jarylqauşysy, otbasynyŋ pırı bolǧan äjelerımızdıŋ asyl beinesıne tabynu – adamnyŋ jan düniesın tebırentedı.
«Kök börı» küiı – börılı bairaq köterıp, kök börı kiesımen kün keşken qadym zamannan bergı erjürektıktıŋ simvoly. «Tölegetai» küiı – ata-baba ruhyna taǧzym.
«Besık küiı» (Balausa) balalyq şaqpen qoştasu ıspettı. Mūnda oiyn balasynyŋ aq qaǧazdyŋ betındei kır şalmaǧan köŋılı, aŋǧaldyǧy, jan şuaǧymen qatar jıgıttık kezeŋge aiaq basu, ömır tabaldyryǧyn attau siiaqty sana aǧymy körınıs beredı.
Halqymyzda «Er tusa, el üşın» degen dana sözı bar. Bes qaruyn asynyp, tūlpar mınıp tu ūstaǧan sol daŋqty tūlǧalardyŋ aq bılektıŋ küşı, aq naizanyŋ ūşymen qorǧap, bızge qaldyrǧan eŋ negızgı mūrasy – osynşama keŋ kölemdegı qasiettı qara jer. Būl tūrǧydan baǧalaǧanda «Ūly dala» küiınıŋ qūndylyǧy kümänsız.
Seken küilerınıŋ bırşamasy arnau janrynyŋ damu fazasyn körsetedı. Mäselen, «Ökınış» atty küiınde jūrttan būryn talantyna bas iıp, bar yqylasyn tögıp bata bergen qoǧam qairatkerı Ekeibai Qaşaǧanovtyŋ obrazy somdalsa, «Mälgejdar» atty küiınde özın önerge baulyǧan ūstazy Mälgejdar Äubäkırovtıŋ tūlǧasy şeber sipattalady. Al «Daraboz» küiı Qabanbai batyr siiaqty ideal-qaharmannyŋ beinesın aşatyn tūŋǧyş muzykalyq şyǧarma ekendıgımen erekşelenedı. «Daraboz» siiaqty «Kültegın» küiı de tarihyn tasqa qaşaǧan köne zaman qoinauynan tereŋ syr şertedı.
Seken küilerınde halyqtyq önerdıŋ sılemı saqtalǧanymen, ol şertpe küi men tökpe küidıŋ arasyn jymdastyra otyryp, şertpe küide bolmaǧan ülken saǧany qosty. Būl – küi älemındegı jaŋalyq. Seken küilerı eşkımge ūqsamaityn özındık qaǧys erekşelıkterımen, oŋ qol basbarmaqtyŋ beretın dybys boiaularymen, zamanaui ün ūiqasymen, är ǧasyrdyŋ, är zamannyŋ özıne tän saz iırımderımen aişyqtalady.
«Aq jauyn» orkestrı qazaqtyŋ ataqty küişı-kompozitorlarynyŋ şyǧarmalaryn da şeber oryndauymen erekşelenedı. Mysaly, Qūrmanǧazy, Dina, Tättımbetten bastap, Nūrǧisa, Tölegen, Kenjebek, Maǧauiia, Mälgäjdar siiaqty öner tarlandarynyŋ şyǧarmalaryn tyŋdaudyŋ özı bır ǧanibet.
Seken änderınıŋ özı bır töbe. Aitalyq, «Otanym – Qazaqstanym», «Asyl ana», «Erke qūsym», «Qoŋyr jel», «Şaǧala», «Tarbaǧatai», «Ösiet», «Bauyrym, sonau kün qaida?», «Aiauly arman, dünie» «Aihai, zaman», «Qos jūldyzym» «Aqqu sazy», «Qarlyǧaşym», «Qoŋyrqaz», «Köktemım menıŋ, köktemım» änderı men «Men bır jūmbaq adammyn» romansy, «Aiaqtalady bärı de», «Janymnan tättı ömır» siiaqty tolǧaulary jūrtşylyqqa keŋınen tanys.
Ūlttyq muzyka arnasynda Seken salǧan altyn sarai uaqyt jyljyǧan saiyn biıktep, jarqyrai tüsetındıgınde şäk joq.
Ruda ZAIKENOVA,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory
Şeber tuǧan öner tuyndysy kez kelgen et jürektı pendenı eleŋ etkızerı haq. Sonau 1980 jyldardyŋ juan ortasynda keŋınen tanyla bastaǧan küişı-kompozitor Seken Tūrysbektıŋ «Köŋıl tolqyny» eŋkeigen kärıden eŋbektegen balaǧa deiın qūlaq türıp tyŋdai qalatyn küige ainalǧan edı. Būdan keiın ıle-şala tuǧan «Bozdaq», «Ökınış», «Besık küiı» (Balausa), «Aruana», «Aq jauyn» siiaqty küilerınıŋ äserı «Köŋıl tolqynynan» bırde-bır kem soqqan joq. Seken şyǧarmaşylyǧy et jürektı pendenıŋ alpys ekı tamyryn iıtıp, denege jan bıtıredı, qanyŋdy qyzdyryp, jüregıŋdı terbeidı, demaldyrady.
