Qazaqstan İslam memleketı bola ma?

BQO-da 15 jasar qyz şariǧat zaŋy boiynşa, dästürlı emes dıni aǧymdy ūstanatyn azamatpen zaŋsyz nekege tūrdy. Soŋǧy jyldary qazaqstandyqtar jaŋa äleumettık synaqtarmen, dındarlyqtyŋ ösuımen bailanysty būryn belgısız keleŋsız qūbylystarmen betpe-bet kelıp jatyr. Jalpy Qazaqstandaǧy dıni ahual turaly qoǧamda üstırt tüsınık qalyptasqan. Öitkenı dın qazaqstandyqtardyŋ aqyl-oiyn ǧana emes, zaiyrly memleket ömırınıŋ ärtürlı salalaryna da äser etıp otyr. Eger jaǧdai däl osyndai qarqynmen dami berse, onda köp ūzamai zaiyrly memlekettıŋ zaŋdary ıske aspai qalmai ma?

Şariǧat jolymen 15 jasar qyzben nekelesu

 Älem İlon Masktyŋ jaŋa jobalary, genetikterdıŋ zertteulerı, ǧalymdardyŋ aşqan jaŋalyqtary, quatty lazerlerdıŋ bolaşaǧy jäne basqa da serpındı jobalar bükıl älemde talqylanuda. Al Qazaqstanda «salafitterdıŋ» teledidardy jaulap aluyn, jaŋa meşıttıŋ aşyluyn, «ejelgı ädet» boiynşa qyzdardy ūrlaudy, hidjab mäselesın jäne t.b. talqylauda. Sebebı saiasi ideologiia men ǧylymǧa senetınder az, sondyqtan ǧylymi mäselelerdıŋ ornyna dıni ısterdı adamdarǧa talqylauǧa tura keledı. Bız 28 jyl boiy qūry äurelenıp keldık, endı taǧy da – äurelenu. Mūndai ürdıs 90-şy jyldary, Egova Kuägerlerı kezdesulerın mektep mäjılıs zalynda ötkızgende tüsınıktı boldy (!). Būl taqyryp 12 jyl būryn da özektı boldy. Dın turaly jaŋa zaŋ qabyldaǧysy da keldı, bıraq qūqyq qorǧauşylar, «demokrattar» jäne t.s.s ony qabyldauǧa qarsy boldy. Būl qarsylyq 2010 jyly Astanada ötken EQYŪ sammitıne deiın bolyp, zaŋ qabyldanǧan joq. Esımde, belgılı qūqyq qorǧauşy Evgenii Jovtis: «Terrorizm joq bolsa, bızge zaŋ ne üşın qajet? - degen bolatyn. 2008 jyldyŋ aiaǧynda, 2009 jyldyŋ basynda men gazetterde dın turaly jaŋa zaŋ qabyldau qajettıgı turaly bırqatar maqalalar jazdym - 1992 jylǧy zaŋ dästürlı islam men mädeniettı qoldaityn tym liberaldy edı. Nätijesınde zaŋ «terroristık şabuyldardan» keiın ǧana keş qabyldandy. Bızdıŋ kezımızde keibır imamdar oqu oryndaryndaǧy hidjabty qoldaityn petisiia daiyndap, qol jinaudy ūsyndy. İslam erejelerıne säikes, oranudyŋ büldırşın qyzdar emes, baliǧat jasyna jetken qyzdarǧa qatysty ekendıgı turaly QMDB ökılderınıŋ tüsındırmelerı eşkımdı qyzyqtyrmady. Mıne, soŋǧy jaŋalyq ta osy taqyrypqa bailanysty. Batys Qazaqstan oblysynda 15 jasar qyz 29 jastaǧy jıgıtke tūrmysqa şyqty. Poliseiler 16 qyrgüiekte qyzdyŋ Börlı audanynda joǧalyp ketkenın aitty. Keiın ony Oraldan tapty. Onda ol şariǧat zaŋymen, dästürlı emes dıni aǧymdy ūstanatyn azamatpen zaŋsyz nekege otyrǧan. Neke meşıt qyzmetkerlerı, imamdar jäne kämeletke tolmaǧan balanyŋ zaŋdy ökılderınıŋ qatysuynsyz jasalǧan. Sonymen qatar «küieu» jalǧan nekemen 2005 jyly tuǧan kämeletke tolmaǧan jasöspırımmen jynystyq qatynasqa tüsken. Kämeletke tolmaǧan qyz paranja kiıp, tuystarymen bailanysty üzbek bolǧan. Oǧan Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq kodeksınıŋ 122-baby «On alty jasqa tolmaǧan adammen jynystyq qatynas nemese seksualdyq sipattaǧy özge de