Üş patşalyqpen bır mezgılde qatar soǧysqan, üşeuımen de jaraly kökjaldai arpalysqan ūlttyq kürestıŋ naǧyz halyqtyq maidany – Janqoja batyr Nūrmūhamedūly ūiymdastyrǧan soǧystar Resei imperiiasy Qazaqiiadaǧy handyq basqarudy joiyp, özderınıŋ äkımşılık bilıgın ornatqan tūsta, osy ıske qarsylyq körsetuşıler boldy. Mysaly, 1789 jyly Syrym batyr Datūly bastaǧan ūlt-azattyq köterılıs 17 jylǧa sozyldy. Odan keiın 1836-37 jyldardaǧy İsatai-Mahambet köterılısı, 1837-1847 jyldary örıs alǧan Kenesary bastaǧan qozǧalys, 1856-1857 jyldary Janqoja batyr, 1855-1858 jyldary Eset Kötıbarūly bastaǧan köterılıster, eŋ soŋǧysy, 1916 jylǧy ūlt-azattyq qozǧalysty bärımız bılemız. Osy atalǧan köterılısterdıŋ ışınde üş patşalyqpen bır mezgılde qatar soǧysqan, üşeuımen de jaraly kökjaldai arpalysqan ūlttyq kürestıŋ naǧyz halyqtyq maidany – Janqoja batyr Nūrmūhamedūlynyŋ äskeri qairatkerlıgınıŋ arqasynda ūiymdastyrylǧan soǧystar. Janqoja batyr turaly «Qazaqstan» ūlttyq ensiklopediiasynda «Janqoja Nūrmūhamedūly (1795-1859) – qazaqtyŋ daŋqty batyry, qolbasşy. Syr boiy qazaqtarynyŋ üş patşalyqtyŋ ezgısıne, otarlau saiasatyna qarsy ūlt-azattyq küresterdıŋ basşysy» dep jazylǧan. «Bylai barsaŋ, Qoqan bar...» Syr boiy men Aral teŋızınıŋ şyǧys jaǧalauyn qonystanǧan qazaqtarǧa öz üstemdıgın jürgıze bastaǧan Hiua, Qoqan handyqtary öktemdıgı HIH ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregınde qatty tidı. Malyn baǧyp, tütının tüzu ūşyryp otyrǧan beiqam elge jasaǧan qysym şekten şyqty: mal barymtalanyp, jan talauǧa tüstı. Qoqan bekterınıŋ esırgenı sonşa, özderı zaŋ jasap, jergılıktı jerde äkımşılık qūryp, beibıt elge oiyna kelgenın jasap baqty. Mūndai ädıletsızdıkterdı körıp japa şekken qazaqtar 17 jasynda Kışı jüz qūramyndaǧy älımūly taipasynyŋ jergılıktı rulary sailap alǧan Qylyşbai hannyŋ Hiua bekınısıne jasaǧan joryǧy kezınde jasaqqa eleusız erıp baryp, eşkımge des bermei tūrǧan qaraqalpaq batyry Tyqyny jekpe-jekte öltırıp aimaqqa aty şyqqan Janqojanyŋ töŋıregıne toptasa bastaidy. Janqojanyŋ ädıldıgı sonda, atalǧan joryqta ädıletsızdıgı üşın Qylyşbai hanǧa da qol jūmsaidy. Būl kezderde Janqoja auyly jaz Qaraqūmdy jailap, qys Yrǧyzdy qystaǧan. Ensiklopediiada keltırılgen derekterde «Qoqan handyǧynyŋ Sozaq bekınısıne ornalasqan äkımderınıŋ jergılıktı halyqqa salynatyn alym-salyqtan tys körsetken zorlyqtary qazaqtardyŋ bas bırıktırıp, būl qamalǧa şabuyl jasauyna sebepker boldy. İ.V. Anichkovtyŋ mälımetı boiynşa, Qoqan äkımı Däuren Sozaq qalasynyŋ bekterı Otynşy, Cuşymen bırıgıp Sarman bidı öltıredı. Sozaqta tūratyn Qūrman bi araşa tüsudı ötınıp, Janqojaǧa arnaiy habar jıberedı. Janqoja elden qol jinap, Sozaqqa joryqqa attanyp, jolda Jaŋaqorǧan, Jelek bekınısterındegı qoqandyqtardy quady». 1830 jyldyŋ küzınde köterılısşıler Sozaq bekınısın qorşauǧa alyp, kömekke kelgen qoqandyq Taǧan paluandy jekpe-jekte qolǧa tüsıredı.
