Memleket basşysynyŋ Jarlyǧymen Qazaqstanda 2021 jyldyŋ 10-qaŋtarynda parlamenttık sailau ötetını belgılı. Qazır barlyq saiasi partiialar qoǧam maŋyz berıp otyrǧan dodaǧa qyzu daiyndalyp jatyr. Jalpaq jūrtqa partiialardyŋ qanşa kandidat ūsynǧany da belgılı boldy. Sonymen qanşa partiia saiasi dodada baqtaryn synaidy?
Atap aitar bolsaq, «Nur Otan», «Aqjol», Qazaqstannyŋ halyq partiiasy, «Auyl» jäne «Adal» partiialary. Al tırkeude bar altynşy JSDP sailauǧa qatysudan bas tartty.
Sonymen bes partiia sailauǧa qatysady. Būl bükılhalyqtyq sailau ekendıgı sözsız. Halyq öz taŋdauyn jasaidy. Soǧan orai, iaǧni halyqtyŋ dauys beruıne orai partiialar Mäjılısten oryn aluǧa tyrysady. Sondyqtan da bız osy partiialardyŋ qoǧamdaǧy ornyn jäne demokratiialyq damytudaǧy ornyn anyqtau üşın partiialardyŋ maqsat- müddesın halyqqa tüsındıruge tyrysamyz.
Aldymen elımızdegı eŋ ülken partiia mäjılıste ǧana emes, memlekettıŋ damuyna zor ülesın qosyp kele jatqan «Nur Otan» partiiasy. 2021 jyly 10 qaŋtarynda ötetın sailauǧa elımızdegı jetekşı partiia zor daiyndyqpen kelgenın atap ötuımız kerek. Aita ketetın bır jait, «Nur Otan» öz sezınde eldıŋ damuyna yqpal etetın baǧdarlama qabyldady. «Nur Otan» partiiasynyŋ «Özgerıster joly: är azamatqa laiyqty ömır!» sailaualdy baǧdarlamasy halyqtyŋ köŋılınen şyqty. Atalǧan baǧdarlama eldıŋ jaǧdaiyn köterıp, halyqtyŋ äleumettık-ekonomikalyq quatyn arttyruǧa baǧyttalǧan.Jalpy elımızdegı bileuşı partiia Mäjılıs jäne mäslihat sailauyna zor daiyndyqpen keldı. Sailau aldynda bırneşe kezeŋnen tūratyn praimeriz öttı. Partiianyŋ 216 sailaualdy öŋırlık baǧdarlamasy talqylandy. Oǧan jūrtşylyqtan 20 myŋnan astam ūsynys tüstı. Būl ūsynystardyŋ tolyqtai eskerıldı.
Partiia sezınde Mäjılıs sailauyna 126 ümıtker ūsynyldy. Onyŋ ışınde 77 ümıtker praimeriz qorytyndysy boiynşa ötse, 49 kandidat partiialyq kvota boiynşa ūsynyldy. Aita ketu kerek, partiianyŋ praimerizıne 10 myŋnan astam adam qatysty. Būl orasan zor körsetıkış. Būl jaǧdai elımızdıŋ damuy men qoǧamdaǧy jaǧdaidyŋ kez kelgen azamatty qalys qaldyrmaitynyn körsetetedı. Sailau qarsaŋynda partiia qataryna 42 myŋnan astam müddeles azamattar qosyldy.
2016 jylǧy parlamenttık saiasi dodada sailauşylardyŋ 82,2 paiyz dauysyn alǧan «Nur Otan» būl joly da ülken basymdyqqa ūmtylatyny sözsız.
Aita ketu kerek, Mäjılısten oryn aluǧa ümıtker bolyp otyrǧan partiialardyŋ bırı – «Aq jol». «Aq jol» öz sezınde kandidat retınde 38 adamyn ūsyndy. Partiianyŋ baǧyttarynyŋ bırı retınde olar Alaş ardaqtylarynyŋ jolyn ūstanatynyn mälım ettı. Partiia sonymen qatar, kommunizm elesınen arylu joldaryn da söz ettı. Būl da partiianyŋ baǧyttarynyŋ bırı bolmaq. 2016 jyly parlamenttık sailauda 7 mandat ielengen partiia müşelerı būl jolǧy saiasi dodada da deputattyq mandattan ümıttı. Qanşa dauys nemese oryn alady, ony 10 qaŋtar künı halyqtyŋ dauysy şeşedı.
Sailau aldynda özderınıŋ atyn özgertıp, «kommunistık» sözınen qūtylǧan kommunister qaitadan Qazaqstan halyqtyq partiiasy bolyp tırkeldı. 2016 jyly bolyp ötken sailauǧa qatysyp, 7,14 dauys alǧan kommunisterdıŋ Mäjılıste 7 mandatqa ie bolǧany belgılı. Kommunizm elesınen mülde arylyp, endı äleumettık baǧytty köteretının mälım etken halyqtyq partiia şyn mänınde halyqtyq bola ala ma? Būl endı halyqtyŋ taŋdauyna bailanysty.
Būǧan deiıngı parlamenttık sailaularda Mäjılıstegı mandatqa qoly jetpegen «Auyl» partiiasy būl saiasi dodaǧa barynşa daiyndyqpen kelgen siiaqty. Aldyn ala tarazylamai-aq qoiaiyq, bıraq qai partiia bolsyn Mäjılısten oryn aluǧa müddelı. Ötken sailaudyŋ nätijesı boiynşa 2,01 paiyz ǧana dauys alyp, mejelı körsetkışke jete almaǧan «auyldyqtar» būl joly auyldyŋ infraqūrylymyn damytuǧa müddelımız» dep otyr. 300 myŋǧa juyq müşesı bar «Auyl» partiiasy būl joly 19 adamyn kandidattyqqa ūsyndy. Tek Senatta ǧana bır müşesı bar, «Auyl» partiiasy endı mäjılısten oryn aluǧa talasatyny sözsız.
Osydan bırneşe apta būryn atyn özgertıp, «Adal» atanǧan būrynǧy «Bırlık» partiiasy osy jolǧy sailauda bırlıgın, ūiymşyldyǧyn körsete ala ma, joq pa, mūnyŋ bärı olardyŋ sailau barysyndaǧy ūiymdastyru şeberlıgın körsetuıne bailanysty. «Adal» partiiasy būl joly jaŋa azamttarmen tolyqty, olardyŋ ışınde käsıpkerler, tanymal jurnalister men belgılı käsıpker azamattar bar. «Adal» saiasi partiiasy agronerkısıp keşenı men azyq-tülık qauıpsızdıgın jäne käsıpkerlıktı, sonymen qatar,künkörıs minimumnyŋ ölşemın qaita qarastyrudy közdep otyr. Parlamentke 20 ümıtkerın ūsynyp otyrǧan «Adal» partiiasy medisina qyzmetkerlerınıŋ märtebesın köteru turaly zaŋ jobasyn qabyldau qajettıgın aityp otyr.
Rasy kerek, būl jolǧy Mäjılıs sailauynyŋ airyqşa erekşelıgı bolaiyn dep tūr. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Parlament Mäjılısı jäne mäslihat deputattary sailauyn taǧaiyndau turaly ündeuınde Mäjılıste parlamenttık oppozisiia instituty qūrylatynyn mälımdedı. Endı osyǧan orai Mäjılıstıŋ tūraqty komitetınıŋ bır töraǧasy men ekı hatşysy parlamenttık oppozisiia deputattarynan sailanady. Sonymen qatar oppozisiia bır ret parlamenttık tyŋdau ötkızu qūqyn ielenedı. Būl jolǧy mäjılıs sailauynyŋ taǧy bır artyqşylyǧy, deputattyqqa ūsynylatyn partiialyq tızımde äielder men jastar üşın 30 paiyzdyq kvota bar. Būl ärine elımızdegı parlamentarizm institutyn damytuǧa köp septıgın tigızedı. Ekınşıden, jastar elımızdegı eŋ ülken pıkırtalas alaŋy Mäjılıs mınberınde söileu mümkındıgıne ie bolady. Halyqtyq mäselelerdı köteredı. Ükımetke deputattyq saual jasau arqyly tüiındı problemalardyŋ tezırek şeşıluıne yqpalyn tigızedı. Sondyqtan da partiialardyŋ parlamentten oryn aluǧa ūmtylysyn quana qūptau kerek. Öitkenı joǧaryda aitqanymyzdai, partiiadan sailanǧan deputattar halyq pen bilık arasyn jalǧaityn altyn köpır. Eldıŋ müddesın bilıkke, ükımetke tıkelei jäne jedel jetkızedı. Sondyqtan da bilıktıŋ qainar közı halyq bolsa, al bilık būqaranyŋ jaiyn küittep, memlekettıŋ damuyn joǧary deŋgeide köteredı. Al partiia qatarynan ümıtker retınde ūsynylyp, Mäjılıske kelgen halyq qalaulylarynyŋ bärı de ortaq maqsatta jūmys ısteidı. Ol – halyqtyŋ äl-auqatynyŋ jaqsaruy. Negızı elımızdegı partiialardyŋ da baǧyty ärtürlı bolǧanymen, olardy da bır maqsat bırıktıredı. Memlekettıŋ myzǧymastyǧy men halyq tūrmysynyŋ artuy, ekonomikanyŋ damuy men elımızdegı tūraqtylyq partiialar üşın basty mındet jäne ortaq maqsat ekenı tüsınıktı.
Erkın Qaldan