äreketter» (bes jylǧa deiıngı bostandyqty şekteu türındegı jaza nemese sol merzımge bas bostandyǧynan aiyru) boiynşa qylmystyq jauapkerşılıkke tartylady. Sondar jastar zaiyrly memlekettıŋ zaŋdaryn bılmei me nemese oǧan baǧynǧysy kelmei me?! Alaida, keiınırek belgılı bolǧandai, tergeu kezınde 15 jasar qyzdyŋ anasy sot-medisinalyq saraptamalardan jäne basqa biologiialyq saraptamalardan üzıldı-kesıldı bas tartqan jäne er adamǧa qatysty eşqandai şaǧymdanbaǧan. Er adam eşqaida ketpeu turaly qolhatpen bosatylǧan. Qazırgı uaqytta qyz Jambyl oblysyna üiıne ketken. Endı şariǧat zaŋdarynyŋ jaqtauşysynyŋ (jäne basqa da jaqtastarynyŋ) bolaşaǧy zaiyrly memleket sotynyŋ şeşımıne bailanysty. Er adamǧa qatysty qylmystyq ıs taraptardyŋ tatulasuyna bailanysty toqtatyluy äbden mümkın. Soŋǧy kezderı mūndai jaǧdailar jiılep kettı. Sonymen qatar bızdıŋ zaŋdar seksualdy salada tym liberal – ­ eldı pedofiliia mäselesı uşyǧyp tūr. Qazırgı kezde dın genderlık jäne otbasylyq qatynastarǧa äser etıp keledı. Bızdıŋ imamdar erlerge äielderın qamşymen sabap tūruǧa, kışkentai qyzdardy oramalmen tūmşalap qoiuǧa, «neke kiiu» räsımın resmi neke tırkeuınsız-aq oryndauǧa rūqsat berdı. İslam dını äieldı küieuıne baǧynbaǧan kezınde ūruǧa rūqsat etedı. Köptegen mūsylman elderınde äielderge qatysty tūrmystyq jäne jynystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy zaŋdar joq. Qazaqstan da osyǧan bet būra ma? İslam zaŋymen ajyrasular da jiılep kettı. Küieuı äielıne tek «talaq» («ajyrasu») sözın aitsa, ajyrasqan eseptı. Al tastandy otbasy alimentsız qalady, öitkenı resmi neke tırkelmegen. Būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy jariialanymdar boiynşa, imamdardyŋ özderı de mūndai äreketterge baryp jür. Keibır şeneunıkterımız de olardan qalyspaudaäs. Bılım, ǧylym, mädeniet jäne ädebiet deŋgeiınıŋ aitarlyqtai tömendeuı turaly aitpai-aq qoiaiyq. Memleket bei-jai qaramasa, mūndai tendensiialar küşeie beredı. Būqaralyq aqparat qūraldary «qasiettı neke» («bauyrlasu») elementterı qarqyn ala bastaǧanyn jazdy: qyzdar radikaldy islam aǧymdarynyŋ ökılderıne tūrmysqa şyǧyp, sodan keiın küieuı «talaǧyn» aityp, ajyrasyp, dostaryna bere salady. Osydan keiın qyz qaita tūrmysqa şyǧyp, shema taǧy qaitalanady. Nätijesınde, qyz äkesınıŋ kım ekenın bılmei, düniege bala äkeledı. Mūsylman qoǧamynda äieldı er adammen teŋ emes. Mūsylmandyq dästür boiynşa, äiel küieuıne tolyqtai baǧynady. Äieldıŋ negızgı rölı otbasynda, ūrpaq örbıtude jäne bala kütımı, al er adamnyŋ rölı otbasyn qarjylai qoldau bolyp tabylady. Eger äieldıŋ bılım, jūmys jäne t.b. özınıŋ qalauyn bıldırse,  qamqorşysynyŋ kelısımımen ǧana ala alady. Säikesınşe otbasyndaǧy jäne qoǧamdaǧy äielderdıŋ orny özgerude. Ūzyn mataǧa oranǧan äiel joǧary bılım almauy, er adamdarmen jūmys ıstemeuı, qoǧamdyq jūmystarmen, saiasatpen, önermen jäne t.b. ainalyspauy kerek. Mūndai ideologiianyŋ  nätijesı ­–  otbasymen nemese jalǧyz-aq qazaq äielderı Siriiaǧa şariǧat jäne halifat zaŋdarymen ömır süru üşın ketıp jatyr.