Odan soŋ Janqoja jasaqtarymen bekınıstıŋ darbazasyn būzyp kırıp, Sozaqty basyp aldy. Esesıne Qoqan bekterı Otynşy men Suşyny qolǧa tüsırıp, balasyn öltırgenı üşın Qūrman bige tapsyrady. Keibır derekterge qaraǧanda, Janqoja Qoqan handyǧynyŋ Şymqorǧan, Qosqorǧan, Kümısqorǧan tärızdı bekınısterın de talqandaidy. Hiua handyǧy Allaqūl hannyŋ tūsynda, 1835 jyly Quandariianyŋ batysyndaǧy Qūrtöbe degen jerge bekınıs salyp, onda 200 äsker ūstaidy. Janqojaǧa arqa süiep, alym-salyq töleuden bas tartyp, Hiua begı Babajannyŋ ozbyrlyǧyna könbei jürgen Syrdyŋ tömengı saǧasyndaǧy qazaqtardy tärtıpke keltıru üşın türıkmen Aimūhamed paluandy jasaqtarymen jıberdı. 1836 jyly Aqirek degen jerde elge tızesı qatty batqan osy Aimūhamed paluandy Janqoja jekpe-jekte öltıredı. Basşysy mert bolǧan paluannyŋ jasaqtary bas sauǧalap qaşuǧa mäjbür boldy. Janqoja būdan keiın de Syr boiyndaǧy qazaqtardy hiualyqtardyŋ ezgısınen qūtqaru üşın, olardyŋ bekınısterıne jiı-jiı şabuyl jasap otyrdy. Onyŋ būl joryqtary nätijelı bolyp, Hiua bekınısterı köp şyǧynǧa ūşyrady. Kenesary men Janqoja Janqoja Qoqan handyǧynyŋ Syrdariianyŋ tömengı aǧysy boiyndaǧy Jaŋaqorǧan, Kümısqorǧan, Şymqorǧan jäne Qosqorǧan siiaqty äskeri bekınısterıne de şabuyl jasady. Ol Qazaq Ordasynyŋ soŋǧy hany ärı handyq bilıktı saqtau üşın atqa qonǧan Kenesary Qasymūlynyŋ äskeri jasaqtarymen belsendı bailanys jasap tūrdy. 1845 jyly Janqoja batyr Kenesary hannyŋ ötınışı boiynşa Sozaq äskeri bekınısın basyp aluǧa qatysty. Qoqan handyǧynyŋ öz ışınde bastalǧan bilık üşın saiasi teketıres kezınde qoqandyqtar basyp alǧan Syr boiyndaǧy bekınısterdı Kenesary hannyŋ da kerı qaitaru josparlary boldy. Bekınısterge şabuyl jasauǧa qazaqtardyŋ özı ūsynys jasady. 1845 jyly orys äskerıne qolǧa tüsken Kışkenbai Bekbasarov Syr boiyndaǧy qazaqtarǧa qatysty «Qoqan yqpalynan qysym körgen qazaqtar Kenesarydan kömek sūraǧan. Olardyŋ ötınışterıne orai, Kenesary 4000 adam jinap, Qoqan handyǧyna attandy. Ol tört bekınıske şabuyl jasady: Jölek, Jaŋaqorǧan, Babaiqorǧan, Tūrsynbaiqorǧan. Sonymen bırge Aqmeşıttı tört kün qorşap tūrdy» dep habarlady. Bekınıste taraǧan auruǧa bailanysty, qorşaudy tastap, Sarysuǧa oraluǧa mäjbür boldy. Şabuyl kezınde Kenesarynyŋ bırneşe adamy auruǧa şaldyǧyp, qaitys boldy» degen derekterdı aitady [QROMM, 4-qor,1-tızbek, 3447-ıs, 33 p]. Alaida 1845 jyly jeltoqsanda Türkıstannan Aqmeşıtke deiıngı aimaqta jäne Kenesary auyldarynda tyrysqaq ındetı tarap, Aqmeşıttı qorşau kezınde Kenesarynyŋ balasy Japar sūltan da auruǧa şaldyqqan. Aqmeşıt bekınısıne jasalǧan şabuyldan keiın Kenesary qosynynda bastalǧan tyrysqaq ındetıne bailanysty künde bır jylqy qūrbandyqqa şalynǧan. Kenesary men Janqoja batyrdyŋ arman-maqsaty bır boldy: ekeuı de halyqqa zäbır-japa şektırgen körşıles eldermen soǧysa otyryp, ilıktıru. Bıraq Kenesary sarbazdarynyŋ arasynda aty jaman auru tarap, soǧys kölıkterı köptep qyrylǧan soŋ, olar şegınuge mäjbür bolǧan. Al Janqoja batyrdyŋ Qoqan handyǧymen köp jylǧa sozylǧan tartysty oqiǧalary küişeie tüsedı. Qoqandyqtar 1851 jyly qazaqtardyŋ köp malyn küşpen aidap alyp ketkennen soŋ, Janqoja batyr Aqmeşıtke deiın joryq jasady, qoqandyqtardyŋ äskeri jasaǧyn talqandady, nätijesınde Qosqorǧan bekınıs-qamalyn basyp aldy. Osylaişa jergılıktı qazaqtar Qoqan ezgısınen azat etıldı. Dünienıŋ qiiuyn qaşyrǧan Hiua Hiua handyǧy 1845 jyldyŋ köktemınde Syr boiyndaǧy qiraǧan bekınısterdı qalpyna keltıruge 200 jasaq jöneltedı. Janqojanyŋ jıgıtterınıŋ ūrys saluymen olar kerı qaitady.
Al 1847 jyly Hiua begı Uaiys-Niiazdyŋ äskerı Atanbas, Aqirek, Qamystybasty öŋırlerın jailap otyrǧan qazaqtarǧa şabuyl jasap, 1400 üidı oirandap, aşyqtan aşyq tonaidy. Osy jyldyŋ tamyz aiynda Hiua begı Qojaniiaz bastap, olarǧa ılesken satqyn sūltandar Janǧazy Şerǧaziev pen Elıkei (Ermūhamed) Qasymov qazaq auyldaryn taǧy da tonauǧa ūşyratady. Hiualyqtardyŋ mūndai şapqynşylyǧy bır jylda bırneşe ret qaitalanady. Ozbyrlyqqa ūşyraǧan elın qorǧauǧa Janqoja 700 sarbazymen taǧy köterıledı. Qūramynda ekı myŋ äskerı bar hiualyqtar Jaŋaqala bekınısınıŋ töŋıregıne kelıp şoǧyrlanyp bekınedı. Ekı patşalyqpen qatar soǧysyp, barymtalau men tonaudan köz aşpai, äbden qaljyraǧan Syr boiy jauynger qazaqtary Resei ökımetınen şyn mänınde kömek küttı. Būl turaly ensiklopediia «Janqoja batyr orys äskerlerınıŋ keluın alǧaşynda ülken ümıt, dostyq sezımmen qarsy aldy. 1847 jyly Raiymǧa kelıp, bekınıs sala bastaǧan Resei äskerlerıne Janqoja qarsylyq körsetpedı. Sol kezdegı Orynbor general-gubernatory V. Obruchevpen jolyǧyp söilesken Janqoja onymen orys äskerı jergılıktı halyqtyŋ tynyştyǧyn būzbaityndyǧyna jäne hiualyqtardyŋ şapqynşylyǧynan qorǧaityndyǧyna kelısedı» degen derek keltıredı. Alǧaşqy järdem retınde Janqojaǧa Reseidıŋ Raiym bekınısınıŋ bastyǧy Erofiv bastaǧan otriad kömekke kelıp hiualyqtardy bırge talqandaidy. 1847 jyldyŋ tamyz aiynda bırıkken orys-qazaq jasaqtary Syrdyŋ sol jaǧasynda salynǧan Hiua qamaly Janaqalany qiratady. Osy soǧysta jaudy ökşelei quyp, erlık körsetken Janqoja sarbazdary jalpy sany 3 myŋ tüie, 500 jylqy, 2 myŋ ırı qara, 50 myŋ qoidy qaitaryp, tūtqyndardy bosatady. 
Resei imperiiasynyŋ reaksiialyq saiasaty Alaida būl dostyq peiıl ūzaqqa sozylmady. Patşalyq Resei bır jaǧynan kömektesken bolyp, ekınşı qolymen otarlau saiasatyn batyl jürgızıp otyrdy. Eŋ äuelı qazaqtar qonystanǧan körıktı, qūnarly jerlerdı tartyp alyp, oǧan Orynbor äskerınıŋ orys-kazaktaryn ornalastyru josparly ärı tiianaqty türde jürgızıldı. Onymen qoimai, 1837 jyly Resei ökımetı tarapynan baǧynyşty el retınde qazaqtardan är şaŋyraqtan 1 som 50 tiyndyq jaŋa salyqty töleudı küştep engızdı. Al 1849 jyly Raiym bekınısıne Orynbor kazak-orystarynyŋ alǧaşqy jiyrma alty otbasy qonystandyryldy. Otarlau saiasatynyŋ «jemısıne» nasattanǧan olar bırte-bırte qazaqtardy otyrǧan jerlerınen yǧystyryp şyǧaryp, Syrdariia jaǧasyndaǧy şūraily jäne jaqsy sulandyrylatyn jerlerdı basy bütın iemdendı. Osyndai kemsıtulerdıŋ saldarynan Syrdariianyŋ egınşı qazaqtary paidalanylmai jatqan qūnarsyz jerlerge köşuge mäjbür boldy, tıptı keibıreulerı qonys audaruşylar men şeneunıkterdıŋ qojalyqtarynda jaldanyp jūmys ıstedı. Orys-kazaktardyŋ qatıgez jasaqtarynyŋ basqynşylyq äreketterın ärdaiym qolpaştaǧan patşa şeneuıkterı auyq-auyq eldıŋ tynyştyǧyn būzyp, būl kezde egde tartyp otyrǧan Janqojaǧa da maza bermeidı. Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ Syrdariia jüiesı boiynşa ökılı İ. Osmalovskiidıŋ kömekşısı bolyp eseptelınetın tılmaş Mūhamedhasan Ahmerov para jinauǧa şabarmandaryn Janqoja auylyna jūmsaidy. Janqoja olardy «orys zaŋynda mūndai salyq mülde joq» dep quyp jıberedı. Arzan ataqqa, jalǧan mansaptarǧa maldanbaǧan... Patşa şeneunıkterı el arasynda zor bedelge ie Janqoja batyrdy öz jaǧyna tartyp, onyŋ hiualyqtarǧa qarsy qoiyp, paidalanyp körmek boldy. Ol üşın qolbasşyǧa Qaraqūm men Syrdariia jaǧasyndaǧy Borsyqqūm qazaqtarynyŋ basqaruşysy degen mansap ūsynyldy, joǧary ükımet tarapynan jyl saiyn 200 som mölşerınde jalaqy tölep tūru mındetteldı. Tıptı jeke basyna jasauyl degen ataq ta bermekşı boldy. Alaida tuǧan halqymen bırge ne körse de bekıngen halyq batyry Janqoja barlyq ataq, jalaqy, qymbat baǧaly syilyqtardan da bırjolata üzıldı-kesıldı bas tartty. Mūnyŋ özı patşalyq imperiia jendetterımen ırgenı aulaq saluǧa jetıp jatqan fakt bolatyn. Endı Janqoja batyr 1856 jyly jeltoqsanda Syr boiy qazaqtarynyŋ Reseige qarsy qaruly köterılıs bastady. Būǧan türtkı bolǧan sebep reseilık soldattardyŋ jergılıktı üş qazaqty kırpış zauytynyŋ peşıne tırıdei jaǧyp jıberuı edı. Bar qaru-jaraǧy jer öŋdeitın ketpen men ūzyn sapty şot, soiyl, sadaq, naizalardan tūratyn köterılısşıler alǧaşynda būrynǧy han ordasy ornalasqan Jaŋaqalaǧa lap qoiyp, şyǧynǧa ūşyratty, 1856 jylǧy jeltoqsan aiynyŋ aiaq kezınde Qazaly qamaly qorşauǧa alyndy. Būl kezderde jatyrdyŋ sapyna qosylyp jatqan sarbaz sany köbeie tüstı: köterılıstıŋ bas kezınde Janqojanyŋ 1500-den asa sarbazy bolsa, 1857 jyly qaŋtarda olardyŋ sany 5000-ǧa jettı. Köterılısşılerdıŋ qaulap ösıp bara jaqany Orynbor general-gubernatory V.A. Perovskiidı qatty alaŋdatqany sonşa, ol general-maior Fitingoft bastaǧan 300 atty kazak, 320 jaiau äsker, 1 zeŋbırek, 250 gusar äskerımen qosa sūltan Elıkei Qasymov bastaǧan bırneşe jüz kazak jasaǧy bar jazalau otriadyn attandyrady. «Jazalauşy äsker men köterılısşıler arasyndaǧy şeşuşı şaiqas 1857 jylǧy 9 qaŋtarda Aryqbalyq şatqalynda öttı. Şaiqas kezınde aq tudy Janqoja batyrdyŋ özı köterıp tūrdy. Bıraq batyrdyŋ naşar qarulanǧan jasaǧy ot şaşqaŋ zeŋbırektıŋ snariadyna jäne myltyqtyŋ kalyŋ oǧyna tötep bere almady. Jazalauşy otriad köterılısşılerdı yǧystyryp, jolda kezdesken qazaq auyldaryn şauyp, tonauşylyqqa ūşyratty» dep halyq köterılısınıŋ aiausyz basyp-janşylǧanyn jazady. Köterılıs jeŋılgen soŋ, şegıngen Janqoja jasaqtary töŋırekten odaqtastar tabu äreketınen tük öndıre almady. Alaida būl soǧystarǧa qatysqan qarapaiym tūrǧyndar şekten tys jauyzdyqtardy kördı. Malynan tıgerge tūiaq qaldyrmai sypyryp äkettı, adam aitqysyz aiuandyqtar beibıt adamdarǧa jasaldy. Köterılıs jeŋılıs tapqannan keiın Janqoja satqyndyq jasaǧan rubasylary men elaǧalaryna renjıp, Dauqara jaqqa, odan Būhar handyǧy jerındegı Erler tauyna jalǧyz ketıp qalady. Qazaqtardyŋ Janqoja Nūrmūhamedūly qolbasşylyq etken köterılısı osylai aiaqtaldy. Batyr kelbetı Janqoja batyrdyŋ suretı bärımızge belgılı bolǧandai, ötkır sūsty, qalyŋ qabaqty, ırı denelı, appaq saqaly keudesın japqan, naǧyz dala bayrlarynyŋ beinesın sipattaidy. Reseidıŋ otarlyq ezgısıne qarsy 1856-1857 jyldardaǧy köterılısı kezınde batyrdyŋ myŋbasy bolǧan Syrlybai Şabaqūlynyŋ şöberesı, Oraq Janūzaqūlynyŋ 1930 jyly qoiǧan: «Janqoja atamyz qandai adam bolǧan?» degen sūraǧyna «Ūialy» auyldyq keŋesıne qarasty «Biıktau» eldı mekenınde ömır sürgen Bijan Jalmyrzaūly: «Janqoja öte sūsty, közderı jalyn atyp tūratyn, qabaǧy qalyŋ, nazaryn säl tömen salsa qoiu, būira qastary janarlaryn jartylai jauyp ketetın adam bolǧan. Aşu qysqanda ekı közı qantalap, ünemı bılegıne ılıp jüretın aibaltasyn şyr ainaldyryp, ysqyrady eken. Bıraq, sonşalyqty aibatty batyrdyŋ boiy ūzyn bolmaǧan. Orta boilydan säl-päl ǧana joǧary, ekı iyǧyna ekı adam erkın syiatyndai qaqpaq jauyryndy, keŋ keudelı, juan moiyn, mūryny ülken, törtpaq adam bolǧan» degen jauap qaitarǧan eken. Janqoja jıgıt aǧasy bolǧan şaǧynan bastap, ūzyn saqalyn qyzdyŋ būrymyndai etıp örıp qoiatyn bolǧan. Būl batyrdyŋ «at üstınde jäne ūrys kezınde jeldıŋ ekpınımen kedergı bolmasyn» degen ūqyptylyǧynan tusa kerek. Armandaǧan ölım jäne aqyrǧy aiqas El auzynan jetken aŋyz boiynşa batyr maidan üstınde şeiıt ketudı armandap ötken. 