Qazırgı uaqytta Seken şyǧarmaşylyǧy jeke oryndauşylyqtan asyp, äuelı 1990 jyldardan bastap özı qolǧa alǧan «Sekennıŋ saz otauynan» «Aq jauyn» ansamblıne ūlasty. Mūnyŋ bärı op-oŋai qaz-qalpynda kökten özı tüse qalǧan joq. Būl – talmai eŋbek etudıŋ, ūzaq jylǧy ızdenıstıŋ, qabılettı jastardy maŋyna jinap, erınbei üiretudıŋ nätijesınde jüzege asqan abyroily ıs.
«Sekennıŋ saz otauy» osy ǧasyr basynda otyz şaqty adamnan tūratyn qūramamen Almatydan Astanaǧa bırjola qonys audaryp, äuelı L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ janynda bolyp, keiınnen Prezidenttıŋ mädeniet ortalyǧyna auysady. Osylaişa «Qūrmanǧazy», «Otyrar sazy» siiaqty akademiialyq orkestrlerden keiın «Aq jauyn» memlekettık kameralyq (şaǧyn) orkestrınıŋ negızı qalandy.
«Aq jauyn» orkestrı alǧaş qūrylǧan kezden bastap on tört oblysty aralap, Qytai, Japoniia, Fransiia, Germaniia, Moŋǧoliia, Qytaidaǧy ışkı Moŋǧoliia jäne jaqyn şetelderde konsert qoiǧan S.Tūrysbektıŋ, äsırese Tokio men Ürımjıge barǧan sapary este qalǧan. Är küidı oinar aldynda şyǧu tarihyn aityp otyratyn Seken «Köŋıl tolqynyna» kelgende säl bögelıp, daǧdaryp qalǧanda, sol tūstaǧy Qazaqstan halqy Assambleiasy töraǧasynyŋ orynbasary, top jetekşısı Jūmatai Äliūly dereu mikrofondy jūlyp alyp, «Semei-Nevada» – «Hirosima-Nagasaki» dep habarlap jıberıptı. Eşqandai audarmasyz jetkızılgen osy sözden keiın «Köŋıl tolqynyna» tebırengen japondar jylap otyryp küidı ekınşı ret oryndatqan eken. Būl – kökıregınıŋ közı, qūlaǧynyŋ saŋylauy bar adamǧa audarmany qajet etpeitın küidıŋ ǧajaiyp qūdıretı.
Al Ürımjıge barǧanda qytailardyŋ «Sakŋ, Sakŋ» dep aiǧailap, oryndarynan tūryp qoşemet körsetkenı sonşa, ärbır küidı qaitalap oinauǧa tura kelıptı. Mūny sol ölkedegı qandas bauyrlarymyz älı künge jyr ǧyp aitady.
Qazırgı uaqytta Ürımjıdegı qytaişa-qazaqşa berıletın aua aiy mälımetınde ekrannan tys (fonynda) Sekennıŋ «Aq jauyn» küiı oryndalyp tūrady eken. «Aqjauynnyŋ» avtoryn bılmese de Qorqyt zamanynan kele jatqan küi sarynynyŋ tylsym qūpiiasyna boi aldyrǧany baiqalady. Tıptı, dombyrany teleserialdaryna da engıze bastapty.
Aspan tūtastai bır ǧana qoŋyrqai tüske enıp, arasynda kün şuaǧy jyltyrap jylt etkenımen, sıbırlep toqtamai jauyp tūryp alatyn aq jauyn men adam köŋılınıŋ ündesuı, qu tırşılıktıŋ kündelıktı küibeŋınen şaiylu, köŋıldıŋ aǧaruy, jannyŋ tazaruy, aspan men jerdıŋ, ruhtyŋ tıldesuı, keŋıstıktıŋ tūiyqtyǧy – mıne, būl Seken äkelgen jaŋalyq, būl – qūlaqpen estu arqyly ǧana tüisınetın küidegı psihologiialyq parallelizm.
Seken şyǧarmalarynyŋ taqyryby san qyrly. 1986 jylǧy «Jeltoqsan töŋkerısıne» arnalǧan «Bozdaq» degen küiı turaly avtordyŋ özı 1994 jyly şyqqan «Köŋıl tolqyny» jinaǧynda: «Sol künderı menıŋ köz aldymda būl ǧana emes, ünemı qūrbandyqtan tūratyn bükıl qazaq tarihy, adamnyŋ qanymen salyq tölep, özıne tırşılık-tynys alyp otyrǧan kezeŋ oqiǧalary, är zamanda el üşın, jer üşın şeiıt bolǧan qazaqtyŋ qisapsyz ūl-qyzdary elestedı» deidı.