Dıni mäselelerge qatysty BAQ arasyndaǧy baiqau

 Zaiyrly memlekette ruhani qūndylyqtardyŋ tūtqasy dıni qyzmetkerlerge ǧana berılgenı taŋqalarlyq, dın mädeniet pen ideologiiany auystyra jazdady, al mädeniet üilerı, kıtaphanalar, mūrajailar jabylyp nemese qaŋyrap qaldy. Al olardyŋ ornyna köptegen meşıtter, şırkeuler men hramdar aşyldy. Sondai-aq bızde būl taqyryp boiynşa ǧylymi zertteuler, äsırese analitikalyq sipattaǧy, sonymen qatar eldegı bolaşaq dıni kartinanyŋ ǧylymi negızdelgen boljamdary az. Zaiyrly memlekette dındarlyqtyŋ ösuı, onyŋ bılım, ǧylym, mädeniet deŋgeiıne, genderlık teŋdıkke jäne t.b. äserı zertteluı kerek. Būl öte özektı taqyryp jäne ol dıni terrorizm men ekstremizmnıŋ aldyn-alu jönındegı jūmysty ǧana qamtymauy kerek. Dınnıŋ qoǧamdyq ömırdıŋ ärtürlı salalaryna äserı turaly zertteuler qajet. Būnda būqaralyq aqparat qūraldary maŋyzdy röl atqarady. 2017 jyldan bastap Almaty qalasynyŋ äkımdıgı būqaralyq aqparat qūraldary arasynda dın salasyndaǧy özektı mäseleler boiynşa jarystar ötkıze bastady. Būl der kezınde bastaǧlǧan jäne qajettı jūmys. Al būqaralyq aqparat qūraldary arqyly jürgızıletın aǧartu jūmystary dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ aldyn-alu men küresude maŋyzdy jäne tiımdı kömek bolyp tabylady. Biylǧy jyly «Qoǧamdyq damu ortalyǧy» qoǧamdyq qory (atqaruşy direktory Bırjan Qaztūrǧanov, qoǧammen bailanys jönındegı menedjer Beibıt Tūrabaev) jurnalister men BAQ arasynda dıni mäseleler boiynşa 2020 jyldyŋ 21 säuırı men 21 qazany aralyǧynda baiqau ötkızdı. Konkurs Almaty qalasy Qoǧamdyq damu departamentınıŋ memlekettık äleumettık tapsyrysy aiasynda öttı. Baiqauǧa orys jäne qazaq tılderınde barlyǧy 200-den astam material ūsynyldy. Ūsynylǧan jūmystar özektı mäselelerdı bölıp körsetedı: dıni zaŋnama normalaryn tüsındıru, konfessiiaaralyq kelısım men tözımdılık, destruktivtı tendensiialardyŋ yqpal etu qaupı, dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ aldyn alu jäne küresu jäne t.b. Marapattau räsımı 5 qaraşada «Kazzhol Park Almaty» qonaq üiınde, Embı zalynda öttı. Būl şarany Almaty qalasy Dın ısterı basqarmasy men «Qoǧamdyq damu ortalyǧy» qoǧamdyq qory ūiymdastyrdy. Baiqauǧa Almatyda jūmys ısteitın jergılıktı jäne respublikalyq BAQ-tyŋ jurnalisterı, ǧylymi sarapşylar, täuelsız publisister men blogerler qatysty. Qazylar alqasy barlyq ötınımderdı qarap, jariialanǧan nominasiialar boiynşa jetı jeŋımpazdy anyqtady:

1. Änuarbek Ömır «Üzdık televiziialyq janr» nominasiiasy boiynşa.
2. Nūrekeşov Erkebūlan «Merzımdı basylymdardaǧy qazaq tılındegı üzdık publisistikalyq maqala» nominasiiasy boiynşa.
3. Eldesov Dastan «Merzımdı basylymdardaǧy orys tılındegı üzdık publisistikalyq maqala» nominasiiasy boiynşa.
4. «İnternet-resurstaǧy qazaq tılındegı üzdık maqala» nominasiiasy boiynşa Ädılet Mūsahaev.
5. «İnformbiuro» aqparattyq agenttıgı «İnternet-resurstaǧy orys tılındegı üzdık maqala» nominasiiasy boiynşa.
6. Satybekov Jänıbek «İnternettegı üzdık video» nominasiiasy boiynşa.
7. «Eŋ belsendı bloger» nominasiiasy boiynşa Berıkbaev Elnar.

Is-şaraǧa Almaty qalasy Dın ısterı basqarmasy basşysynyŋ orynbasary Erǧali Köşeke men äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-nıŋ Dıntanu jäne mädeniettanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Ainūr Qūrmanalieva qatysyp, baiqau jeŋımpazdaryna baǧaly syilyqtar tabys etken Baiqaudy ūiymdastyruşylar qatysqandary üşın alǧys bıldırıp, BAQ pen blogerlerdıŋ dın salasyndaǧy aǧartuşylyq jūmystarynyŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Olardyŋ pıkırınşe, būl halyqtyŋ dıni sauattylyǧyn arttyruǧa, sondai-aq dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ aldyn-aluǧa jäne onymen küresuge ülken üles bolyp tabylady. Üzdık materialdardyŋ avtorlary qūrmet gramotalarymen jäne Axis sporttyq velosipedterımen marapattaldy. Sondai-aq,  on yntalandyru syilyǧy berıldı.

Destruktivtı dıni aǧymdarǧa qarsy äreket

Bızdegı dınnıŋ mäz emes ekendıgı turaly mynadai derek bar: kün saiyn 20-40 qoŋyrau «114 jedel jelısıne» kelıp tüsedı. Destruktivtı dıni aǧymdardyŋ yqpalyna tüsken nemese dıni sipattaǧy problemalardyŋ saldarynan ömırlık qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan qazaqstandyqtarǧa kömek körsetu üşın "114 jedel jelısı" jobasy ıske qosyldy. «114 jedel jelısı» – būl tegın koll-ortalyq jäne chat-sait, ol barlyq niet bıldıruşılerge dın turaly kez kelgen mäseleler boiynşa keŋes beredı, sondai-aq zardap şekkender üşın psihologiialyq jäne qūqyqtyq kömek ūsynady. Ökınışke orai, 2019 jyldyŋ jeltoqsanynan bastap aǧymdaǧy jyldyŋ tamyzyna deiın jelıde eşkım qyzmet körsetken joq. Tamyzdan bastap jobany «Social Development Center» qoǧamdyq qory QR Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgınıŋ qoldauymen «Azamattyq bastamalardy qoldau ortalyǧy» KEAQ memlekettık granty aiasynda jüzege asyruda. Senım telefonynyŋ barlyq operatorlary bılıktı dıntanuşylar bolyp tabylady jäne dınge qatysty barlyq sūraqtarǧa käsıbi türde jauap bere alady. Eger mäsele belgılı bır mamandy qajet etse, operator mäselenıŋ sipatyn anyqtap, ötınış beruşını teologpen, psihologpen nemese advokatpen bailanystyrady. Konsultasiiany täjıribelı mamandar jürgızedı, onyŋ ışınde tanymal psiholog, QR psihologtar men psihoterapevter qauymdastyǧynyŋ müşesı – Lola Şakimova, «Jusan» arnaiy operasiiasyna qatysuşy, teolog – Aslanbek Tynyştyqov; zaŋger, PhD doktor – Serıkhan Ädılǧazy, sondai-aq Dıntanu jäne islamtanu salasyndaǧy sarapşylar, oŋaltu ortalyqtarynyŋ teologtary bar. Şynynda da, destruktivtı dıni aǧymdar qoǧamdyq qauıpsızdıkke, neke jäne otbasy institutyna, adamnyŋ fizikalyq jäne psihikalyq densaulyǧyna qauıp töndıredı. BAQ pen qoǧamnyŋ mındetı – būl qauıpke qarsy tūru. QR Terrorizmge qarsy ortalyǧynyŋ mälımetınşe, 2019 jyldyŋ soŋyndaǧy jaǧdai boiynşa Qazaqstanda destruktivtı dıni ideologiianyŋ 20 myŋnan astam ızbasarlary ömır sürgen. Qazır «taza» islam zaiyrly memlekettıŋ joǧary oqu oryndary men mektepterıne deiın endı. «Arab» islamynyŋ erejelerın ūstanatyn oqytuşylar, Arab hidjabynyŋ, salafitterdıŋ köptegen qorǧauşylary paida boldy, «şariǧat zaŋdary boiynşa solai boluy tiıs» degen sözder jiırek estıledı. Dıni salada adamzattyŋ aitarlyqtai täjıribesı jinaqtalǧan. Tıptı, Dalanyŋ özınde de az emes. QR-nyŋ osy saladaǧy memlekettık saiasatynyŋ negızı de barşaǧa mälım: şeteldık nanymdar men missionerlerdıŋ importy emes, dästürlı ruhani mädeniettı damytu, dınnen bölıngen bılımdı, ǧylymdy, ideologiia men mädeniettı damytu, sondai-aq radikaldy emes «dala» islamyn qoldau.

Avtor: Dastan ELDESOV

«Adyrna» ūlttyq portaly