Alaida, būǧan aǧaiyn-tuystary jol bermegenge ūqsaidy. Mäselen, alǧaşqyda Aryqbalyq maŋyndaǧy orys äskerımen soǧysta aty da, özı de jaralanyp, aqyrǧy demı bıtkenşe aiqasyp, ata jaudyŋ qolynan ölmekşı bolǧan Janqojany Qūlbaraq batyr siiaqty etjaqyn tuys, qarulas dostary ajal auzynan äreŋ alyp şyǧady. «Qan maidanda ölmedım» dep tıleitın batyrlar joly Janqojany ainalyp ötpegen. 1860 jyly jazalauşy äsker Qyzylqūmnyŋ ışındegı Janqara kölınıŋ basynda otyrǧan Janqoja batyrdyŋ auylyn qorşauǧa aldy. Qandy şaiqastyŋ barysynda 86-dan asqan Janqoja batyr jazalauşylardyŋ oǧynan qaza tapty. Batyrdyŋ ömırden öter kezdegı soŋǧy sätın L. Meier bylai dep suretteidı: «Qart batyr oq ötpeitın sauytyn kiıp, qaru-jaraǧyn asynyp, üiınen şyǧyp ülgerdı. Bıraq aty joq eken. Ajalymnyŋ jetken jerı osy eken dep, ol bır tömpeşıktıŋ üstıne aspai-saspai şyǧyp aldy da, öz imanyn özı üiırıp, dūǧa oqi bastady... zulaǧan oqtar... köpke deiın onyŋ sauytynan ötpei, taiqyp ūşyp, kerı tüsıp jatty. Aqyrynda bır oq onyŋ moinyna däl tiıp, qart batyrdyŋ ömırın qiyp kettı». Qyzylqūmda jalǧyz otyrǧan Janqojany Elıkei Qasymov bastaǧan kazak otriady öltırıp ketedı. Osylaişa «Ölsem öz jerımde dūşpanymmen bır ūstasyp öleiın» dep Qyzylqūmnan şyǧyp elge bettegen esıl erdı özderımen ömır boiy soǧysyp kelgen, alaida ala almai köp jyldar qytyǧyna tigen, jauyz basqynşy orys-kazaktar degenıne jetkızbei, ajal oǧyna bailap bergen.
Zaŋǧar KÄRIMHA
history.kz
Odan soŋ Janqoja jasaqtarymen bekınıstıŋ darbazasyn būzyp kırıp, Sozaqty basyp aldy. Esesıne Qoqan bekterı Otynşy men Suşyny qolǧa tüsırıp, balasyn öltırgenı üşın Qūrman bige tapsyrady. Keibır derekterge qaraǧanda, Janqoja Qoqan handyǧynyŋ Şymqorǧan, Qosqorǧan, Kümısqorǧan tärızdı bekınısterın de talqandaidy. Hiua handyǧy Allaqūl hannyŋ tūsynda, 1835 jyly Quandariianyŋ batysyndaǧy Qūrtöbe degen jerge bekınıs salyp, onda 200 äsker ūstaidy. Janqojaǧa arqa süiep, alym-salyq töleuden bas tartyp, Hiua begı Babajannyŋ ozbyrlyǧyna könbei jürgen Syrdyŋ tömengı saǧasyndaǧy qazaqtardy tärtıpke keltıru üşın türıkmen Aimūhamed paluandy jasaqtarymen jıberdı. 1836 jyly Aqirek degen jerde elge tızesı qatty batqan osy Aimūhamed paluandy Janqoja jekpe-jekte öltıredı. Basşysy mert bolǧan paluannyŋ jasaqtary bas sauǧalap qaşuǧa mäjbür boldy. Janqoja būdan keiın de Syr boiyndaǧy qazaqtardy hiualyqtardyŋ ezgısınen qūtqaru üşın, olardyŋ bekınısterıne jiı-jiı şabuyl jasap otyrdy. Onyŋ būl joryqtary nätijelı bolyp, Hiua bekınısterı köp şyǧynǧa ūşyrady. Kenesary men Janqoja Janqoja Qoqan handyǧynyŋ Syrdariianyŋ tömengı aǧysy boiyndaǧy Jaŋaqorǧan, Kümısqorǧan, Şymqorǧan jäne Qosqorǧan siiaqty äskeri bekınısterıne de şabuyl jasady. Ol Qazaq Ordasynyŋ soŋǧy hany ärı handyq bilıktı saqtau üşın atqa qonǧan Kenesary Qasymūlynyŋ äskeri jasaqtarymen belsendı bailanys jasap tūrdy. 1845 jyly Janqoja batyr Kenesary hannyŋ ötınışı boiynşa Sozaq äskeri bekınısın basyp aluǧa qatysty. Qoqan handyǧynyŋ öz ışınde bastalǧan bilık üşın saiasi teketıres kezınde qoqandyqtar basyp alǧan Syr boiyndaǧy bekınısterdı Kenesary hannyŋ da kerı qaitaru josparlary boldy. Bekınısterge şabuyl jasauǧa qazaqtardyŋ özı ūsynys jasady. 1845 jyly orys äskerıne qolǧa tüsken Kışkenbai Bekbasarov Syr boiyndaǧy qazaqtarǧa qatysty «Qoqan yqpalynan qysym körgen qazaqtar Kenesarydan kömek sūraǧan. Olardyŋ ötınışterıne orai, Kenesary 4000 adam jinap, Qoqan handyǧyna attandy. Ol tört bekınıske şabuyl jasady: Jölek, Jaŋaqorǧan, Babaiqorǧan, Tūrsynbaiqorǧan. Sonymen bırge Aqmeşıttı tört kün qorşap tūrdy» dep habarlady. Bekınıste taraǧan auruǧa bailanysty, qorşaudy tastap, Sarysuǧa oraluǧa mäjbür boldy. Şabuyl kezınde Kenesarynyŋ bırneşe adamy auruǧa şaldyǧyp, qaitys boldy» degen derekterdı aitady [QROMM, 4-qor,1-tızbek, 3447-ıs, 33 p]. Alaida 1845 jyly jeltoqsanda Türkıstannan Aqmeşıtke deiıngı aimaqta jäne Kenesary auyldarynda tyrysqaq ındetı tarap, Aqmeşıttı qorşau kezınde Kenesarynyŋ balasy Japar sūltan da auruǧa şaldyqqan. Aqmeşıt bekınısıne jasalǧan şabuyldan keiın Kenesary qosynynda bastalǧan tyrysqaq ındetıne bailanysty künde bır jylqy qūrbandyqqa şalynǧan. Kenesary men Janqoja batyrdyŋ arman-maqsaty bır boldy: ekeuı de halyqqa zäbır-japa şektırgen körşıles eldermen soǧysa otyryp, ilıktıru. Bıraq Kenesary sarbazdarynyŋ arasynda aty jaman auru tarap, soǧys kölıkterı köptep qyrylǧan soŋ, olar şegınuge mäjbür bolǧan. Al Janqoja batyrdyŋ Qoqan handyǧymen köp jylǧa sozylǧan tartysty oqiǧalary küişeie tüsedı. Qoqandyqtar 1851 jyly qazaqtardyŋ köp malyn küşpen aidap alyp ketkennen soŋ, Janqoja batyr Aqmeşıtke deiın joryq jasady, qoqandyqtardyŋ äskeri jasaǧyn talqandady, nätijesınde Qosqorǧan bekınıs-qamalyn basyp aldy. Osylaişa jergılıktı qazaqtar Qoqan ezgısınen azat etıldı. Dünienıŋ qiiuyn qaşyrǧan Hiua Hiua handyǧy 1845 jyldyŋ köktemınde Syr boiyndaǧy qiraǧan bekınısterdı qalpyna keltıruge 200 jasaq jöneltedı. Janqojanyŋ jıgıtterınıŋ ūrys saluymen olar kerı qaitady. Al 1847 jyly Hiua begı Uaiys-Niiazdyŋ äskerı Atanbas, Aqirek, Qamystybasty öŋırlerın jailap otyrǧan qazaqtarǧa şabuyl jasap, 1400 üidı oirandap, aşyqtan aşyq tonaidy. Osy jyldyŋ tamyz aiynda Hiua begı Qojaniiaz bastap, olarǧa ılesken satqyn sūltandar Janǧazy Şerǧaziev pen Elıkei (Ermūhamed) Qasymov qazaq auyldaryn taǧy da tonauǧa ūşyratady. Hiualyqtardyŋ mūndai şapqynşylyǧy bır jylda bırneşe ret qaitalanady. Ozbyrlyqqa ūşyraǧan elın qorǧauǧa Janqoja 700 sarbazymen taǧy köterıledı. Qūramynda ekı myŋ äskerı bar hiualyqtar Jaŋaqala bekınısınıŋ töŋıregıne kelıp şoǧyrlanyp bekınedı. Ekı patşalyqpen qatar soǧysyp, barymtalau men tonaudan köz aşpai, äbden qaljyraǧan Syr boiy jauynger qazaqtary Resei ökımetınen şyn mänınde kömek küttı. Būl turaly ensiklopediia «Janqoja batyr orys äskerlerınıŋ keluın alǧaşynda ülken ümıt, dostyq sezımmen qarsy aldy. 1847 jyly Raiymǧa kelıp, bekınıs sala bastaǧan Resei äskerlerıne Janqoja qarsylyq körsetpedı. Sol kezdegı Orynbor general-gubernatory V. Obruchevpen jolyǧyp söilesken Janqoja onymen orys äskerı jergılıktı halyqtyŋ tynyştyǧyn būzbaityndyǧyna jäne hiualyqtardyŋ şapqynşylyǧynan qorǧaityndyǧyna kelısedı» degen derek keltıredı. Alǧaşqy järdem retınde Janqojaǧa Reseidıŋ Raiym bekınısınıŋ bastyǧy Erofiv bastaǧan otriad kömekke kelıp hiualyqtardy bırge talqandaidy. 1847 jyldyŋ tamyz aiynda bırıkken orys-qazaq jasaqtary Syrdyŋ sol jaǧasynda salynǧan Hiua qamaly Janaqalany qiratady. Osy soǧysta jaudy ökşelei quyp, erlık körsetken Janqoja sarbazdary jalpy sany 3 myŋ tüie, 500 jylqy, 2 myŋ ırı qara, 50 myŋ qoidy qaitaryp, tūtqyndardy bosatady. Resei imperiiasynyŋ reaksiialyq saiasaty Alaida būl dostyq peiıl ūzaqqa sozylmady. Patşalyq Resei bır jaǧynan kömektesken bolyp, ekınşı qolymen otarlau saiasatyn batyl jürgızıp otyrdy. Eŋ äuelı qazaqtar qonystanǧan körıktı, qūnarly jerlerdı tartyp alyp, oǧan Orynbor äskerınıŋ orys-kazaktaryn ornalastyru josparly ärı tiianaqty türde jürgızıldı. Onymen qoimai, 1837 jyly Resei ökımetı tarapynan baǧynyşty el retınde qazaqtardan är şaŋyraqtan 1 som 50 tiyndyq jaŋa salyqty töleudı küştep engızdı. Al 1849 jyly Raiym bekınısıne Orynbor kazak-orystarynyŋ alǧaşqy jiyrma alty otbasy qonystandyryldy. Otarlau saiasatynyŋ «jemısıne» nasattanǧan olar bırte-bırte qazaqtardy otyrǧan jerlerınen yǧystyryp şyǧaryp, Syrdariia jaǧasyndaǧy şūraily jäne jaqsy sulandyrylatyn jerlerdı basy bütın iemdendı. Osyndai kemsıtulerdıŋ saldarynan Syrdariianyŋ egınşı qazaqtary paidalanylmai jatqan qūnarsyz jerlerge köşuge mäjbür boldy, tıptı keibıreulerı qonys audaruşylar men şeneunıkterdıŋ qojalyqtarynda jaldanyp jūmys ıstedı. Orys-kazaktardyŋ qatıgez jasaqtarynyŋ basqynşylyq äreketterın ärdaiym qolpaştaǧan patşa şeneuıkterı auyq-auyq eldıŋ tynyştyǧyn būzyp, būl kezde egde tartyp otyrǧan Janqojaǧa da maza bermeidı. Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ Syrdariia jüiesı boiynşa ökılı İ. Osmalovskiidıŋ kömekşısı bolyp eseptelınetın tılmaş Mūhamedhasan Ahmerov para jinauǧa şabarmandaryn Janqoja auylyna jūmsaidy. Janqoja olardy «orys zaŋynda mūndai salyq mülde joq» dep quyp jıberedı. Arzan ataqqa, jalǧan mansaptarǧa maldanbaǧan... Patşa şeneunıkterı el arasynda zor bedelge ie Janqoja batyrdy öz jaǧyna tartyp, onyŋ hiualyqtarǧa qarsy qoiyp, paidalanyp körmek boldy. Ol üşın qolbasşyǧa Qaraqūm men Syrdariia jaǧasyndaǧy Borsyqqūm qazaqtarynyŋ basqaruşysy degen mansap ūsynyldy, joǧary ükımet tarapynan jyl saiyn 200 som mölşerınde jalaqy tölep tūru mındetteldı. Tıptı jeke basyna jasauyl degen ataq ta bermekşı boldy. Alaida tuǧan halqymen bırge ne körse de bekıngen halyq batyry Janqoja barlyq ataq, jalaqy, qymbat baǧaly syilyqtardan da bırjolata üzıldı-kesıldı bas tartty. Mūnyŋ özı patşalyq imperiia jendetterımen ırgenı aulaq saluǧa jetıp jatqan fakt bolatyn. Endı Janqoja batyr 1856 jyly jeltoqsanda Syr boiy qazaqtarynyŋ Reseige qarsy qaruly köterılıs bastady. Būǧan türtkı bolǧan sebep reseilık soldattardyŋ jergılıktı üş qazaqty kırpış zauytynyŋ peşıne tırıdei jaǧyp jıberuı edı. Bar qaru-jaraǧy jer öŋdeitın ketpen men ūzyn sapty şot, soiyl, sadaq, naizalardan tūratyn köterılısşıler alǧaşynda būrynǧy han ordasy ornalasqan Jaŋaqalaǧa lap qoiyp, şyǧynǧa ūşyratty, 1856 jylǧy jeltoqsan aiynyŋ aiaq kezınde Qazaly qamaly qorşauǧa alyndy. Būl kezderde jatyrdyŋ sapyna qosylyp jatqan sarbaz sany köbeie tüstı: köterılıstıŋ bas kezınde Janqojanyŋ 1500-den asa sarbazy bolsa, 1857 jyly qaŋtarda olardyŋ sany 5000-ǧa jettı. Köterılısşılerdıŋ qaulap ösıp bara jaqany Orynbor general-gubernatory V.A. Perovskiidı qatty alaŋdatqany sonşa, ol general-maior Fitingoft bastaǧan 300 atty kazak, 320 jaiau äsker, 1 zeŋbırek, 250 gusar äskerımen qosa sūltan Elıkei Qasymov bastaǧan bırneşe jüz kazak jasaǧy bar jazalau otriadyn attandyrady. «Jazalauşy äsker men köterılısşıler arasyndaǧy şeşuşı şaiqas 1857 jylǧy 9 qaŋtarda Aryqbalyq şatqalynda öttı. Şaiqas kezınde aq tudy Janqoja batyrdyŋ özı köterıp tūrdy. Bıraq batyrdyŋ naşar qarulanǧan jasaǧy ot şaşqaŋ zeŋbırektıŋ snariadyna jäne myltyqtyŋ kalyŋ oǧyna tötep bere almady. Jazalauşy otriad köterılısşılerdı yǧystyryp, jolda kezdesken qazaq auyldaryn şauyp, tonauşylyqqa ūşyratty» dep halyq köterılısınıŋ aiausyz basyp-janşylǧanyn jazady. Köterılıs jeŋılgen soŋ, şegıngen Janqoja jasaqtary töŋırekten odaqtastar tabu äreketınen tük öndıre almady. Alaida būl soǧystarǧa qatysqan qarapaiym tūrǧyndar şekten tys jauyzdyqtardy kördı. Malynan tıgerge tūiaq qaldyrmai sypyryp äkettı, adam aitqysyz aiuandyqtar beibıt adamdarǧa jasaldy. Köterılıs jeŋılıs tapqannan keiın Janqoja satqyndyq jasaǧan rubasylary men elaǧalaryna renjıp, Dauqara jaqqa, odan Būhar handyǧy jerındegı Erler tauyna jalǧyz ketıp qalady. Qazaqtardyŋ Janqoja Nūrmūhamedūly qolbasşylyq etken köterılısı osylai aiaqtaldy. Batyr kelbetı Janqoja batyrdyŋ suretı bärımızge belgılı bolǧandai, ötkır sūsty, qalyŋ qabaqty, ırı denelı, appaq saqaly keudesın japqan, naǧyz dala bayrlarynyŋ beinesın sipattaidy. Reseidıŋ otarlyq ezgısıne qarsy 1856-1857 jyldardaǧy köterılısı kezınde batyrdyŋ myŋbasy bolǧan Syrlybai Şabaqūlynyŋ şöberesı, Oraq Janūzaqūlynyŋ 1930 jyly qoiǧan: «Janqoja atamyz qandai adam bolǧan?» degen sūraǧyna «Ūialy» auyldyq keŋesıne qarasty «Biıktau» eldı mekenınde ömır sürgen Bijan Jalmyrzaūly: «Janqoja öte sūsty, közderı jalyn atyp tūratyn, qabaǧy qalyŋ, nazaryn säl tömen salsa qoiu, būira qastary janarlaryn jartylai jauyp ketetın adam bolǧan. Aşu qysqanda ekı közı qantalap, ünemı bılegıne ılıp jüretın aibaltasyn şyr ainaldyryp, ysqyrady eken. Bıraq, sonşalyqty aibatty batyrdyŋ boiy ūzyn bolmaǧan. Orta boilydan säl-päl ǧana joǧary, ekı iyǧyna ekı adam erkın syiatyndai qaqpaq jauyryndy, keŋ keudelı, juan moiyn, mūryny ülken, törtpaq adam bolǧan» degen jauap qaitarǧan eken. Janqoja jıgıt aǧasy bolǧan şaǧynan bastap, ūzyn saqalyn qyzdyŋ būrymyndai etıp örıp qoiatyn bolǧan. Būl batyrdyŋ «at üstınde jäne ūrys kezınde jeldıŋ ekpınımen kedergı bolmasyn» degen ūqyptylyǧynan tusa kerek. Armandaǧan ölım jäne aqyrǧy aiqas El auzynan jetken aŋyz boiynşa batyr maidan üstınde şeiıt ketudı armandap ötken. Alaida, būǧan aǧaiyn-tuystary jol bermegenge ūqsaidy. Mäselen, alǧaşqyda Aryqbalyq maŋyndaǧy orys äskerımen soǧysta aty da, özı de jaralanyp, aqyrǧy demı bıtkenşe aiqasyp, ata jaudyŋ qolynan ölmekşı bolǧan Janqojany Qūlbaraq batyr siiaqty etjaqyn tuys, qarulas dostary ajal auzynan äreŋ alyp şyǧady. «Qan maidanda ölmedım» dep tıleitın batyrlar joly Janqojany ainalyp ötpegen. 1860 jyly jazalauşy äsker Qyzylqūmnyŋ ışındegı Janqara kölınıŋ basynda otyrǧan Janqoja batyrdyŋ auylyn qorşauǧa aldy. Qandy şaiqastyŋ barysynda 86-dan asqan Janqoja batyr jazalauşylardyŋ oǧynan qaza tapty. Batyrdyŋ ömırden öter kezdegı soŋǧy sätın L. Meier bylai dep suretteidı: «Qart batyr oq ötpeitın sauytyn kiıp, qaru-jaraǧyn asynyp, üiınen şyǧyp ülgerdı. Bıraq aty joq eken. Ajalymnyŋ jetken jerı osy eken dep, ol bır tömpeşıktıŋ üstıne aspai-saspai şyǧyp aldy da, öz imanyn özı üiırıp, dūǧa oqi bastady... zulaǧan oqtar... köpke deiın onyŋ sauytynan ötpei, taiqyp ūşyp, kerı tüsıp jatty. Aqyrynda bır oq onyŋ moinyna däl tiıp, qart batyrdyŋ ömırın qiyp kettı». Qyzylqūmda jalǧyz otyrǧan Janqojany Elıkei Qasymov bastaǧan kazak otriady öltırıp ketedı. Osylaişa «Ölsem öz jerımde dūşpanymmen bır ūstasyp öleiın» dep Qyzylqūmnan şyǧyp elge bettegen esıl erdı özderımen ömır boiy soǧysyp kelgen, alaida ala almai köp jyldar qytyǧyna tigen, jauyz basqynşy orys-kazaktar degenıne jetkızbei, ajal oǧyna bailap bergen.
Zaŋǧar KÄRIMHA
history.kz