«Aruana» küiınde de sary dalany jelmaiasymen qaq jaryp, belden bel, qyrdan qyr asyp, bırı botasyn aŋsaǧan, bırı «tırı şeiıtke» ainalǧan ūlyn ızdegen şerlı kökırektegı zar tūnyp tūr. Būl ötken künnıŋ elesı emes, mūnda halyq taǧdyrynyŋ naqty soraby bar. Mūnyŋ astarynda jelmaiasymen Asan qaiǧynyŋ jerūiyqty ızdegenı siiaqty kelmeske ketken köşpendıler ömırı men el bolaşaǧy boi körsetedı. Būǧan Ş.Aitmatovtyŋ «Borandy beket» romanyndaǧy qaharman ananyŋ közsız erlıgı äser etkenı anyq. Al «Aqjünıste» batyrlar jyryndaǧy jar süiu motivı saqtalynǧan. Būl küiden jainamazyn qūbyladan tüsırmei, eşkımge taptatpaǧan qazaq äielınıŋ tektılıgı, adaldyǧy, estılıgı, köregendılıgı jeldei esıp tūrady. At bauyrynan qan keşken joiqyn soǧysqa attanǧan süigen jarynyŋ jolyna mınäjat aityp, ekı közı tört bolyp telmırıp tosuy, aman-esen oraluyna täuap etuı, auyl-aimaqtyŋ qamqorşysy, jarylqauşysy, otbasynyŋ pırı bolǧan äjelerımızdıŋ asyl beinesıne tabynu – adamnyŋ jan düniesın tebırentedı.
«Kök börı» küiı – börılı bairaq köterıp, kök börı kiesımen kün keşken qadym zamannan bergı erjürektıktıŋ simvoly. «Tölegetai» küiı – ata-baba ruhyna taǧzym.
«Besık küiı» (Balausa) balalyq şaqpen qoştasu ıspettı. Mūnda oiyn balasynyŋ aq qaǧazdyŋ betındei kır şalmaǧan köŋılı, aŋǧaldyǧy, jan şuaǧymen qatar jıgıttık kezeŋge aiaq basu, ömır tabaldyryǧyn attau siiaqty sana aǧymy körınıs beredı.
Halqymyzda «Er tusa, el üşın» degen dana sözı bar. Bes qaruyn asynyp, tūlpar mınıp tu ūstaǧan sol daŋqty tūlǧalardyŋ aq bılektıŋ küşı, aq naizanyŋ ūşymen qorǧap, bızge qaldyrǧan eŋ negızgı mūrasy – osynşama keŋ kölemdegı qasiettı qara jer. Būl tūrǧydan baǧalaǧanda «Ūly dala» küiınıŋ qūndylyǧy kümänsız.
Seken küilerınıŋ bırşamasy arnau janrynyŋ damu fazasyn körsetedı. Mäselen, «Ökınış» atty küiınde jūrttan būryn talantyna bas iıp, bar yqylasyn tögıp bata bergen qoǧam qairatkerı Ekeibai Qaşaǧanovtyŋ obrazy somdalsa, «Mälgejdar» atty küiınde özın önerge baulyǧan ūstazy Mälgejdar Äubäkırovtıŋ tūlǧasy şeber sipattalady. Al «Daraboz» küiı Qabanbai batyr siiaqty ideal-qaharmannyŋ beinesın aşatyn tūŋǧyş muzykalyq şyǧarma ekendıgımen erekşelenedı. «Daraboz» siiaqty «Kültegın» küiı de tarihyn tasqa qaşaǧan köne zaman qoinauynan tereŋ syr şertedı.
Seken küilerınde halyqtyq önerdıŋ sılemı saqtalǧanymen, ol şertpe küi men tökpe küidıŋ arasyn jymdastyra otyryp, şertpe küide bolmaǧan ülken saǧany qosty. Būl – küi älemındegı jaŋalyq. Seken küilerı eşkımge ūqsamaityn özındık qaǧys erekşelıkterımen, oŋ qol basbarmaqtyŋ beretın dybys boiaularymen, zamanaui ün ūiqasymen, är ǧasyrdyŋ, är zamannyŋ özıne tän saz iırımderımen aişyqtalady.
«Aq jauyn» orkestrı qazaqtyŋ ataqty küişı-kompozitorlarynyŋ şyǧarmalaryn da şeber oryndauymen erekşelenedı. Mysaly, Qūrmanǧazy, Dina, Tättımbetten bastap, Nūrǧisa, Tölegen, Kenjebek, Maǧauiia, Mälgäjdar siiaqty öner tarlandarynyŋ şyǧarmalaryn tyŋdaudyŋ özı bır ǧanibet.
Seken änderınıŋ özı bır töbe. Aitalyq, «Otanym – Qazaqstanym», «Asyl ana», «Erke qūsym», «Qoŋyr jel», «Şaǧala», «Tarbaǧatai», «Ösiet», «Bauyrym, sonau kün qaida?», «Aiauly arman, dünie» «Aihai, zaman», «Qos jūldyzym» «Aqqu sazy», «Qarlyǧaşym», «Qoŋyrqaz», «Köktemım menıŋ, köktemım» änderı men «Men bır jūmbaq adammyn» romansy, «Aiaqtalady bärı de», «Janymnan tättı ömır» siiaqty tolǧaulary jūrtşylyqqa keŋınen tanys.
Ūlttyq muzyka arnasynda Seken salǧan altyn sarai uaqyt jyljyǧan saiyn biıktep, jarqyrai tüsetındıgınde şäk joq.
Ruda ZAIKENOVA,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory
