Kektı besık nemese «kektı qatyndar» men «kektı jatyrda» ūiyǧan handyq

Osy arada mynany eskerte ketemın: qatyn – qazırgı qazaq tılınde arhaizmge ainalǧan ūǧym, ol äuelgı zaŋdyq qūqy men maǧynasy boiynşa  – därejelık atau. Otaǧasynan keiıngı zaŋdy bilık iesı, jerge mūragerlık  etetın, mülık pen maldyŋ  enşılesı, sybaǧa basy. Qazaq qoǧamyndaǧy qatyndar – ierarhiialyq (äulettık) ornyna qarai: bäibışe, toqal, qūdaǧi, qūdaşa, kelın, qyz, abysyn, ajyn, jeŋge, sondai-aq  özı teŋdes erkektermen teŋ qūqyqta – naǧaşy, jien, böle retınde är qaisysy öz orynyna qarai bilıkke aralasyp, enşı alyp,   tiıstı  sybaǧasyn bölısken. Tıptı küŋnıŋ de mūragerlık qūqy bolǧan. Al  bügıngı ädebi tıl ainalymyndaǧy äiel ūǧymynyŋ arab tılındegı maǧynasy – küŋsı, iaǧni, küŋnen de künı tömen, bas erkı joq, ölse – qūnsyz, eŋbegıne jalaqy tölenbeitın, tuǧan balasy da esepke alynbaityn basybaily üi salmasy. Keŋestık teŋgerme saiasat tūsynda sauaty ortadan tömen, tärbie men ädep sıŋbegen belsendı qazaq äielderı: bız menşık iesı – qatyn emespız, mal-mülıksızbız, basybaily krestiankalar siiaqty bız de äieldermız –  dep taptyq astar berıp, 1927 jyldan bastap şyqqan jurnaldyŋ atyn «Äiel teŋdıgı» (keiıngı «Qazaqstan äielderı»)  dep atady. Sodan bastap «äiel» ūǧymy jazba ädebi tıldık termin retınde qalyptasyp qaldy. Al özbek, türıkmen, qyrǧyz, tatar, noǧai, qaraqalpaqtar «äiel» terminınen sanaly türde bas tartty. Äielderge arnalǧan basylymdar «Özbekstan qotyn-qyzlary», «Tatarstan qatynlary»  dep ataldy. Bız, negızgı äfsana arqauynyŋ maqsatyna säikes, olardyŋ taq bilıgıne ielık etetın zaŋdy qūqyn, bilık aiasyn, mūragerlık enşısın anyqtaityn därejelık maǧyna beretın   «qatyn» atauyn qoldandyq. Äitpese, olardyŋ «qatyndyq» ruhyn äielge deiın tömendetsek, onda imperiianyŋ tūtqasyn ūstaǧan, qūryltaidyŋ şeşımı arqyly «qatyn» (imperatrisa) därejesı berılgen Terken qatyndy,  Ögıl-qaimyş qatyndy, Sorqaq qatyndy, Şäbi qatyndy, Manduhai qatyndy, Taidulla qatyndy «küŋ» esebınde kemsıtken siiaqty körıner edık. Mūndai maǧynasy terıs tüsınık beretın ūǧymdar är tılde kezdesedı. Sondai-aq, osy äfsanada kezdesetın «altyn ūryq», «kektı jatyr», «kektı qatyndar», «ūly jesırler», «kündester» t.b. tyrnaqşaǧa alynǧan sözderdıŋ tarihi termin ekenın eskertıp, jatsynbai qabyldaudy ötınemız. Al sözımız senımdı şyǧuy üşın:  «Hatun – titul predstavitelnisy hanskogo roda. İm obladali daje te docheri hanov, kotorye sostoiali v brake s predstaviteliami menee znatnyh semeistv. Suprugi hanov iz chisla docherei bekov ne imeli prava na etot titul i nazyvalis obychno udjin (fudjin) ili beki (begım – T.J.), vprochem, v letopisnoi tradisii ih takje mogli nazyvat hatun, neskolko povyşaia ih status» – degen orys ǧalymdary R.Iý. Pochekaev pen İ.N. Pochekaevanyŋ  pıkırın tüpnūsqa boiynşa keltırudı oryndy sanadyq.

Tektı degdar Şäkärımnıŋ  sendıre baiandauynşa, ūlt bop ūiyp kele jatqan qazaq qauymynyŋ  är üş adamynyŋ ekeuın qasym etken,   esıl jūrtty «elım-ailatyp» zar  qaqsatqan, «Alqakölge aparyp sūlatqan»  – «Joŋǧar handyǧy» tarih saqnasyna qaidan şyǧa keldı, osy? Ūly Şyŋǧys hannyŋ, keiıngı – Joşy, Şaǧatai, Ögedei, Töle ūlystarynyŋ tūsynda «sanda – sanaty», «törde – oryny joq» qontaişylar qalai jäne qaşan qatarǧa qosyldy? Saryözen men Edıl-Jaiyqtyŋ arasyndaǧy aspan astyndaǧy ūlanǧaiyr keŋıstıktı  «qandy  qūiyn» bop  jaipap ötken, «qan men kekke jerık bop tuǧan», «ūly jūrttyŋ» jienderın  (monǧoldar qyzdan tuǧan taq mūragerın «qontaişy» dep ataidy) – Ortalyq Aziianyŋ oiranyn şyǧarǧan oirattardy handyqtan dämettırıp, dänıktırgen kım? Aqqorǧannyŋ (Gansu ölkesınde) qaqpasyna: «Būdan ary qytai jüretın jol joq» – dep jazyp qoiǧan (al onyŋ jartastaǧy  nūsqasyn «qyzyl jügırmekter» HH ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldaryndaǧy mädeni töŋkerıste jaryp jıbergen), Saryarqa esı tügıl elesıne kırmeitın  mänju imperiiasynyŋ «saryaiaq şerıkterın» joŋǧarlar özımen qosa qazaq dalasyna qalai ertıp äkeldı?

Sonymen...

Şirek ǧasyr boiy qaǧystyrǧan osy saualdarǧa qatysty barlyq  jauapkerşılıktı moiynyma ala otyryp, būǧan bır sözben men: «Qasıret qūiynyn üiırgen kektı qatyndar men kektı jatyrda ūiyǧan handyq jäne kektı besıkte terbetılgen «altyn ūryqtar»  – dep jauap beremın.

Sebebı, dünie tarihyn asty-üstıne töŋkere qaǧystyryp, adamzat tarihyna betbūrys jasaǧan  qūdırettı imperator atanǧanymen de, Sezardyŋ da (Kleopatra), Attilanyŋ da (İldiko), Iýstinannyŋ da  (Feodora), Taŋ gauzūŋnyŋ da (Uzy tian), Şyŋǧys hannyŋ da (aŋyz boiynşa  taŋǧūt hanşaiymy), Saiyn Süleimennıŋ de (Roksalana), Napaleonnyŋ da (Djozefino), mänju patşalyǧynyŋ da (Chan fyŋnyŋ jamaǧaty, Fuŋ zynyŋ şeşesı Sychi taihu) qyr jelkesın qiǧan osy «ūly qatyndar». Olar turaly tarihi zertteuler men körkem şyǧarmalardyŋ özı bır kıtaphananyŋ qoryn toltyrady. Şyŋǧys hannyŋ ūlysyn üş ūrpaqqa jetkızbei  «ata jūrttyŋ» tızgının ūstaityn  «altyn ūryqty»   azdyryp tynǧan da sol «ūly  jesırler». Al joŋǧarlardyŋ ūlu siiaqty «süiektı şapan» jamylyp jandyǧuyna sebepker bır-aq qatyn. Ol – oirat Begersın taişynyŋ qyzy Manduhai.

Būl «imperator qatyndar» qaqynda B.Üşoq, İ.de Rehlevi, K.Uoldeger, F.V.Klivz, T.İ.Sūltanov, D.Uezerford, O.Gaivoronskii, E.İ.Kychanov, G.Abdullaev, A.V.Beliakov, M.V.Moiseev, V.Maglinov arnaiy äfsanalar jazdy. Sonyŋ ışınde R.Iý. jäne İ.N. Pochekaevtardyŋ  monografiiasy erekşe maŋyzǧa ie. Mūny bılmei, ūlystardyŋ ydyrauyn, sonyŋ ışınde Joşy ūlysynyŋ soŋǧy zaŋdy mūragerı bop sanalatyn, «Altyn orda küiregen soŋ tek özı ǧana ömır süruın jalǧastyrǧan qazaq handyǧynyŋ» (R.Iý. Pochekaev, İ.N.Pochekaeva)   tarihyn oi men boiǧa sıŋıre tüsınu mümkın emes.

 «Kündesterdıŋ» «kektı jatyrynan» tuǧan «altyn ūryqtary» men «köşpelılerdıŋ soŋǧy imperiiasy» atanǧan joŋǧar qontaişylarynyŋ boiyna  öşpendılık   uyty olardyŋ şaranasynan jaiyldy. Būl uyttyŋ asqynyp ketkenı sondai, qaǧannyŋ nemerelerı Şyŋǧys hannyŋ özınıŋ közı tırısınde bas erkındıgın bergen  qatyny, kerei qyzy Abike-bekidı (Aibike begım –?), iaǧni, ūly şeşesın  jäne   soǧan qosa taq mūragerlerınıŋ on bır  «ūly qatynyn»  şirek  ǧasyrdyŋ  ışınde  «belın syndyryp»  tyndy  (monǧoldar omyrtqasyn opyryp tyndymdaudy «qan şyǧarmaityn  qūrmettı ölım» dep esepteidı). Sonyŋ kesırınen ūly qaǧannyŋ qazasyna jiyrma bes jyl tolǧanda tört ūlysty talassyz basqaratyn zaŋdy nemese tıkelei mūrager qalmady. Ärine, «altyn ūryq» saqtalǧan, bıraq olardyŋ barlyǧy da: äkesın, aǧasyn, ürım-būtaǧyn közınşe qyrǧan taq iesıne oljaǧa tüsıp, solardyŋ bauyryn zorlyqpen jylytuǧa mäjbür bolǧan  «kektı qatyndardan», iaǧni, kektı kelınşekter men qyzdardan tuǧan edı. Al olardyŋ «kektı jatyrynda» ūiyǧan ūrpaqtar atalas äkelerınıŋ de («Äulet atasy» atanǧan Batyidan basqalaryn), aǧa-bauyrynyŋ da, kündes şeşelerınıŋ de, tıptı äke-şeşeden kındıgı bır tuǧandarynyŋ da  «belın syndyrdy», «auyzyna qūm qūiyp tūnşyqtyrdy»,  «auyzy men artqy tesıgın tıgıp», «kiızge orap suǧa batyrdy»,  «u berdı», «darǧa asty».

Onyŋ basty sebebı, äkesın öltırıp, şeşesımen qosa  özı de bodaulanǧan  «qatyndardyŋ kegı» mäŋgılık jıbımeitın kektı şemırşek bop qatyp qalǧandyǧynda edı. Sol kektı qaiyru üşın, toz-tozalasy şyqqan «Ūly jalaiyr ūlysynyŋ», «Merkıt memleketınıŋ», «Ūly naiman memleketınıŋ», «Kerei handyǧynyŋ», «Orman elı – qypşaq bırlestıgınıŋ», «Alşyndar äuletınıŋ», «Oŋǧūt (uaq) bektıgınıŋ», «Oirat qosynynyŋ», Qarahaniler däuletınıŋ, Horezm deştı-qypşaq  handyǧynyŋ, Qidan (keiınnen naiman Küşlık han gurhan atanǧan) memleketınıŋ   (būlardyŋ barlyǧy da HH ǧasyrdyŋ  ortasyna deiıngı tarihi zertteulerde  qoldanylyp kelgen resmi ataular) şaŋyraq ielerın aman-esen saqtap qalyp, qatarǧa qosuǧa ūmtyldy. Osy tūqymdardyŋ qaisysy üstem bolsa, naqtyraq aitsaq, qai taipanyŋ qyzy «altyn tızgındı» qolyna alsa, sol  ūlys sarai saiasatyna belsene aralasty.

Tıptı Şyŋǧys hannyŋ özı osy «kektı qatyndar men kektı jatyrda ūiyǧan» ūrpaqtarynyŋ tüptıŋ-tübınde «ata jūrtty» oirandap tynatynyn tüsınde körıp, şoşyp oianypty. Tüsınde aian bergen kerei qyzy Abike-bekidı  (Aibike begımdı – ?) öltıruge äruaqtyŋ zaharynan seskenedı. Tek onyŋ közı retınde «jozy men altyn tostaǧandy ǧana alyp qalypty», «Qalǧanynyŋ barlyǧyn, «qatyn» ataulynyŋ zaŋdy menşıgı bolyp tabylatyn ordany, oǧlandaryn (äskerın), sarai sypaiylary men üi qyzmetkerlerın, qazynasyn, tabyndary men üiır-üiır jylqylaryn Abike-bekidıŋ enşısıne berıptı» (Raşid-ad-din) jäne Abike-bekidı sol küngı küzet noiany Kekteige ūzatyp salady. Abike-beki men Kektei ekeuınen tuǧan Doşyn bahadür 1236 jylǧy ūly Qūryltaidyŋ şeşımımen Şyŋǧys tūqymdarymen teŋ mölşerde Qytai jerınen ülesın alady jäne eŋ joǧarǧy bilık märtebesıne taǧaiyndalady. Būl – ūly ūlystyŋ telımdeluınıŋ sırgetartary, qaǧandy şoşyndyrǧan tüstıŋ joruy emes, jorasy  ǧana edı.

Sonymen, Şyŋǧys imperiiasynyŋ tübıne jetken «kektı qatyndar men kektı jatyrda ūiyǧan han men handyqtardyŋ» kek qaiyru bylǧaǧy bastalyp kettı. Ūly imperiia qūlauǧa bet aldy. Onyŋ «törın (bilıktı) tılıp, etegın jyrtqandar» – «ūly qatyndar», iaǧni, äuelgı küieuın öltırıp, özın alǧan – jesırler, äkesı men erkek kındıktı aǧa-bauyrynyŋ tüp-tūqiianyn qaldyrmai qyryp, bodauǧa tüsken – jetım qyzdar jäne solardyŋ jatyrynan şyǧyp,  özge atalasyna öş bop tärbielengen oǧlandar.

Būǧan qarsy myŋ kıtaptan  bes  myŋ sılteme keltırıp, taq talasynyŋ tauqymetın talqyǧa sap,  qarsy uäj keltıruge bolady.  Bıraq: sol tauqymet tamyry anasynyŋ kındıgıne bailanbady jäne şeşesınıŋ, sol arqyly  naǧaşylarynyŋ kömegıne süienıp taqqa otyrmady – dep eşkım de aita almaidy. Aituy da mümkın emes. Tıptı keşegı qazaq handyǧynyŋ qūryluy men oirattardyŋ «joŋǧar» därgeiıne ie boluyna da sol «ūly qatyndardyŋ» tıkelei yqpaly boldy. Pıkır – däleldı, tūjyrym – tiianaqty şyǧuy üşın tek «ūly qatyndar» men hanymdardyŋ (keiıngı ūǧym) jeke bastaryna qatysty ata kegı jolyndaǧy bylǧaqtaryn ūtymdap, jatyq baiandap baryp, joŋǧarlardyŋ  kektı besıgın terbetken oirat Begersın taişynyŋ qyzy Manduhaiǧa  köşemız (äfsananyŋ   basty maqsaty da sol). Sonymen, «söz –  süiektı, buyn – sıŋırlı» boluy üşın, älqissany, bergıge būrmai,   ajyrǧyny arydan   ajyratuǧa mäjbürmız.

1.

Kesırlı söz, kejırlı qaǧytpasyz, turasyna köşsek, Şyŋǧys   ūlysyn ūiytqan  orda: «Qatyndardyŋ köz jasyna buaz bolsa qara jer, onda onyŋ är tamşysynan bır-bır ajdaha ösıp şyǧar edı» – degen Şekspir jazyp, Äuezov audarǧan Otellonyŋ  tolǧauyn   eske salady. Sebebı, babasy Ambaǧaidan, äkesı Esukeiden jäne Temujinnıŋ özınen bastap jetınşı ūrpaǧyna deiıngı qalyŋdyqtardyŋ barlyǧynyŋ «boiyna erkınen tys  bala bıttı», ne zorlyqpen, mäjbürlıkpen «barşa monǧoldyŋ qaǧandarynyŋ» tösegıne telınıp, «altyn ūryqty» ūiytty.

Aŋsar men äsıre äfsanany (miftı) mansūq etpeimız, bıraq  Dobu mergennıŋ jesırı Alan-gua nekesız  üş ūl (Būqa-qataǧan, Būqaty-saljy, Bodanşar-mūndar) tuǧany anyq. Sonda mergennıŋ  bel balalary Belgıtai (Belgıntai) men Bügıntai (Bügüntei): «Ärı küieuı joq, ärı jaqyn aǧaiyny joq bolsa da, bızdıŋ şeşemız üş ūl tapty. Al bızdıŋ üide Mälık-baiauyt malaidan özge bögde jan joq. Osy sümelekter sonyŋ nyspyny şyǧar» («Monǧoldyŋ qūpiia şejıresı»,18-tarmaq) – degen kädık aitady. Būǧan Alan-gua ana: «Sender būl jaidyŋ mänıne tüsıngen joqsyŋdar. Tün saiyn bır aqsary adam bızdıŋ üidıŋ şaŋyraǧyn jap-jaryq qyp kırıp kelıp, menıŋ qūrsaǧymdy sipaǧanda, onyŋ nūry jatyryma sıŋıp ketetın. Ol adam kün şyǧar kezde itşe erkelep şyǧyp ketetın. Būl jaidy bılmei jatyp, nemenege kümändanasyŋdar?!.  Allanyŋ asasynan bergen ūldary ǧoi, būlar. Olardy tobyrǧa teŋeuge bola ma? Qarapaiym adam haǧan bolsa ǧana mūnyŋ mänın tüsıner» (sonda, 21), – dep balalarynyŋ küdıgın ydyratady.

Būl syltauǧa ürım-būtaǧy ilanar. Bıraq Adam-Ata men Haua-Ana jaratylǧannan berı «Allanyŋ asasynan» balanyŋ boiǧa qalai jäne qandai jolmen bıtetını barşaǧa maǧlūm. Qūla düzde, ien dalada Mälık malaidan «özge erkek kındıktı joq» ekenı ras bolsa,  odan  qūpiia jasaudyŋ eş aiyp-şamy joq.  Endı  «altyn ūryqtyŋ» alǧaşqy tamşysy osylai «kökten qūiylǧan nūrdan ūiyǧanyna» ilanudan basqa amal joq.  Öitkenı dünienı asty-üstıne töŋkergen ūly qaǧannyŋ tüp  tūqiiany Belgıtai (Belgıntai) men Bügıntai (Bügüntei) kädıktengen Bodanşar-mūndardan taraidy. Bızdıŋ būǧan küdıgımız joq.

 Elın şauyp, jesırın zorlyqpen bauyryna basu osy Bodanşar-mūndardan bastalady. Tört aǧasy tentıretıp jıbergen Bodanşar-mūŋlyq ien taudy kezıp, şöpten kürke jasap, qarşyǧany baulyp, qūs aulap künın köredı. İen būlaqtyŋ basyn jailaǧan iesız elmen aralasyp, esın jiiady. Jatyrlas aǧasy Būqa-qataǧan ızdep kelgen soŋ Bodanşar-mūŋlyq özıne «jaqsylyq körsetken eldı şauyp, jylqy-malyn tartyp alyp, halqyn malai etedı... Bodanşar ūranhai äuletınen şyqqan bır jüktı äieldı ūstap alyp äiel etedı». Söitıp «iesız eldı ielı etıp», küieuın öltırıp alǧan «keiquat äielden»   taraǧan ūrpaqtar «bodanşar-börjıgen» atalyp, ruǧa ainalady. Kektenetın – el, kek quatyn – ūl qalmaǧan  tobyr bırımen bırı atasyp-şatasyp, «börjıp» (börtıp), «qūmyrysqadai qūjynap, «qūjynaq» atanady» (sonda, 42). Älgı jüktı äielden tuǧan ūlǧa Jattan tuǧan (Jajirad, Jadar – Jattar) dep at qoiady, Jamuha sol Jattan taraidy. Besınşı ataǧa jetkende Haidudyŋ ūly Baisūŋqar (Baişihor) qūsşynyŋ Tümenaiynan (Tümbinai) taraǧan Qabyl  qaǧannyŋ nemeresı Esukei Bartanūlynan Temujin tuady.

Älqissa, osy buynǧa kelgende taǧy da «qalyŋsyz qalyŋdyqtar» hikaiasy bastalady. Qabyl Sängün-bılgenıŋ ūly Ambaǧaidy qaǧandyqqa ūsynady. Būiyr, Qūiyr kölınıŋ jaǧasyn mekendeitın «aiyr, būiyr» ruyna ūzatylǧan qyzyn jasaulatyp barǧan  kezınde sol Ambaǧaidy jolşybai tatarlar ūstap alyp, Altyn patşalyǧyna (kei derekterdegıdei qytai patşalyǧyna emes, keiın mänju atalǧan  qidanda patşalyǧyna) syiǧa tartady. Söitıp, Ambaǧaidyŋ bas süiegı qaqpanyŋ maŋdaişasyna  alty ai boiy ılınıp tūrypty. Ambaǧai aqtyq sözınde ürım-būtaǧyna: «Qalaiyqtyŋ qaǧany qyzyn ūzatyp barudy menımen toqtatsyn. Tatar taipasynan bes sausaǧyŋnyŋ köbesı sögılgenşe, on sausaǧyŋ mūjylǧanşa menıŋ kegımdı alyŋdar!» (sonda, 53) – dep ösiet etıptı.

 Tura osy Ambaǧaidyŋ ösietınen keiın Esukeidıŋ özınen bastap  jetınşı ūrpaǧyna   deiıngı «kektı qatyndardan» (sol kezden bastap qalyptasqan resmi  atau) tuǧan «altyn ūryqtar» dünienıŋ oiranyn şyǧaryp, astyn üstıne bır töŋkerıp tastady. Mysaly, Esukei bahadür qūs salyp jürıp, qalyŋdyǧyn ūzatyp äketıp bara jatqan merkıttıŋ Şiledu degen noianynyŋ küimesıne jolyǧady. Küimedegı qalyŋdyq symbatty da sūlu eken. Üiıne şauyp kelıp, aǧasy men bauyryn ertıp  alyp, Öleuın-üjınnıŋ küimesıne tūra şabady. Qaraqşylardyŋ qastanşyqpaǧyr piǧylyn sezgen Öleuın-üjın qūdai qosqan qosaǧyna: «Sen būl üşeuınıŋ piǧylyn sezgen şyǧarsyŋ. Özderınıŋ sūsy jaman. Senı jazataiym etpek. Tırı qalsaŋ – bır kelınşek tabylar. Küime saiyn – qyz, kürke saiyn – kelınşek bar. Mendei bır kelbettı kelınşek tabylar. Eger menı saǧynsaŋ, endıgı aittyrǧan kelınşegıŋnıŋ atyn menıŋ atymmen ata. Endı jan sauǧala. Mä, menıŋ iısımdı iıskep jür» – deidı de kigen köilegın şeşıp beredı. Şiledu köilektı ılıp alyp artyna qarasa, manaǧy üşeuı tūmsyqty ainalyp, qūiǧytyp keledı eken. Endı Şiledudıŋ qūba kerge qamşy basqannan özge amaly qalmaidy» (sonda, 54-55). Şiledudı «üş özendı keşırıp, üş asudan asyryp, ızdese – ızı tabylmastai etıp» quǧan Esukei bahadür «şaşyn jaiyp jıberıp, zar eŋırep otyrǧan» Öleuın-üjındı zorlyqpen qatyndyqqa alady.

Şynymen de, Esukei bahadürge «qūmyrysqadai qūjynaǧan», «bidaidai börtken» qiiattan Öleuın-üjındei «symbatty, sūlu» tabylmaǧany ma? Atastyrǧan, aq tänın alǧaş sipattyrǧan, ölımge küieuınıŋ basyn qimaǧan, sol üşın özın qorlyqqa qiǧan aŋsarly jary Şiledudı – Öleuın-üjın ūmyta qoiady dedı me? Älde, «alǧan kelınşegıne Öleuın-üjınnıŋ atyn qoiǧan, säukelelı köilegın iıskep» mauqyn basqan Şiledu Öleuın-üjınnıŋ kegın qaiyrmai jany jai tabady dedı me? Öleuın-üjınnıŋ boiyndaǧy şarana Şileduden bıttı me, Esukei bahadürden ūiydy ma? Ol «altyn ūryq» qaisysynykı?

Ärine, Esukeidıkı-mıs. Bıraq osy zorlyq jetı ūrpaqqa jetkenşe ūmytylmaityn qandy kektı ūiytyp, merkıtter men börjıgenderdı:  «bes sausaǧynyŋ köbesı sögılgenşe, on sausaǧy mūjylǧanşa öştıgı» qaitpaityn ata jauǧa ainaldyrǧany anyq. «Temujinnıŋ   oŋ qolyna asyqtai ūiyǧan qan uystap tuuy» tegın nyşan ba? Ol Şiledu men Öleuın-üjınnıŋ belınen ūiyǧan kektı qan emes pe? Qalaida, Esukei bahadür men Öleuın-üjınnıŋ yqylasty tösegınen jaratylmaǧany anyq. Temujin – Öleuın-üjınnıŋ boiyna Esukeidıŋ özınen bıtse de erıksızdıkpen, qarǧyspen, köz jasymen bıtken şarana. Şiledudıŋ qūşaǧynyŋ   jyluyn Öleuın-üjınnıŋ ai tolmai jatyp ūmytuy ūrǧaşynyŋ tabiǧatyna jat tumys.

Tatarlar men merkıtterdıŋ, taijütterdıŋ  tüp-tūqiianyn tūldyr qylǧan Öleuın-üjınnıŋ jatyrynda ūiyǧan osy «asyqtai  qan».

Tarih besıgı nege būlai terısqaqpai terbeldı? «Jetı ūrpaǧynyŋ jelkesın qiǧanşa» qiuy qiylmaǧan qandai qastanşyqpaǧyr  ürdıs būl? Älde, Būqardan būrynǧy jäne keiıngı jyraulardyŋ Abylaiǧa qarata: «Qalmaqtan qalyŋsyz qatyn aldyrǧan», «qalmaqtan jylqy qaiyrtqan», «qalmaqtardyŋ qatynyn at kötıne mındırgen» degen, qazır bızdıŋ de auyzymyzǧa jiı tüsetın  masatty söz sol zamannan qalyptasqan «ata dästür» me edı? Mümkın. Bıraq ülgısız dästür.

Dei tūra menıŋ özımnıŋ: «Arǧy atam – Taianhannan bastaǧanda segız jüz jylǧy, on besınşı atam Küşlıkten sanaǧanda bes jüz jylǧy, Qabanbaidan qarastyrǧanda üş jüz jylǧy kektı tektegendegı közım jetkenı mynau: kım de kımnıŋ atasy qalmaqtan qatyn almasa, iaǧni, kım de kımnıŋ qalmaqtan naǧaşysy bolmasa, ol adam – qazaq emes. Öitkenı, ekı jüz elu jyl boiy joŋǧarmen soǧysyp jürgende, qalmaqtan qatyndy oljaǧa tüsırmese, demek ol adam joŋǧarmen soǧysta erlık körsetken emes. Demek, qazaqtyŋ azattyǧyna üles qospaǧany. Al «Eŋsegei boily Esım hannyŋ» bes qolbasşysynyŋ bırı bop, «Qataǧan han Tūrsynnyŋ» basyn alǧan, üş qyzyn oljaǧa tüsırgen, sol joly ulanǧan jebemen jaralanyp ölgen menıŋ Küşlık atamnyŋ bäibışesı qalmaq qyzy Qolaŋ eken, sodan tuǧan jalǧyz ūl Däulennıŋ ūrpaǧy myna menmın. Demek menıŋ atalarym qazaqtyŋ memlekettıgı men azattyǧyna tıkelei üles qosqan», – dep  qūrby-qūrdas pen aǧaiyn-ajynǧa  qorjaŋdaitynym qai «ülgıge» jatady?

Temujin toǧyzǧa tolǧanda Esukei bahadür Öleuın-üjınnıŋ törkınıne – olonholarǧa qalyŋdyq aittyruǧa attanady. Ärine, būl qūdalyq sapardyŋ habaryn  «kegı kün sanap bojyp, ai sanap börtıp, jyl sanap qaǧynyp»  kele jatqan  aq tatarlar  jäne olarmen piǧyldas merkıtter de bılıp otyrady. Esukeidıŋ soŋyna aŋdu qoiady. Būl – Esukei bahadürdı ajalǧa şaqyrǧan, Temujinnıŋ qūtyn asyryp ärı soryn qainatatyn sapar edı. Qazırgı Qūlynber jailauyndaǧy Qosköldıŋ ortasyn jailaǧan (būrynǧy Sekser men Şiqūrǧy) qoŋyrattyŋ Dai şeşenı Esukei bahadürge: «Myna ūlyŋnyŋ köz janary otty, bet-älpetı nūrly eken. Esukei bahadür, ötken tünde men bır tüs kördım. Tüsımde: Ai men Kündı şeŋgeldep ūstaǧan bır aq sūŋqar qolyma qonǧan eken deimın... Bızdıŋ qoŋyrattyŋ kelbettı äielderınen tuǧan didary sūlu qyzdary ejelden qazaqy küimege otyryp, bota jetelep, han ordasyna ūzatylyp keledı... Mende de bır kışkene qyz bar. Jiennıŋ mysyn sol basar. Körıŋız!» – deidı. Köredı. Qyz körıktı eken. Aittyrady. «Ūlymdy itten şoşyta körmeŋız» – dep Temujindı ūryn tastap, jetektegı atyn mınıske qaldyryp, Esukei elıne qaitady. Jolai Şeşeksary dalasynda «kelın tüsırıp, toi jasaǧan» tatarlarǧa tüstenıp, şölın basady. Ärine, Esukei bahadürdı tanyǧan tatarlar susynǧa u qosyp beredı. Üiıne jete  «jetım qalǧan balalary men jesır qalǧan jeŋgesın» bauyry Mūŋlyqqa amanattap, ışın örtegen kek jalynyna tūnşyǧyp» öledı.

Merkıtterdıŋ kelını Öleuın-üjınnıŋ  alǧaşqy kektı uyty  on jyldan keiın osylai bır qaitty.

Dünie – kezek. Kek  şemırşegı kemırılmeidı.  Jandy jep, süiegıŋdı qaqsatady. Sol kek ürımnen-ürımge ötken saiyn uyty küşeiıp, Temujin eseigen tūsta būrynǧydan da  asqyna uşyqty. «Bır künı taŋ sarǧaiyp kele jatqanda qara jer qaq jarylyǧandai at dübırı estıledı. «Kek quǧan taişūttar qaptap kele jatpaǧai»– dep Öleuın-üjın qatyn bastap, Temujin qostap, attaryn ūstap qaşa jöneledı. Qoŋyrattyŋ qyzy Börte-üjınge at jetpei qalady. Quaqşyn kempır Börte-üjındı ala siyr jekken küimege otyrǧyzyp, alaköleŋkede ala qaşady. Küimesınıŋ oqpany opyrylyp qalady. Quǧynşylar küimenıŋ ışındegı jas kelınşektı at artyna mıngestırıp, Būrhan haldunǧa bet alady. Būlar – Şileduden Öleuın-üjındı tartyp äketken Esukei bahadürdıŋ tūqymynan qarymtasyn qaiyryp, atasynyŋ öşın alǧan merkıtter» (sonda, 101-102) edı. Merkıtter Börte-üjındı Şiledudıŋ bauyry Şilegır baluanǧa  tartu etedı. Mıne, būl – merkıtter üşın kek tatuy tolyǧymen qaityp, bır sät baiyrqalap qalǧan aldamşy mezet edı. Olar keşe ǧana qatynyn tastai qaşqan Temujinnıŋ tez arada tört tümen qol jiiatynyn qaperıne  de almai jaibaraqat jata berdı.

Şeşesı Öleuın-üjınnıŋ özıne: «Sūm edıŋder tuǧanda-aq, qandy uystap jaralǧan»  degızgen Temujinnıŋ – Temujin ekenı ras bolsa, üş merkıttıŋ –  Toqta-bektıŋ, Daiyr üisınnıŋ, Darmalaidyŋ sazaiyn tartqyzbai qoimaityny anyq edı. Keşegı öştıktıŋ barlyǧyn   ūmytyp,  kereidıŋ Tūǧryl hanyna: «Äkemızdei äke tūtyp keldık» – dep būlǧyn ışık syilap, bas ūryp ekı tümen jasaq alady; jatyrdan öştesıp tuǧan Jamuqaǧa: «Erte kezde äkeŋ marqūm Esugeimen tılektes bolǧan» – dep odan da ekı tümen äsker jiiady.Sodan tün ortasynda üş merkıttıŋ: «Şart etkızıp esıgın,  şaŋyraǧyn besıgın syndyryp, tūlymdysyn tūl etıp, būrymdysyn küŋ etıp, qyrymdysyn qūl etıp, öşın aldy. Qūdırettı kiesın, qasiettı iesın, qaraqorym ūlysyn kül-küşıret ettı. Qairan qalyŋ merkıttı, qapyda qanǧa boiady» (sonda, 105). Arbanyŋ bılıgınen basy asqan erkek kındıktını tırı qaldyrmady. Ajarly äiel, kelbettı qyzdaryn keiquat (enşısız) äiel ettı. Börte-üjınnıŋ merkıt Şilegerden Joşyǧa jüktı bop qaitqanyn Temujin eşqaşanda keşpedı. Toqta-bek pen Orda-bektı Ertısten asyra qudy. Özennen ötkende qamşysyn bılep tūryp:  «Tübı tūqymyŋdy qūrtpai tynbaimyn» – degen merkıtterdıŋ sözı jüregıne şemen bop qatty. Qaǧandyq qūrǧanda Jebe noiandy jūmsap: jer tübınen bolsa da merkıtterdı tauyp, tūqymyn joi – dep būiyrdy. Aqyry Jem men Yrǧyzdyŋ boiyna saǧalap barǧan «merkıt ūlysynyŋ» aty mäŋgılık öştı. Saiaq tartqandary boz qūrttardyŋ – başqūrttardyŋ, keiısı – kereilerdıŋ qūramyna kırdı. Temujin kegın küşpen qaiyrsa, Toqta-bek pen Orda-bektıŋ, Daiyr-üisınnıŋ ösiettı kegın keiquat qatyndar (handyqtyŋ enşıles jamaǧattary) qaitardy. Keiquattan tuǧan «altyn ūryqtar börşıp-börtıp», qaǧanattyŋ keregesın börıdei kemırıp, üş ūrpaqqa jetkızbei hantalapai ettı.

Älqissa, keiquattar merkıt pen naimannyŋ jesır qatyn, jetım qyzdarymen şektelmedı. Temujindı Şyŋǧys qaǧan därejesıne jetkızgen kereidıŋ Tūǧryl hanynyŋ jesırlerı men qyzdary, Jamuhanyŋ tüp-tūqiiany, oirattardyŋ üjınderı de keiquattyŋ kimeşegın kidı. Özın kım taqqa köterse, eŋ bırınşı solardyŋ sazaiyn berdı. Aldymen  Temujinnıŋ «jattan tuǧan jaqyndary» basyn qylyşqa tosty. Kezınde: Temujinnıŋ törtınşı atasy Bodanşar-mūŋlyq «jaqsylyqqa – jamandyq» jasap, elın qyryp, zorlap alǧan  ekı qabat äielden, iaǧni,   «jattan tuǧan Jat»  pen «keiquat äielden tuǧan Jauyrtaidy» börjıgender tentıretıp jıbergen edı. Temujinnıŋ tūsynda olar esın jiyp eldık qūryp, er atanǧan taişūttar da sol tūsta eskı kegın qudy. «Qozy pıstı, ısek ıstı» (erjettı) dep Temujinnıŋ «omyrtqasyn syndyryp», Esukeidıŋ tūqymyn üzuge ūmtyldy. Temujinge «Köleŋkeden basqa dos, äruaqtan basqa es» qaldyrmady.  Ebın tauyp eldesıp, Börte-üjındı qaiyryp alǧan soŋ, eskı kektı eske alǧan Temujin aqyry  Jamuhanyŋ  «belın opyryp», müldem tyndym ettı.   Jamuhanyŋ janyn jai taptyrǧan soŋ, kezek kereilerge de tez jetıp, olardyŋ esın jidyrmai Tūǧryl hannyŋ da ordasyn oiran ettı. Tarihi şejırelerde «ūly naiman handyǧy» degen atpen maǧlūm Taian hannyŋ ordasynyŋ da şaŋyraǧyn ortasyna tüsırdı. «Äkesınıŋ orynyndaǧy ekınşı äkesınıŋ kesılgen basyna» emırene qaraǧan Şyŋǧys äuelı – kereilerdıŋ, sodan keiın olardy «sasyq monǧol» dep mensınbeitın – naimandardyŋ jesırlerı men qyzdaryna «qatyn» därejesın berıp, özınıŋ de, balalarynyŋ da bauyryn jylytty.

Söitıp, ainalasy on jyldyŋ ışınde mūqym qaǧanat qatynǧa jaryp, keiquattanyp şyǧa keldı. Araǧa taǧy on jyl ötkende kektı jesırler men jetım qyzdar Şyŋǧys hannyŋ közı tırısınde-aq qaǧanattyŋ ırgesın şaiqai bastady. Eŋ äuelı Şyŋǧys qaǧanatynan «joldan tuǧan Jolşybai – Joşy» boiyn syrt saldy. Sol üşın Şyŋǧys qaǧan ūlyna u berıp öltırtıptı-mys degen laqap tarihi şejıreler men zertteulerde sendırıle baiandalady. Qalai degenmen de Joşy ūlysy men onyŋ ūrpaqtary qaiyrylyp «ata jūrtqa» bet būrmady. Ūly Batyi bahadür «Handyqtyŋ aǧasy» atanǧan tūsynda da Qaraqorymdaǧy qūryltaiǧa barmady. Jonyn syrtqa salyp, «Altyn ordany» qaǧanattan bölıp äkettı. Būl ūlyssyz qalǧan merkıtterdıŋ közı tırı Şyŋǧys qaǧannan ūryssyz qaiyrǧan alǧaşqy kegı edı.

2.

Endı, jesırler men jetım qalǧan qyzdardyŋ jerınıp tapqan ūldarynyŋ boiyna sıŋırgen uyttyŋ taraluyn  jyl retımen täfsırleuge köşemız. Qazaqta: «Äkesın öltırıp, qyzyn qatyndyqqa aluǧa bolmaidy» degen mätel bar. Börjıgennen, Esukeiden qalǧan «ülgısız ülgını» Temujin de jalǧastyryp, «altyn ūryqty» (zolotaia dinastiia) ūiytty.

Älqissa, oiranyn şyǧarǧan üş merkıttıŋ kösemı Toqta-bektıŋ «altyn belbeuın» – Jamuhaǧa berıp, merkıttıŋ şeşenı Daiyr-üisınnıŋ «altyn belbeuı»  men «kekılın tüigen boz atyn» – Temujinnıŋ özı alǧan edı. Börte-üjındı alyp qaşqannyŋ bırı Daiyr-üisın keiın aiybyn moiyndap, özınıŋ aidai sūlu Qūlan atty qyzyn Temujinge telıdı. Alaida merkıtterge qasarysa qaiyra şapqanda Qūlannyŋ äkesı Daiyr-üisındı, iaǧni, özınıŋ tuǧan qaiyn atasynyŋ tüp-tūqiianynan tūqym qaldyrmai qyryp tastady.  Daiyr üisınnıŋ talanǧa tüsken Terken (Döregene, Turakin) atty kışı qatynyna Ügedei üles kezegıne qaramastan «aşyq  basqynşylyq  jasaidy». «Ügedei han Şaǧataiǧa: Jür, mynalardy küşpen bytpyldyqtataiyq» – deidı. Şaǧatai   ony qostamaidy. Ügedei qasaqana qasqaiyp baryp, Terken qatyndy jerge alyp soǧyp, jūrttyŋ közınşe aşyq  bytpyldyqtatady. Şyŋǧys han da üşınşı ūlynyŋ būl beibastaqtyǧyn qūptap, qalǧan ekı jesırdı özgelerge ülestırıp berdı» (Raşid-ad-din).

Sol «bytpyldyqtyŋ» arqasynda  Terken – keiquat «qatyn» därejesıne köterıldı. Şyŋǧys qannyŋ tıkelei taq mūragerlerı bolyp tabylatyn  bes «altyn ūryqty» düniege äkeldı. Küieuı Ügedei qaǧannyŋ tırı kezınde-aq «ūly jūrttqa» ämırın jürgızdı, qaǧan ölgen soŋ 1240 jyly 10 kökekte «Ūly qatyn» (ūly imperatrisa) därejesın aldy. Būdan keiın qaǧanǧa  tiesılı äsker de, jer de, aimaqtardyŋ bilıgı de, qūryltaidy ötkızu qūqyǧy da Terken qatynnyŋ erkıne köştı. Ügedeiden bır jyl  keiın Şaǧatai   ölgen soŋ, ūly qaǧanattyŋ «ata jūrtyna» jeke ämırın jürgızdı. «Ūly qatyn» retınde şeksız bilıkke ie bolǧan Terken qatyn qaǧanatty özınıŋ kektı jatyrynan tuǧan bes ūlyna ülestıre biletıp, Şyŋǧys qūrǧan qaǧanattyŋ «besıgın beske bölıp jıberdı».   Sonymen qatar «qaǧanat aǧasy» Batyidyŋ barmaq bastylyǧymen Töle (Tolu) men Şaǧataidyŋ ūlysyn «törtke bölıp turap tastady».

Eŋ aldymen Şyŋǧys qaǧannyŋ eŋ et jaqyndary men qaǧanatty qūrysqan senımdı serıkterın tabandylyqpen tyndym ettı. Aldymen «qany taza qiiat-börjıgenderdı» taqqa otyrǧyzbaq bolyp han ordasyna qarsy  qalyŋ qol bastap barǧan Şyŋǧys hannyŋ   tuǧan bauyry Temuge-otşıgennıŋ äptıgın basty.  Bara-bara, Şyŋǧys hannyŋ özı qoiyp ketken ūlyqtaryn: soltüstık qytaidyŋ daruǧasy Mahmūd Iаlavaşty jäne onyŋ ūly,  Maurennahrdyŋ daruǧasy Masutbektı, ūiǧyr Şynqaidy, Şyŋǧys qaǧannyŋ jeke keŋesşısı bolǧan, keŋse daruǧasy Eliui şusaidy yǧystyrdy. «Ūly qatynnyŋ» yrqyna moiynsynǧysy kelmegen Şaǧatai ūlysyna qarasty Horasannyŋ daruǧasy Körǧūzdy Tus bekınısınde tūtqyndatyp,  «auyzyna qūm men tas tyǧyp» tūnşyqtyryp öltırttı. «Ūly köşpelıler men otyryqşylar qoǧamynyŋ» küireuge bet alǧanyna qūmyqqan Eliui şusai qūsalyqtan öldı.

Endı  nekelı  küieuı men  tūqymyn  tūzdai  qūrtyp,  «zorlyqpen   bytpyldyqdattyrǧan» eskı kektı esıne alǧan Terken qatyn Şyŋǧys hannyŋ jeke otbasyn jazalauǧa köştı. Şyŋǧys hannyŋ süiıktı kenje qyzy Altalundy «Ügedei qaǧanǧa jadylyq jasady» degen jeleumen, dästürlı Şyŋǧys äuletınıŋ talqysyna salmai,  özınıŋ jeke būiryǧy boiynşa  «jer ettı». Sondai-aq, Aleksandr Nevskiidıŋ äkesı Iаroslav II-ge de u berıp öltırtıptı-mıs.  Şaǧan qolbasşyny otyz myŋ qolmen attandyryp Sun imperiiasyn küirettı.

«Är zamannyŋ bır sūrqyltaiy bar» degen.  Al Terken qatynnyŋ sūrqyltaiy – Meşhed şaharyn şapqanda tūtqynǧa tüsken Fatima «jeŋgetai» men horezmdık köpes Äbdırahman boldy. Äbdırahmanǧa sengenı sondai, qytaidan alynatyn alym-salyqtyŋ qūjattary tırkeletın aq tübırtekterge mörın basyp bere berdı. Al parsylyq jeŋgetai Fatima ordadaǧy ekınşı adamǧa ainaldy. Terken qatyn onyŋ aitqanyn ekı etpedı. Barlyq derektanuşylar Fatimany «äbjylandai sumaŋdaǧan jeŋgetai, zinaqorlyqtyŋ padişasy edı» dep jazady.Ūzatylǧanynan  berı läzzattyŋ dämıne  öz erkımen susyndap körmegen Terken qatynnyŋ «jeŋgetaiǧa» jaryǧany osy soŋǧy bes jyl boluy mümkın. İä, mümkın.

Alty jyldan keiın – 1246 jyly Tarbaǧataidaǧy Emıl özenınıŋ boiyn jailaǧan Terken qatynnyŋ ülken ūly Küiık – qūryltaidyŋ şeşımımen ūly qaǧandyqqa sailandy. Küiıkten tuǧan Küiık – Küiık dese küiık edı. Terken qatynnyŋ osy Fatimamen bailanysy Şyŋǧys äuletın, tıptı özınıŋ balalary men nemerelerın de jerındırse kerek. Sondyqtan da Küiık özınıŋ şeşesınen Fatimany alastatudy talap etedı. Şeşesı ünsız bulyǧyp, balasyna yryq bermeidı.  Aqyry Küiık qaǧan samarqanttyq bır sartqa: «Taŋǧūttardy bilep otyrǧan Qodandy jadylap öltırdı» – degen jala japtyrtyp,  Fatimany  qaǧanattyŋ «qatyndar kelesıne» saldy. Mūndai aiyptauǧa Terken qatyn da tosqauyl qoia almaityn. Ekı-üş aidan soŋ Terken qatyn da dünie salady. Onyŋ  tübıne «küiıkten tuǧan ūly Küiık jettı, jeŋgetaiynan bas tartpaǧany üşın jasyryn ulap öltırdı-mıs» – delınedı.  Al Fatimany «tyr jalaŋaş küiınde şynjyrlap  zyndanǧa salyp, tört täulık när tatyrmady, türlı qinau arqyly qylmysyn moiyndatty da, aiaq-qolyn kesıp,  aldy-artqy tesıgın tıgıp, kiızge orap, suǧa aǧyzyp jıberdı» (Juveini, Raşid-ad-din jäne erlı-zaiypty Pochekaevtar).

Terken qatyn naiman ba, merkıt pe? Äiteuır ūly kek qaitty. Terken qatyn Küiık arqyly Joşy ūlysy men ūly qaǧanattyŋ arasyna syna qaqty. Qaityp bırıkpeitın jaryqşaq tüsırdı.

«Qūpiia şejırede»: «Terken qatyn –  Şyŋǧystyŋ ata jauy merkıt Toqta-bektıŋ ülken ūly Qūdyidyŋ qyzy» – delınedı. Al  sol «Qūpiia  şejırenıŋ» tübır nūsqasy  «Iýan şide»: «Terken qatynnyŋ tegı – Naimanjin, iaǧni, naiman qyzy, ol Daiyr üisınge ūzatylǧan» – degen derek ūsynady. Şejıre men jazbalardy  täpsırlegen jädıgerşı tarihşylar da osy soŋǧy däiekke basymdyq beredı. Terken qatyn – Merkıt pe, naiman ba, joq, merkıtke ūzatylǧan naiman qyzy ma, bärıbır, anyǧy: äke-şeşe, aǧa-bauyr, äpke-sıŋılısı, küieuı, mümkın balasy da  qatygezdıkpen öltırılgen, elı oirandalǧan ūlystyŋ kektı qyzy; aşyq türde abyroiy tögılıp, zorlanǧan jesır; bes bırdei  ūryqty ūiytqan  «altyn ūrǧaşy»;  qaǧanattyŋ tızgının qaǧanmen teŋ därejede ūstaǧan «qatyn», bes jyl Tynyq Mūhittan Alpıge deiıngı Şyŋǧys han imperiiasyna jora-joba körsetıp,  därgeiı jürgen, sol Qaraqorymdaǧy «ūly jūrtty» – bas ordany uysynda ūstaǧan «ūly qatyn».

Tarihi şejıreşıler men jädıgerşıler Terken qatynnyŋ  jeke basyna:«daŋqty jäne asa qaiyrymdy», «Naimanchin äieldık ädeptı ūmytyp, täŋırge terıs qarap, Şyŋǧys  han men Ügedei qaǧan qūrǧan memlekttıŋ bilıgın şımırıkpesten öz qolyna aldy, būrynǧy danalardy şettettı», «horezmdık Äbdırahmandy jaqyndatyp,   bırlık pen tatulyqty būzdy»,«Naimanchin qatyn men horezmdık Äbdırahman bilegen tūsta, memleket bylyqqa batty», «aiasy tar, saraŋ jäne qatygez», «aqymaq ärı jeksūryn», «ajarsyz, aduyndy jäne kekşıl» – dep qarama-qaişy mınezdeme beredı. Ärine, mūnyŋ barlyǧy: şejıre qai hannyŋ tūsynda jazylsa, sol hannyŋ közqarasyna tıkelei bailanysty ekenı anyq. Al tarihi täfsırşıler: «Terken qatyn Şyŋǧys qaǧannyŋ ūly ordasyndaǧy  äulettık üstemdık pen ürdıstı būzdy», «Ūly taq mūragerlerınıŋ dämesın basty»; «qaǧanaty bölşektedı», «altyn tızgındı üzdı», «Şyŋǧystyŋ ūrǧaşylar äuletınıŋ äptıgın basty»,  «Qūryltaidy bes jyl  şaqyrtpady» –dep tūjyrdy.

Būl aitylǧandardyŋ, barlyǧy da şyndyq. Bıraq bärı bırdei ädıl pıkır emes. Sebebı, ädıldık degenımız ne özı? Kımdı jaqtasaŋ – sony qostau, kımnıŋ  közqarasyn ūstansaŋ – sony ädılet dep sanau ädılettılık pe? Egerde: «Terken – merkıtterdıŋ nemese naimandardyŋ  qan josa bolyp qyrylǧan elınıŋ, tıgerge tūqymy qalmaǧan äke-şeşesınıŋ,aǧa-bauyrynyŋ, äpke-sıŋılısınıŋ kegın aldy. Özın köptıŋ közınşe aşyq qorlaǧan, sol sätte hannyŋ özınen bastap tabalaǧan bükıl äuletınıŋ, qatyn-qyzynyŋ jymysqylyq qarymyn qaiyrdy,  kektı jatyr men qandy besıktıŋ kegın  aldy. Şyŋǧys  qaǧan merkıt pen naiman memleketınnıŋ toz-tozalasyn qalai şyǧarsa, kektı Terken qyz ūly imperiianyŋ toz-tozalasyn solai şyǧarudy közdedı. Eŋ bastysy: Tynyq mūhittan Atlant mūhityna deiıngı aralyqtaǧy eŋ qūdırettı  küş bolyp tabylatyn ūly qūryltaidyŋ bedelın tüsırdı, onyŋ şaqyryluyn bes jylǧa bylǧaqtatty. Naǧyz namysty qyz osy qyz, qyz Terken! – desek ädılettı söz be, joq pa?

Ärine, ädılettı!  Būl  rette  Terken  qyzdy Tūmar qyzben, Zarina  qyzben teŋestıruge bolady. Kektı qaitarsa – osylai qaitarsyn. Sonymen, Terken qyz Şyŋǧys qaǧanatynyŋ köbesın sögıp, keregesın bölgen tūŋǧyş kektı qatyn – imperatrisa! Būl derekterdı paryqtaǧan erlı-zaiypty Pochekaevtar. Al osy pıkırdı ūstanym retınde paiymdaǧan – bız, sol Terken qyzdyŋ üzılıp jetken bır tamşysymyz. Kek qaiyrudyŋ būl täsılı kezdeisoq emes, kädımgı jüie arqyly jüzege asqanyna Terken qyzdyŋ kektes sıŋılısı ärı kelını, ülken ūly  Küiıktıŋ «qatyny» ärı merkıt qyzy Ügıl-Qaimyştyŋ qairatty küresı dälel.

3.

«Beldeude – at, besıkte – bala qalmaǧan» merkıt jūrtynyŋ qyzy Ügıl-qaimyş «ūly  qaǧanattyŋ» zaŋdy   mūragerı – Ügedeidıŋ «altyn ūryǧyn» monǧol imperiiasynyŋ taǧynan müldem ada ettı. Ügıl-Qaimyş küieuı Küiıkpen qatar «taq hanymy» dep jariialanyp, bırden ūly därgeige köterıldı. Bilıkke aşyq aralaspasa da, Toludyŋ hanymy – Sorqaqtandy (orys derekterınde Sorhaqtani delınedı, mümkın Sarqatyn – ?– boluy da) kündes tūtyp, är ülesten qolyn qaǧyp tastap otyrǧan. Onyŋ osy ǧadetı onyŋ özınıŋ jäne Ügedei ūrpaqtarynyŋ qylşa moiynyn talşa ettı.

Küiık qaǧan qol jiyp, Tarbaǧataidaǧy Emıl özenınıŋ jaǧasyndaǧy ordasynan Batyiǧa qarsy joryqqa attandy. Bıraq jol ortada – Samarqannyŋ maŋynda tūtqiyldan qūpiia jaǧdaida öldı. Zertteuşıler: Batyi u berıp öltırdı – degenge jyǧyndy. Qalai da qaraly habar jetısımen «han tūqymynyŋ aǧasy» retınde Batyi: «Memlekettı būrynǧysynşa Şynqaidyŋ aqyl-keŋesıne süienıp Ügıl-Qaimyş basqara bersın, olarǧa moiynsynbai jürmeŋder. Menı kärılık meŋdep, aiaǧym jüruge jaramai, top basqandyqtan da bara almaimyn, sızder, kışı bauyrlar, barlyǧyŋ da sonda bolyŋdar, tiıstı ıstı atqaryŋdar» –  dep därgei hat joldady. Söitıp, «qairatsyz ärı oŋbaǧan», «qyrşaŋqy», «baqsynyŋ baldyr-batpaǧy men sandyraǧyna mülguden köz aşpaityn», «aqşaqūmar», «salyqty on ese ösırıp jıbergen», «memleket ısıne olaq, nemkettı qaraǧan», «syi-siiapatty aludy ǧana bıletın» Ügıl-Qaimyş–Ügedei qaǧannyŋ ösietı boiynşa nemeresı Şıremūryndy qaǧandyqqa daiyndady. Terken qatynnyŋ jolymen Ügıl-Qaimyş ta qūryltaidy siyrqūimyşaqtata sozuǧa ūmtyldy. Alaida taqystanyp qalǧan taq mūragerlerı, sonyŋ ışınde Batyidyŋ ekı ūly – Berke men Toǧa-Temır qūryltaidy jedeldete ötkızedı. Ügedeidıŋ ūldary äuelı de qūryltaiǧa qatysudan bas tartyp, keiınnen şūǧyl attansa da, kelelı keŋesten keşıgıp qalady. Ügıl-Qaimyştyŋ da qatelıgı osy täjıribesızdıgınde edı. Toludyŋ ūly Möŋke qaǧan sailanyp,ant berıp ülgeredı. Qazaq arbaǧa tiegen qarulary men qaskünem piǧyldary äşkerelenıp qalyp, qolǧa tüstı. Ügıl-Qaimyştyŋ özı jäne Şıremūryn men Naqu, jetpıske tarta noiandar men nökerlerge qosa Ügedei men Şaǧataiǧa tiesılı «altyn ūryqtar» men äielder de ölım jazasyna kesıldı. Olarǧa: qūryltaidy ötkızuge kedergı jasady, jaŋa  sailanǧan hanǧa qastandyq ūiymdastyrdy, qaǧanatty satty – degen auyr aiyp taǧyldy.

«Kündestıktıŋ qorlyǧy süiegınen ötıp ketken» Toludyŋ jesırı «Sorqaqtan qatyn» Ügıl-qamyştyŋ kiımın sypyrtyp tastatyp, jalaŋaş qalpynda sot aldyna äkelttı. «Qaǧannan basqanyŋ közı tüspeuge tisıtı tänımdı qaraǧa nege körsetesıŋ?» – degen oryndy uäjıne kereidıŋ hany Tūǧyryldyŋ qyzy Sorqaqtan (Sarqatyn – ?) pıştu de demedı. Söitıp, Ügıl-Qaimyşty «kiızge orap, suǧa tastady».

Būdan şyǧatyn tämsıl mynau:  merkıt  qyzy  Ügıl-Qaimyş: «Menıŋ  Qaraqorymdaǧy ūly jūrtymdy Ügedei jäne onyŋ ūrpaqtary bileidı» – degen Şyŋǧys qaǧannyŋ amanatyn aiaq asty ettı (erıktı me, erıksız be, ol basqa mäsele). Özınıŋ täjıribesızdıgınen  qūryltaidaǧy sailaudan  tys  qaldy.  Al, Kerei hany Tūǧyryldyŋ tūqymy «Sorqaqtan qatynnyŋ» (Sarqatyn – ?)  Ügıl-Qaimyşqa  öştıgı – jai öştık emes,  ata kegın quǧan kektı öşpendık edı.  «Sorqaqtan qatyn» Tūǧryldyŋ tūqymynyŋ tūzdai erıgenın Şyŋǧys hannyŋ  qytyǧyna tigen  merkıt pen naiman handyǧynan kördı. Söitıp, ūly qaǧannyŋ bır «altyn ūryǧy», iaǧni, Ügedei tūqymy osylai tyndym boldy.

Endıgı kek kezegı –  kereidıŋ hanymyna keldı. «Sorqaqtan qatyn» qaǧanattyŋ köbesın tumysynan hanşaiymǧa tän begımdıkpen, sondai bır keŋ paraly sabyrmen söguge kırıstı. Şyŋǧys hannyŋ özı kenje ūly  Toluǧa:  «ata jūrtty» nemese «qara şaŋyraqty»  (korennoi iurt): Monǧoliia men qytaidaǧy ūlanǧaiyr jerdı, adam sany mol, tyǧyz ornalasqan sol aimaqtan qūralatyn äskerdı, qaǧanattyŋ qalǧan üş ūlysynan alasy enşını (mysaly Būqardaǧy 3.000 myŋ jasaq ornalasqan jeke mahallany), alyp imperiiany jalǧastyryp jatqan bailanys jolyndaǧy beketterdı, barlyq küre joldy, qaǧandyq därgeidı, qūryltaidy şaqyru qūqyn, sonymen qatar «qara şaŋyraqtyŋ» qasiettı qūqyn da amanat etıp qaldyrdy. 1232 jyly  Tolu qaitys bolysymen osy qūqyqtyŋ barlyǧy Sorqaqtannyŋ erkıne köştı.

Qara şaŋyraqtyŋ   iesı retınde būryn da şeksız qūrmet pen bedel iesı bolǧan Sorqaqtan (Sarqatyn) Şyŋǧys hannyŋ özıne de süikımı asqan kelın bolypty. Qaǧanattyŋ  hatşylary  men jädıger tanuşylardyŋ, tarihşylardyŋ ony kielı Alan Gua anamen şendestıruıne qaraǧanda,  qaǧanatqa tiesılı  qaraşylarǧa da jaǧymy jaqqan bäibışe atanǧan siiaqty. Ūly ösieteke   laiyq bolu üşın özge  «qatyndarǧa» qaraǧanda Sorqaqtannyŋ artyqşylyǧy da jäne «qara şaŋyraq» üşın erekşe jauapkerşılıgı de osy Bas bäibışelıkte jatqany anyq.  Bırde, «qytailardyŋ albastysy iektep», kei derekterde  Şyŋǧys hannyŋ özınıŋ, kei derekterde Ügedei qaǧannyŋ (soŋǧysy şyndyqqa jaqyn)  tılı bailanyp,  ölımşı küige tüsıptı. Şamandar: «Eŋ  jaqyn tuysy qaǧan üşın janyn berse ǧana aiyǧady» – deptı. Sonda Sorqaqtan küieuı Toluǧa (Tölege): «Eger ämırşı qaǧan ölse, mūqym el jetım qalady. Būl aqiqat! Egerde Tolu qaǧan ölse, tek men ǧana jesır qalamyn. Solai bolsyn!» – deptı. Būǧan moiynsal Tolu jadylanǧan sudy ışıp, özın qaǧannyŋ jolyna qūrban etıptı-mys. Sol üşın aurudan aiyqqan soŋ, Şyŋǧys qaǧan, dälırek aitsaq Ügedei qaǧan kelını Sorqaqtanǧa «begım», «qaǧanat begımı» (behi-daihu, behi-begım, daihu –  qytaişa patşaiym degen söz)  ataǧyn jäne Monǧoliianyŋ oŋtüstıgındegı Şaqar men Tümet (taŋǧūt) jerın mäŋgılık menşıkke berıptı.

Aitpaqşy, osy Sorqaqtandy kereidıŋ hany Tūǧryldyŋ qyzy – dedık. Būl qazaqy ūǧym boiynşa tolyq siymdy. Onyŋ mänısı bylai: Tūǧryl hannyŋ Kereidai (Kerebetai) degen ınısı jas kezınde taŋǧūttarǧa tūtqynǧa tüsıp, sonda kısılıkke jetıp, jaǧamby (aimaq äkımı) bop  taǧaiyndalady. Keiın qandastarynyŋ arasynda «Jaǧamby» atanyp ketedı. Sol Kereidai jaǧamby o bastan Şyŋǧys hanmen jaqattasyp, sol jaǧambylyǧynda qalady. Ärine, qyzyn beredı. Ülken qyzy Abike-bekidı (Aibike begım) – Şyŋǧys hannyŋ özıne, Bektemış-üjındı –Joşyǧa, Sorqaqtandy – Toluǧa, törtınşı qyzyn oŋǧūttardyŋ– uaqtardyŋ hanyna ūzatady. Soŋǧy qyzdyŋ sūlulyǧy sondai, qaǧannyŋ özı sūqtanyp, ızdetken eken, taba almai armanda qalypty. Sorqaqtannyŋ Gansu (Qansu) ölkesın erekşe üles retınde alyp,  qyzǧyştai qorityny da sondyqtan.

Oraiy   kelgende   aita   keteiık:  Sorqaqtan tıkelei öz menşıgıne tiesılı sol aimaqqa et tuysy, qaǧanattyŋ qūramynda saqtalyp qalǧan kereilerdı qonystandyrady. Olardyŋ tūqymy 2008-2013 jyldary aralyǧynda «Kerei tarihy» atty bes tomdyq jinaq şyǧaryp, qūryltai ötkızdı. Taniuanǧa sıŋıp ketken bır tūqym: «Ūly sar dala! Ūly babalar ruhy!  Qytailanyp ketken men senderdı saǧynyp, kezeŋ basyna şyǧyp, közımnıŋ jasyn tögıp tūrmyn, keş menı!» – degen maǧynada än şyǧarypty. Osy ändı aityp köz jasyn köl etken  monǧoldanyp, qytailanyp ketken naiman, qoŋyrat, kerei ūrpaqtaryn öz közımızben kördık. Ony «Kündelıgımızde» jäne «Bır suyrtpaq», «Törkın» atty maqalalarymyzda qazbalai baiandaǧan edık.

Hatşylar men derektanuşylar aitsa – aitqandai, kerei qyzy Sorqaqtan «qara şaŋyraqtyŋ» da, özınıŋ «altyn ūryqtarynyŋ» da, kerei törkınderınıŋ de  qamyn keŋınen qarastyrypty. Osy üş maqsatqa jetu üşın,  ärine, öz müddesıne orai, barlyq  bopsa men bylǧaqqa könıptı. Būl üş müdde, şyndyǧynda da bopsalauǧa tatityn müdde. Mysaly, dünienı uysynda ūstaǧan Küiık qaǧan zaharyn   töge: «Ämengerlık jolymen menıŋ ülken ūlyma ti» – dep zekıgende, jaidary ǧana: «Qaǧan jarlyǧyna qalai qarsy şyǧaiyn. Alaida menıŋ  maqsatym: balalarymdy es  bılıp, öz erkın özderı bilegenşe tälımdı etıp tärbieleu, bır-bırıne jat bauyr etpeu, söitıp olardyŋ tatulyǧy arqyly qaǧanatqa qandai da bır septıgın tigızu» – deidı. Oryndy sözge ospadar Küiık te uäj aita almaǧan. Sondai-aq Toludyŋ enşısıne, iaǧni, tıkelei özıne tiesılı jūldyz  (sūldyz) taipasynan jasaqtalǧan ekı myŋ şerıktı  Küiıktıŋ ekınşı ūly Qodannyŋ qarauyna beru turaly jarlyǧyna da  yrqymen könedı. Qaraşylaryna: «Ügedei qaǧan Şyŋǧys qaǧan qūrǧan memlekettıŋ zaŋdy iesı, ūlys ta,  aimaq   ta sonyŋ därgeiınde, jer de, el de sonykı. Sondyqtan da jarlyqqa baǧynuymyz kerek» – dep basu aitady. Tıptı özınıŋ tört ūlyna Qodanmen qoltyqtasyp ösudı tapsyrady. Onyŋ esesıne, Qytaidaǧy Hybei aimaǧyn: «Menıŋ marqūm  küieuım Tolu jaulap alǧan jer» – dep, «küiıktı Küiık qaǧannyŋ» özıne bermeidı.

Taǧy bır rette Europany jaulaǧan kezde Belgradta tūtqynǧa tüsken fransuz zergerı Vilgelmdı Küiık qaǧannan özıne tiesılı «zaŋdy mūragerlık äskeri olja» retınde sūratyp alady. Al sol zerger (ärine, Sorqaqtannyŋ tapsyruymen jasalǧan) osy künge deiın monǧol ūlty qasiet tūtyp, qadarly qada  qatarynda baǧalanatyn, tört şümegınen tört türlı şarap  pen susyn aǧyp  tūratyn myqan aǧaş ülgısındegı kümıs qauyzdy Möŋke qaǧanǧa syiǧa tartty.  «Sorqaqtan qatyn: Toludyŋ qara şaŋyraǧynyŋ iesı retınde Küiık qaǧannan qaǧanatqa erkın «kırıp-şyǧatyn, jeŋıldıkke ie «ortaqşy köpesterdıŋ» qūramyna mūnyŋ da saudagerın engızudı talap ettı. Qazynasynyŋ qoryn molaitudyŋ jolyn osylai tapty. Söitıp, «şaŋyraq aǧasy»  şoraiaq Batyidan  bastap tūqyrtyp, «qaraşylarynyŋ terısın sypyrudan taiynbaityn»  Küiıktıŋ tılın tauyp, degenıne köndırdı. Ügedei būǧan qosa Sorqaqtanǧa: ordaǧa kelıp tüsken syi-siiapat pen oljany bölıp beretın qūrmettı Bas bäibışelık qūqyqty berdı. Sonyŋ nätijesınde, «Sorqaqtan qatyn» «qara şaŋyraqtyŋ» törınen dämelı, tūŋǧyş ūly Möŋke qaǧan bolyp tūrǧanda jäne «Naimanjin qatynnyŋ» tūsynda (Ügedeidıŋ hanymy) asa quatty küşke ainaldy» (Raşid ad-din).

Küiıktıŋ  osy jaqsylyǧyn kerei qyzy – «qara şaŋyraqtyŋ  begımı» Sorqaqtan qalai qaitardy deisız be?  Qaitaruyn – qaitardy. Bıraq Ügedei men Şaǧatai tūqymdaryn qaityp qatarǧa qosylmaityn etıp, «tūrymtailatyp –  tūsyna,  boztorǧailatyp – būtaǧa qonaqtatyp» jıberdı. Küiık qaǧan «küiıp ketpei» üş mūratyna jetu mümkın emes edı. Sondyqtan da qara şaŋyraqtyŋ aǧasy Batyi şoraiaqqa: «Küiık qalyŋ qolymen sızdı şapqaly attanyp barady. Saqtanyŋyz!» – dep astyrtyn habar jıberedı.  Aqyry Küiık Samarqan şaharynda belgısız jaǧdaida ajal qūşady. Sodan keiın Küiıktıŋ qatyny, Merkıttıŋ qyzy Ügıl-Qaimyşty qaiqaŋdatpai,  qarasyn batyrudyŋ qamyna kırısedı. Möŋke bastatqan ūldaryna: «Küiıkten tuǧan hanzadalar «şaŋyraq aǧasyn tyŋdamaidy, endı sender sälem bere baryp, syrqat atalaryŋnyŋ köŋılın sūrap qaityŋdar» – deidı. Aqyldy ananyŋ aitqany oryndalady.  Şoraiaq Batyi batasyn beredı. Inılerı Berke men Toǧa-Temırdı  Qaraqorymǧa jıberıp, qūryltaidy  şaqyrudan boiyn aulaq sap, saiaq jürgen Küiıktıŋ tūqymdaryn  qūryltaidy ötkızuden bas tartty-mys degızıp, Toludyŋ ūly Möŋkenı ūly qaǧan  sailatyp tyndy. Söitıp,  «Sorqaqtan qatyn» alǧaşqy mūratyna  jettı.

 Būdan keiın tört ūlynyŋ otyrǧan taǧyn qauıpsızdendıruge kırıstı. Onsyz olardyŋ basynan ölım qaupı mäŋgı ketpeitın. Būl – kez kelgen şeşe üşın eŋ basty ürei edı. Ol üşın Ügedei men Şaǧataidyŋ şaŋyraǧyn ortasyna tüsıru qajet bolatyn. Şyŋǧys hannyŋ bataly qosaǧy, kerei qyzy ärı äpkesı Abike-begımnıŋ (Aibike-begım) kegın Ügıl-Qaimyştan qaitarmai köŋılı könşımeitını de anyq. Sonymen, qaǧanatqa qarasty «qatyndar sotynyŋ» töraiymy därejesın alyp, kelege kırısedı. Şaǧataidyŋ nemeresı,  Küiık han taqtan ysyrǧan kerei qyzy, sıŋılısı Ergene qatynnyŋ küieuı, qazaqşa aitqanda küieu balasy Qara-Qūlaǧudy Şaǧatai ūlysynyŋ handyǧyna qaita taǧaiyndatady.  Söitıp Ügıl-Qaimyş jäne Toǧaşy qatyn bastatqan Ügedei men Şaǧatai äuletınıŋ hanymdaryn «kiızge orap, suǧa aǧyzdy». Jetpısten asa hanşalar men begımder solardyŋ kerın qūşty.

Temujinnıŋ şeşesı Öleuın-üjınmen teŋ därejede baǧalanyp, özınıŋ ūldaryn nemere aǧalarynyŋ aldyn orap qaǧandyq därejege jetkızgen (Möŋke), jeke ūlystarǧa  han sailatqan (Qūbylai – Qytaiǧa, Qūlaǧu –batysqa)  «Sorqaqtan qatyn» «daŋqty, süikımdı,  sabyrly jäne  qaiyrymdy» Alan-guadan keiıngı «Eşi-qatyn» – Besık qatyn (Hanşa – koren roda)degen marapatpen 1252 jyly nauryz aiynda Pekinde dünieden öttı.  Ol özınıŋ tuǧan ūlysy kereilerge mäŋgılık menşıkke alyp bergen Gansu ölkesındegı Chjane qalasyna jerlendı. Al  osy Gansu ölkesınde däl qazır – eskıden qalǧan, bıraq qytailanyp ketken köne kereiler de, HIH  ǧasyrdan bastap Altai asqan, Şūǧai men Baǧylyq tauyn basqan keiıngı kereiler de meken etedı. Aldyŋǧylaryn – eŋselı boiynan, etjeŋdı denesımen qara qoiu qasynan şyramytasyŋ. Al keiıngılerı Anadoly men Astananyŋ arasynda emın-erkın «köşıp jür». Osydan-aq  «Sorqaqtan qatynnyŋ» üşınşı mūratyna da jetkenın moiyndaisyŋ.

Ol üş mūratyna ǧana jetıp qoiǧan joq, Ügedei men Şaǧatai ūlysyn da tızeletıp kettı. Ol ūlysqa Möŋke men Qūlaǧudyŋ «altyn ūryqtary» sebıldı.  Tek kışı ūly Aryq-būǧa ǧana özınıŋ tuǧan aǧasy Qūbylaidyŋ tepkısıne ūşyrap, qalǧan ǧūmyry tebın men quǧynda öttı. Jai qaşyp jürmei, syrtqy Monǧoliia men Şyǧys Türkıstandy oirandy bylǧaqqa ūşyratty. «Joŋǧar – sol qol» atty düleidı (smerch, tornado) oiatyp, Sary özen men Edıl-Jaiyqtyŋ arasyn qandy şaŋǧa kömdı.

Ärine, būl derbes äŋgıme. Bıraq, qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn şaiqaǧan, qazaq elınıŋ üşten ekısın kemıtken joŋǧarlardyŋ qandai kektı besıkte terbetılgenın şekteuge arnalǧan būl äfsana üşın este ūstauǧa tiıstı derek.  Äitpese «qatyn» bıtkendı tügendep şyǧu bızdıŋ mındetımızge jatpaidy. Söitıp, kerei qyzy  «Sorqaqtan qatyn» bolaşaq joŋǧardyŋ kındık äkesın terbetken «besık anasy» bolyp esepteledı. Ärine, oǧan   oirat Qūtuqabektıŋ qyzy Ergene begımnıŋ de tıkelei septıgı tidı.

«Qasa sūluǧa tän jarasymnan jaratylǧan, mūndai süikımdı, būralyp tūrǧan symbatty, kerbez kelınşektıŋ suretın eşqandai suretşı kelıstırıp sala almaidy» –  dep Uässap parsy tamsana surettegen Ergene – oirat Qūtuqabektıŋ ūly Törelşı men Şyŋǧys hannyŋ kışı qyzy Şeşekten tuǧan. Ol  Şaǧataidyŋ ülken ūly Mūtyǧanǧa ūzatylady. Bır äpkesı Elşıkmış – Aryq-būǧaǧa (este ūstaŋyz), ekınşı äpkesı Qūbaq-qatyn – Qūlaǧuǧa, üşınşı äpkesı – Batyidyŋ ūly Toǧanǧa (Altyn ordanyŋ hany Meŋgı Temırdıŋ şeşesı)  tūrmysqa berıledı. Osydan-aq Ergene begımnıŋ qaǧanattyŋ  mysyn erkın basuynyŋ sebebı aŋǧarylady.  Mūtyǧan tört ūldy taptyryp, dünie salady da, Ergene ämeŋgerlık jolymen Qara-Qūlaǧuǧa būiyrady. Al ol  «Sorqaqtan qatynmen» tızgın ūşynan jalǧasyp, Şaǧatai ūlysynyŋ han taǧyna otyrady. Esu-Möŋkenıŋ hanymy Toǧaşy-qatynnyŋ būǧan körsetken qorlyǧyna – qorlyq körsetıp jauap beredı. Küieuı Esu-Möŋkenıŋ közınşe Toǧaşy-qatynnyŋ on ekı müşesın bır-bırlep syndyryp, qinap öltıredı.

Taqqa otyruǧa bet alyp bara jatqan jolda – Altai aŋǧarynda Qara-Qūlaǧu köz jūmady. Odan tuǧan jas bala Mübäräkşahty  ūlystyŋ hany etıp bekıtedı. Söitıp, Ergene-begım Möŋke qaǧannyŋ jarlyǧymen «amanat bilık iesı» dep jariialanady. Möŋke men Joşy ūlysy – Şaǧatai men Ügedei  äuletınıŋ şyǧysy men batysyn qosyp alyp, Ergene-begımge «eleusız ǧana üles – «oŋtüstık batysty» qaldyryp edı. Al, mūnyŋ özı tūtastai Märuennahar öŋırın qamtityn. Ergene-begım bilegen tūsta dınge erkındık berdı, ūly –  Mübäräkşah mūsylmandyqqa öttı. Ūly qaǧannyŋ jarlyǧyna  sai Ergene-begımge: «Şaǧatai men Ügedei äuletı derlıktei moiynsyndy. Äkımşılık pen aimaqty tärtıpke keltırdı, qarjy-qarajatty esepke aldy. Mūsylmandar men pūtqa tabynuşylar tatu tūrdy. Baǧdat haliftaryna joryqqa attanǧan Qūlaǧudy Almalyqtaǧy ordasynda saltanatpen qarsy alyp, bır jyl küttı. Būl şaǧatai ūlysynyŋ altyn däuırı edı. Tıptı ūlystyŋ atyn «Ergene ūlys» dep atauǧa deiın bardy» – dep täpsırleidı jazba ielerı.

Bıraq 1259 jyly Möŋke qaǧan dünieden ötken soŋ ūly qaǧanattaǧy ūly bylǧaq bastaldy.  «Sorqaqtan  qatynnyŋ» ekı ūly  –  Qūbylai men Aryq-būǧa «ūly jūrttaǧy» «qara şaŋyraq» üşın talasqa tüstı. 1260 jylǧy qūryltaida ekeuı de han dep jariialandy. Al bır qaǧanatta ekı han bolmaidy. Qūbylai – qytaida «Monǧol imperiiasyn» –«Iýan patşalyǧyn» qūrdy. Sol qūryltaida Ergene-begım oirat qyzy, tuǧan äpkesı Elşıkmıştıŋ küieuı – Aryq-būǧaǧa qoldau körsetıp, būrynǧy ūly qaǧandardyŋ ūly – Asutai men Ūryntastyŋ (Möŋke), Alǧidyŋ (Şaǧatai nemeresı) därgeiımen  taqqa otyru saltanatyna qatysty. Qūbylai  mūny qūp körmei Şaǧataidyŋ taǧy bır tūqymy Abyşqany ūlys hany etıp jariialap, Ergene-begımdı tūtqyndauǧa jarlyq berdı. Alaida  Aryq-Būǧa ony jol üstınde qolǧa tüsırıp, ölım jazasyna kestı. Ergene-begımnıŋ de eŋbegın eş  ketırıp, ūlystyŋ bilıgın Şaǧataidyŋ nemeresı Alǧiǧa berdı. Alǧi da Aryq-būǧaǧa «osy syidy» körsetıp, Qūbylaiǧa qarsy äsker jinauǧa jıbergen elşılerınıŋ janyn jahanamǧa jıberıp, Qūbylai jaqqa qūbylyp tüsedı. Alaida Aryq-Būǧa Ile özenınıŋ boiyndaǧy bas astana – Almalyqty basyp ap, Alǧidy qaşqyn atandyrady. Būl jeŋıs te oirattyŋ küieu balasyn ūşpaqqa jetkızbeidı. Äskerı aştyqqa ūşyrap, Qūbylaidyŋ qorşauynda qalady. Ülken aǧasynan keşu ötınedı. Ol būl aralyqta Atbasydaǧy (Atbaşy, Ystyqköldıŋ jaǧasy) ordasynda bas sauǧalaidy. Ūlystyŋ qaraşylarynyŋ arasynda orasan bedelge ie Ergene-begımge  Alǧi söz salady. Ūly Mübäräkşahty taqqa otyrǧyzuǧa uädesın alyp, Ergene-begım üşınşı ret tösek jaŋǧyrtady.

Sūlulyǧyna süiınıp alǧan hanymnyŋ demeuımen Alǧi ūlystyŋ  alǧauyna bölenedı. «Altyn däuırdı ornatqan Ergene ūlysynyŋ» iesınıŋ ölımı turaly ekı ūşty ekı maǧūlmat saqtalǧan. Bırınşısınde: Ergene-begım tolǧaq kezınde düine salǧan. Aza tūtqan Alǧi Samarqan men Būqardyŋ mūsylmandaryn tegıs qūrbandyqqa şalmaqqa ūmtylady, keŋse keŋesşısı Masūtbektıŋ araşaǧa tüsuı – mūsylmandardy qyrǧynnan qūtqarady. Ekınşı, barynşa şyndyqqa jaqyn maǧūlmat: Ergene-begım Alǧi ölgen soŋ 1266 jyly,  būrynǧydai Ile özenınıŋ boiynda emes, Angren (Ferǧana qolaty) özenınıŋ jaǧasynda  qūryltai şaqyryp, «barlyq ämırler men uäzırelerdıŋ kelısımmen» ūly Mübäräkşahty ūlystyŋ hany etıp sailatady. Qūbylai taǧy da qyryn qarap, Şaǧataidyŋ kezektı bır tūqymy Boraqty suyt attandyrady. «Ergene ūlysynyŋ» Ergene-begımge senımı kämıl ekenın körıp, aldausyratyp senımge kırıp, jasyryn jaqtastar ızdeidı. Sol jyly tamyz-qyrküiek aiynda Ergene-begım de dünieden ötedı. Qasıret şekken Mübäräkşahtyŋ qapysyn tauyp, äskerın talqandap, tūtqynǧa tüsıredı. Özgenttegı memlekettık qazynany basyp ap, Mübäräkşahtyŋ janyn aman qaldyryp, Basqūsbegı etıp taǧaiyndaidy. Sodan bastap Boraqtyŋ tūqymy qaşan handyq üzılgenşe taqtan ketpedı.

Elıne jaqqan Ergene-begım bızdıŋ ūstanymyzǧa tıkelei qatysty: oirat handyǧyn qūruǧa, iaǧni, Aryq-būǧany qūryltaida han sailatuǧa ūiytqy bolǧany, sol arqyly oirattardy taqtan dämelendırıp, taq mūragerlıgıne talasqa tüsıp,  oirattardyŋ tarih saqnasyna şyǧuyna  mümkındık bergen demeuı üşın äfsanamyzǧa  arqau  boldy. Handyqqa känıkken Aryq-būǧanyŋ qaiyn jūrty bırte-bırte Şyŋǧys qaǧanatynyŋ şaujaiyna jabysty.

Al, oirattardyŋ  ruhyn ūiytyp, söitıp, bolaşaq qazaq handyǧynyŋ «ata jauynyŋ»  sana besıgın terbetken – qoŋyrat Dai şeşenıŋ ūly Alǧidyŋ qyzy Şäpi edı. Qaǧanattyŋ qyzyǧyn alaŋsyz körgen Şäpi qyz-tört qūbylasy tügel, alaŋsyz boi jettı. Börte üjınnıŋ sıŋılısı, şoraiaq Batyidyŋ baldyzy (Ükı qatyn – tuǧan  äpkesı, «Sorqaqtan qatyn» «kiızge orap, suǧa aǧyzǧan» Qataǧaş qatyn jien äpkesı) bolatyn. Qūbylaidy qūryǧynda ūstau üşın Möŋke qaǧan kelını Şäpidı özımen bırge joryqqa alyp jürdı, iaǧni, amanatqa  ūstady. Möŋke ış süzegınen, ne qaŋǧyǧan oqtan qaza tapqanda qaǧandy joqtaǧan üş qatynyŋ bırı osy Şäpi. Qara şaŋyraqtyŋ iesı Aryq-būǧanyŋ:  «qūryltaidyŋ qauıpsızdıgın  saqtau üşın» degen syltaumen Qūbylaidyŋ äskerın özınıŋ qarauyna jıberu turaly jarlyǧyn küieuıne keşıktırıp jetkızıp, aldyn-ala saqtandyrǧan da Şäpi. Qūbylai aǧasy Aryq-būǧanyŋ  qaǧandyǧyn moiyndamai, derbes qytai patşalyǧyn (Iýnan) jariialaǧanda «qaǧanat qatyn» – imperatrisa bop jariialandy.

Söitıp, azamat soǧysy bastalyp, aqyry Qūbylai jeŋıske jettı. Şäpi –  Qūbylai qaǧannyŋ özı sözın ekı etpeitın aqylman hanym boldy. Küieuın talai ret  äbes şeşımnen qaqpailap qaldy. Al özınıŋ jeke basyna kelsek: ǧylym men önerge erekşe yqylas qosyp, qoldau körsettı. Ūrpaǧynyŋ qamyn oilap, olardyŋ «myŋ jylda da taqtan tüspeuıne alaŋdap» ömır sürıptı. Körpenıŋ qūraǧyn da räsuä etkızbeitın şeber, qoidyŋ siraq terısın sypyrtatyn saraŋ aty şyǧypty. Küieuı Qūbylai sadaq tartqanda  közıne kün tüspes üşın künqaǧardy oilap tapqan da Şäpi körınedı. Būl künqaǧar keiın qaǧanattyŋ bas kiımınıŋ tūraqty ülgısıne ainalypty. Al Şäpidıŋ eŋ ūly ısı – pūt dının monǧol memleketınıŋ resmi dınıne ainaldyruynda. «Han – imperiianyŋ iesı, lama – ruh patşasy» dep jariialatty. Al Pagba lamany «Dın qorǧany» dep   därıptedı. Alǧaşqy pūthana mektebın aşty. Tibet – ruh baitaǧy atandy. Şäpi sol arqyly oirat tūqymyn «ruh patşalyǧyna» jetkızıp,  qaǧandyqtyŋ zaŋdy ümıtkerı ettı.

Şäpi tört ūl, bes qyz tapty. Jylnamaşylar men hatkerler Şäpi «asqan sūlu ärı talantty» dep  jazdy. R.Iý. jäne İ.N.Pochekaevtar: «Iýan» äuletınıŋ patşaiymdarynyŋ ışındegı bızge jetken, älde qytai, älde monǧol, älde türkı suretşısınıŋ qylqalamyna ılıngen beine de osy Şäpidıŋ portretı. Portrette – döŋgelek bettı, tämpış tanau,  qiyqşa kelgen  qysyq köz, syzylǧan jıŋışke qasty, orta jastaǧy äiel beinelegen. Portrettegı beinenıŋ  – äbden ūştalǧan (stilizovannym) beine boluy mümkın, sondyqtan da mūny  Şäpidıŋ naqty ömırdegı öz didary dep qabyldaudyŋ da retı kelmeidı. Alaida bızdıŋ paiymdauymyzşa, bızdıŋ zamanymyzǧa jetken «Iýan» patşaiymdarynyŋ ışındegı eŋ tartymdy beine de osy» – dep baǧa berdı.  Portrettegı beinenı jalpaq ärı tarihi tegı bar qazaq ūǧymymen aitsaq, onda qoŋyrat qyzy Şäpidı: «tabaq bet, pıste mūryn, qiyq köz,  qalamqas, sarqaryn bäibışe»  – dep sipattauǧa laiyq. Būl zaŋdy da öitkenı, meilı qytai meilı monǧol, meilı türkı tektı suretşı bolsyn, bärıbır, olar – patşaiymnyŋ özı «memlekettık dın, memlekettıŋ ruhani qorǧany,  memlekettıŋ ruh qūdaiy» – dep jariialaǧan pūt dınıne mınäjat etken müttäiımder bolatyn. Sondyqtan da Şäpidıŋ didary Pūttyŋ, iaǧni, Buddanyŋ portretıne ūqsatylyp salynuy patşaiymǧa körsetılgen ülken qūrmet.

Pūt qūdaiynyŋ ata jūrty Tibettı, iaǧni, taŋǧūttardy memleketke – qaǧanatqa baǧynbaityn, alym-salyq tölemeitın, äskerge adam bermeitın, qaǧanmen teŋ qūqyqqa ie, «ekı zaŋ», «ekı bilık» qatar jüretın «ruh patşalyǧy» – dep jariialatqan Şäpidı pūt  taquasyna ūqsatsa –  ūqsatqandai edı. Lama – «aqyldyŋ kenı»,«ädeptıŋ ädıbı», «tırşılıktıŋ tıgısı», «jannyŋ ūiasy» dep tanyldy. Qaǧan taqqa otyrǧanda taŋǧūt lamasynyŋ batasyn alu «qasiettı paryz» retınde sanaldy. Kım de kım Bas lamanyŋ batasyn almasa, ne Tibetten joldaǧan jazbaşa kelısımın almasa,  qūryltaidyŋ şeşımıne qaramastan, zaŋsyz taq iesı –dep  esepteldı. Pūt dınıne mūndai basybaily tabynu Qūbylaidyŋ patşalyǧyn ǧana emes, bükıl monǧol qaǧanatynyŋ tärkı düniege köşıp, ıştei bojyrauyna alyp keldı. Zaman öte,  erkek kındık ataulynyŋ tūqymy qalmai joryqqa attanyp, er jetken ūldyŋ barlyǧy qaǧanat keşıktenı – ūlany qataryna alynyp, «qara şaŋyraqta» tek qatyn-qyzdar ǧana qalǧan tūsta, erkek tūqymdy saqtap qalu üşın şeşelerı ūl ataulynyŋ barlyǧyn «keşıldıkke» berdı. Al olardyŋ üilenuıne pūt räsımı boiynşa tyiym salynatyn. Söitıp, ūly  qaǧanattyŋ «qara şaŋyraǧy» – ondap qatyn alyp, otyz-qyryq bala taptyratyn «altyn ūryqtardyŋ» ūlan ǧaiyr ata mekenı – ösımsız qaldy.

Bes ǧasyrdan asa «būiryqty dästürge ainalǧan būl räsım» türkı-monǧolsyz – türkı-monǧol imperiiasy atandy. Aqyry «belı suyǧan qaǧanat» – qytailanyp, taŋǧūttanyp, türkılenıp, arabtanyp, parsylanyp, orystanyp, oirattanyp tyndy. Pūt dını – ūlystyq dınge ainalyp, ūryǧyn ūiytqan «oirat jiender» –  taŋǧūttardan tälım alyp, dın basy, «altyn ūryqtyŋ» qontaişysy – jienı atandy. Aryq-Būǧa hannyŋ senımdı şerıgı, qaǧanattyŋ qormaly, Qūbylai qaǧannyŋ dın tıregı atanǧan oirattar «toqaş toiynan» keiın (1368) qaǧanattyŋ zaŋdy «soltüstıktegı sol qolynan» – joŋǧarǧa, europalyqtardyŋ atauynşa «köşpelılerdıŋ soŋǧy imperiiasyna» nemese «soŋǧy köşpelıler imperiiasyna» ainaldy. Būl imperiia – batys qaǧanatqa – barunǧarǧa, iaǧni, «Altyn ordaǧa» ūmtyldy. Al ol joldy qazaq dalasynsyz, iaǧni, qazaq handyǧynsyz attap öte almaityn. Oirattar  «ruh patşalyǧyna» qandai qūdıretpen ie bolsa da, ekınşı bilıkke – memleket bilıgıne derbes äsker jasaqtamai, öz ışınen han sailamai ie bola almaityn.

Qoŋyrattyŋ Şäpi qyzy bergen «ruh ielıgı» qūqyna oirat qyzy Manduhai «taq ielıgı» qūqyn qosyp berdı. Mūndai ūly mümkındık Şyŋǧys hannyŋ özınen keiın eşkımge berılmegen edı.

Müldem qytailanyp, pūttanyp ketken Qūbylaidyŋ tūqymy Temır (Oljatai han) –  Chen-szun Şäpidı  «Chjao-Chju şun-şen» –«daŋqty dana, täubäşıl jäne ädepşıl patşaiym-imperatrisa» dep jariialady: «Patşaiym imperiiaǧa asa qūdırettı ruhani qoldau körsettı.  Onyŋ meiırım-şapaǧaty Köktäŋırınıŋ kösegesın iıttı. Ol Köktäŋırınıŋ qalauyna orai  saraidaǧylarǧa jetekşılık etıp, ar tazalyǧyn ornatty. Būryn – patşanyŋ hanzada kezınde oǧan qyzmet ettı, olar talai talqyny bırge basynan keştı. Ol Qūbylai qaǧandy talai qauıp-qaterden  qūtqardy: körıpkeldık qasietı bolǧandyqtan  da, bärın aldyn-ala  bılıp, tez  şeşım qabyldap, özı şūǧyl şara qoldanyp otyrdy, söitıp, Qūbylai qaǧannyŋ äskerın Hybei özenınen kerı qaitartty, Qūbylai qaǧanǧa Şyndu (Şan du) qalasynyŋ taǧyna otyruy kerektıgı turaly danyşpandyq keŋes berdı. Sonymen qatar, sarai nökerlerıne patşaǧa qalai  dem beruı kerektıgıne barynşa aqyl üirettı. Ol menıŋ qasiettı atamnyŋ qūdırettı patşa boluyna kömektestı. Ol menıŋ äkemdı (Chjen-szin) bükıl eldıŋ paryzyn abyroily öteuge tärbieledı» – dep mınezdeme berdı.

Mūqym qytaidyŋ keleşek taǧdyryn anyqtap,  jalpyǧa ortaq pūt dının kırgızuı arqyly olardy bır tanym men müddege bırıktırıp ketkenı üşın de Şäpi patşaiymǧa millardtar elı qaryzdar.

Bıraq, Şäpidıŋ «Şan dudy» – Kökjailaudy jazǧy sarai etken aqylynyŋ qaiyry ūzaqqa sozylmady. 1368 jyly «toqaş toiy» bastalyp, monǧol imperiiasynyŋ ūly qaǧany Toǧan-Temırdı qytai jerınen quyp şyqty. Joŋǧardyŋ – jotalanuy, joŋǧarlardyŋ, soǧan ılese monǧoldardyŋ, solardy ökşelei quǧan mänjulerdıŋ, sol «joryq köşınıŋ» orynyn iemdenıp qalǧan keiıngı qytai imperiiasynyŋ qazaq dalasyna qarai jappai qotaryluy osy «toqaş toiyna» tıkelei qatysty. Mūny  bılmei, bızdıŋ ūltymyzǧa zaual bop töngen «joŋǧar şapqynşylyǧynyŋ» tüpkı mätıbın tüsınu mümkın emes. Sondyqtan da osy arada qysqaşa qaiyra ketemız. Onyŋ mänısı mynadai: monǧoldarǧa äbden kektengen qytai şektılerı olardy qalaida  qūlatuǧa tyrysady. Sol maqsatqa jetu üşın, naubaihanada pısırıletın toqaştyŋ ışıne: «1368 jyly qyrküiektıŋ 31 jūldyzy künı tüngı saǧat 12-de är kım özınıŋ monǧol qojaiynynyn öltırsın. Sol sätten bastap ūlt-azattyq köterılıs bastalady» – degen jasyryn ündeu salyp taratady. Sol kezdıŋ özınde jüz million qaraly qalyŋ qytai bır tünnıŋ ışınde şaŋ-şūŋsyz jatqan monǧol-qojaiyndaryn şetınen bauyzdap şyǧady. Dereu Hanbalyqty (Beijıŋdı, iaǧni, soltüstık astanany) basyp alyp, monǧoldyŋ soŋǧy qaǧany Toǧan-Temırdı Kökjailauǧa – Şanduge yǧystyrady. Keler jyly 20 şılde künı odan da quyp şyǧady. Äbden qūsalanǧan Toǧan-Temır:

«Asyl taspen aptalǧan qasiettı de aibarly astanam – Hanbalyq, Saryǧyŋdy basatyn, salqyn-samal jaz jailauym – Kai-pyŋ! (Şan-du)! Ejelden ata-baba kiesı qonǧan qūtty qonysym! Basyma qonǧan baǧym ūşqan Meşın jyly senderden aiyrylǧanymdy qaraşy! Menıŋ Ūly qaǧanatym qansyrap, qairan ūly memleketımnıŋ joiylǧanyn qaraşy!

Aqyqpenen aptalǧan aibatty Hanbalyǧym! Toqsan toǧyz aq boz atty qadaǧa bailaǧan Kökjailauym! (Kai-pyŋ ne Şan-du). Şartarapty şarpyp, jalpaq jūrtty ūiytqan, bilık pen bılım tızgının teŋ ūstaǧan qairan sara jolym! Aspan astynyŋ ämırı atanyp, baq-däuletımdı şalqytqan qairan Märtebem!

Taŋ särıde mūnarlanǧan tūmany kökjiek kömkergen, atyraby körseŋ – közıŋ toimaityn qūbylysqa toly, Jaz ben qysy aiyrǧysyz, qam-qaiǧysyz  qonys bolǧan, sauyq-sairanmen künım ötken, babam Qūbylai salyp ketken, qairan baitaǧym – Hanbalyq!

Babalarym uaiym-qaiǧysyz ǧūmyr keşken, aibaty asqar, ei, Hanbalyq! Qūzyryma qūldyq etken uäzırlerım men törelerım, ei, qaraşa jūrtym! «El qamyn jegen Elekeŋnıŋ» aqylyn tyŋdamaǧan ökınışımnıŋ özegımdı örtegenın qaraşy, Opasyz Jügı jügırmekke sengen aŋǧal basym!

Bılmestıkten (qazaq ordasynan kelgen tegı merkıt) kemeŋger To-to-Temır qolbasşynyŋ basyn kestım, Dın oqymystysyn en dalaǧa tentıretıp, qatelestım! Tümen jūrtqa patşalyq etken, aqyry qor bolǧan, ei, şaqşa basym! Qairan sauyq-sairanmen ötken künderım!

Qasietıŋnen ainalaiyn Qūbylai babam qabyrǧaŋdy köterıp, qonys etken, Qūt ūialap, ataǧy alysqa ketken el ordam, ei, Hanbalyq! Qytaidyŋ qu müiızı Jügı jauyz jalmady da barlyǧyn, jaman aty men abyroisyz ataǧy maǧan – Toǧan-Temırge qaldy!» – dep joqtau şyǧaryp («Monǧoldyŋ şyǧu tegı», jinaq), ūly imperiiamen qoştasty.

Keler jyly, iaǧni, 1370 jyly qazırgı Işkı Monǧoliianyŋ Tūŋiiau aimaǧynda qūsadan öldı.

Osydan keiın monǧol imperiiasy alǧaşynda: şyǧys-soltüstık, batys-oŋtüstık handyǧy bolyp ekıge bölındı. Bırı – negızınen halha monǧoldar, qytailardyŋ bodan handyǧy,  ekınşı jartysy – Aryq-Būǧanyŋ därgeiındegıler jartylai derbes handyq qūrdy. Toǧan men Esennıŋ oirat handyǧy tarih saqnasyna şyqqanda aumaly-tökpelı ömır sürdı. Aqyry, äuelı – qytaidyŋ Miŋ patşalyǧynyŋ jaiau şerıkterınıŋ ekpınınen, sodan keiın mänjulerdıŋ atty äskerınıŋ tepkısınen yǧysqan joŋǧarlar qazaq dalasynyŋ etegın basty. Ūly qazaq-noǧai dalasynan basqa olardyŋ jany qonaq tabatyn keŋıstık te qalmap edı. Al Saryarqa men Ertıs, Edıl-Jaiyq, Syrdariia boiynda olardy taǧy da sol sonau Saryözen (Huanhe) men Sardalada (Ordosta, bügıngı QHR-daǧy Işkı Monǧoliiada) «mäŋgılık qalǧan» jalaiyrlardyŋ, naimandardyŋ, merkıtterdıŋ, qoŋyrattardyŋ, alşyndardyŋ ekı jüz elu jyl būryn batysqa yǧysqan ekınşı jartysy «qylyşyn jalaŋdatyp» kütıp tūrdy. Olar özınıŋ būrynǧy ru ataularyna ortaq alaş ūranyn alyp, qazaq handyǧyn qūryp, ūlt bolyp ūiyp kele jatyr edı. Oirattardyŋ tıldık jäne äskeri dästürıne beiımdelgen türkı tektester bırte-bırte monǧol tıldene bastady. Būlardy, qazaqtar (qalǧandar, mäŋgılık sonda qalmaq» dep, sol ǧasyrdan bastap olardy «qalmaq» atandyrdy. Keiın būl atau «joŋǧarlarǧa» būiyrdy.

Taqyryp ūstanymy – qaǧandyqty ūiytyp-ırıtken hanymdar men hanşalar bolǧandyqtan    da, taq tartysynyŋ talqysyn syrt qaldyrdyq. Alaida sol oirandar­dyŋ zardabyn bügınmen bailanystyru maqsatynda myna maǧlūmattardy kırıktıre ketudı oryndy sanadyq. Keŋdık alǧan kereiler – naimandardyŋ orynyna yǧysyp, Altai saǧalap qaldy.  Joşy ūlysyna qosylǧandary – qazaq, özbek,  noǧai, qyrymşaq, başqūrt, qaraqalpaq; Işkı Monǧoliiadaǧylar (QHR) – monǧol kereiı atandy. Olardyŋ denı qazır Baǧylyq tauynda tūrady. 2012-2015 jyldar aralyǧynda bastaryn qosyp, monǧol kereilerınıŋ bes tomdyq şejıresı men tarihi jinaqtar şyǧardy. Al Taian hannyŋ ūly Küşlık han Tarbaǧatai asyp, Syrdyŋ boiyna oiysty. Onda Keden-qidan handyǧyn qūrǧan Elüidaşynyŋ qyzyn alyp, Gürhan memleketın qūrdy.   Öşteskenının jer etpei qoimaityn Temujin Pamir tauyndaǧy asuda Küşlıktıŋ basyn aldy. Ferǧana oipatyn mekendegen Oş pen Alai aimaǧyndaǧy naimandar– qyrǧyz: Özgent, Ändıjan. Namanǧan,  Samarhan, Ürgenış, Būqar töŋıregındegı naimandar – özbek; Qoqandaǧylardyŋ keiı – özbek, keiı – qyrǧyz, keiı – qazaq; Qaşqar maŋyndaǧylardyŋ keiı – qyrǧyz, keiı – ūiǧyr, keiı – qazaq; Joşy ūlysyna qosylǧandarynyŋ  denı – qazaq, keiı – noǧai, keiı – qyrymşaq, keiı – başqūrt, keiı – qaraqalpaq, keiı – tatar; Būiryq hanmen bırge Temujinge baǧynǧandar – monǧol naimany atanyp, bügıngı künge jettı.  2013 jyly Işkı Monǧoliiadaǧy Naimanşi audanyna baryp, alty qorǧannan qabattalyp salynǧan han saraiyn körıp, naiman, aqsüiek naiman, aq naiman dep şejıre taratqan, naiman-monǧol jazuyn qazır de paidalanyp otyrǧan ūzyn sany jüz alpys ekı myŋ qauymmen didarlasyp qaittyq (Naiman-monǧoldar  köne naiman-monǧol jazuymen mynadai kıtaptardy şyǧarypty: 1.Naiman audanynyŋ şejıresı. Ensiklopediia, Qūlynber. 2. Naiman audanynyŋ tarihi mūralary. IMR. Tūŋiiau. 2009. 3. Naiman audanynyŋ jer attary sözdıgı.  Hohot. 2008. 4. Naiman halyq änderı. Tūŋiiau. Jasöspırımder baspasy. 2008. 5. Naiman aŋyz-ertegılerı. Tūŋiau. 2008. 6.Nonjiia. Äŋgımeler men öleŋder jinaǧy. Huasiia. 2009. 7. Naiman audanynan şyqqan äigılı adamdar. Hohot. 2011. 8. Naiman ordasy. Almanah. 2 kıtap. Tūŋiiau.2012-2013. 9. Naiman körkemönerı jurnaly. 2 kıtap. Tūŋiiau. 10. Būhşūn, jurnal) №1-2. Tūŋiiau. 2013.). Tek qoŋyrat taipasy ǧana qoŋyrjai ömır sürıp, Joşy ūlysyndaǧylar – qazaq, özbek, noǧai, qyrymşaq, qaraqalpaq, başqūrt, Işkı monǧoliiadaǧylar – monǧol qoŋyrattary atanyp, 2013 jyly Tūŋiiau torabynda qoŋyrattardyŋ qūryltaiyn ötkızdı. Qoŋyrattardyŋ atajūrty Qūrynbel – monǧoldardyŋ eŋ qasiettı de körıktı mekenı. İesı – Şyŋǧys han, kiesı – qoŋyrat Börte qatyn. Şyŋǧys hannyŋ süiıktı kenje qyzy Alaqūs ūzatylǧan Oŋǧūttar-uaqtar Kökottyŋ – Hohottyŋ Şūǧai jazyǧynda. Olar özderınıŋ tegıne būlyŋǧyr közqarasta. Tegı taişūt keiquattardan tuǧan tūqymdar da börşıp, tört taipa – oirat atanyp, qontaişylanyp – taq mūragerı retınde jetıle bastady. Jalaiyr Mūqylaidyŋ jasaqtarynyŋ tūqymdary – qoŋyrattar men jalaiyrlar, naimandar men kereiler, alşyndar osydan ekı jyl būryn jiylyp sol arada – Toǧa-Temır qūsadan ölgen Tūŋiiadyŋ tübınde as berıp, konferensiia ötkızıp, jinaq şyǧardy.

Sol «toqaş toiynan»  keiın araǧa ondaǧan jyldar salyp baryp qaǧanattyŋ oirat pen qytaiǧa, mänjuge ketken qarymyn oirat qyzy Manduhai qaitardy jäne jai qaitarmai, oirattardyŋ jalyn küdıreitıp kettı.

4.

Aty aŋyzǧa ainalǧan «Şyŋǧys qaǧatanatyn müldem qūryp ketuden saqtaǧan», «qaǧanattyŋ qūtqaruşy anasy», «Şyŋǧys qaǧannyŋ ruhyn oiatqan», «danyşpan hanym», «Şyǧystyŋ Janna d* Arkı» atanǧan, keiıngı qazaq handyǧynyŋ «ata dūşpany» – joŋǧarlardyŋ tarih saqnasyna şyǧuyna mümkındık bergen daŋqty «Manduhai qatyn» kım edı jäne altyn ūryqtyŋ handary men hanzadalarynyŋ bır de bırı jetpegen daŋqqa  oirat qyzy Manduhai qalai jettı? Taǧy da sol erlı-zaiypty  Roman men İrina Pochekaevtardyŋ paiymdauymen qysqaşa täfsırleuge köşemız. Ūstanymyz – ūǧymdy boluy üşın osy oqymystylardyŋ: «Sonymen qatar, joǧary bilıkke ūmtylǧandardyŋ ışınde, Şyŋǧystyŋ öz äuletıne jatpaityn, Şyŋǧys hannyŋ aǧa-bauyrlarynyŋ tūqymdarymen qatar,  «altyn ūryqqa» äielder (qatyndar)  äuletı jaǧynan alystan kep qosylatyn jiender – oirat ūlysynyŋ bileuşılerı de boldy» – degen pıkırın nazarǧa ılıktıre ketemız.

Sonymen Manduhai qyz kım?

Älqissa,  mūny paiymdamas būryn, ötkendı eske tüsıre ketuge mäjbürmız.

«Altyn ūryqtyŋ»  tozyǧy  şyǧa bastaǧan tūsynda boijetken Manduhaidyŋ bolaşaq   baq-talaiyn  anyqtap  bergen de, sol azǧan ūrpaqtyŋ arsyz näpsıqūmarlyǧy edı. Taq mūragerlıgı üşın ǧana emes, bırınıŋ äielıne bırı qūmartyp, aǧasy tuǧan bauyryn öltırıp, kelının  bauyryna basty. Sondai beibastyqqa Elbek han da (1392-1399) baryp, tuǧan  ūly  Qarǧysūq qontaijyny oirattardyŋ kösemı Qūqai-taidyŋ qolymen öltırıp, kelının qoiyna saldy. Bıraq  Ülzeitı üjın namysty bolyp şyqty. «Jeŋgetaiyŋ Qūqai-tai menı zorlamaq boldy» – dep  aq tösıne yryqsyz qonǧan qūzǧyndy arandatyp tyŋdy. Elbek han «jeŋgetaiyn» taban astynda öltırdı. Keiın mūnyŋ jalǧan ekendıgı anyqtalǧan soŋ, özınıŋ tuǧan qyzy  Samurdy «jeŋgetaiynyŋ» ūly Batuly-şinsanǧa  ūzatty. Soǧan qaramastan Qūqai-taidyŋ ūldary äkesınıŋ kegın kektep, Elbek qandy öltırıp tyndy.

Osy arada joŋǧarlardyŋ «kektı besık enesı» bolyp tabylatyn jäne bızdıŋ taqyrybymyzdyŋ nysanyn aşatyn monǧol-oirat arasyndaǧy «Ülzeitı kelın» turaly äfsanany tolyq keltırudı oryndy sanadyq.

Älqissa, «Elbek han it jyly (1394) taqqa otyrdy. Bır joly aŋǧa şyqqanda qar üstınde ölıp jatqan aq qoiandy körıp:  «Etı qardai appaq, al ajary myna qan siiaqty qyrmyzy äiel bar ma eken düniede?» – dep nökerlerınen sūraidy. Sonda oirat Qūtqai-Tafu  (Qūqai-tai) özınıŋ soryna orai: «Nege bolmasyn, bar» – dep jauap beredı. «–Ol kım?  Köruge bolmas pa eken?» – deidı yntyǧyp. «– Eger sız ony şynymen körgıŋız kelse, aitaiyn, ol sızdıŋ tuǧan kelınıŋız» – deidı Qūtqai-Tafu. Sonda Elbek han Qūtqai-Tafuǧa: «Ua, körmegendı – körgızgen,  şöl qandyratyn alystaǧy susyndy aŋsattyrǧan, sen, menıŋ Tafuym, jönel de jolyn tap!» – deidı. Ol Begedjı (Ülzeitı) kelınge: «Sızdıŋ aidai jüzıŋızdı bır köruge qūmartyp, menı jeŋgetailyqqa jıberdı» – dep hannyŋ sälemın jetkızedı. Begedjı kelın aşulanyp: «Jer menen kök qosyla ma eken, özınıŋ kelının hannyŋ özı qoinyna sala ma eken? Qara töbetke ūqsaǧan äkesınıŋ qylyǧyn hannyŋ ūly Dügıren-Temır körse qaitedı?» – dep jauap beredı. Kelınınıŋ būl sözın köŋılıne de almastan näpsınıŋ buy közın bailaǧan Elbek han özınıŋ tuǧan ūlyn öltırıp, kelının qoinyna salady. Daruǧa därejesınen dämetken Qūtqai-Tafu ordaǧa keledı. Bezedjı (Ülzeitı kelın) Tafudy otauyna şaqyryp, handy osynda küte tūruyn ötınedı. Özı ekı qaltaly torsyq aldyryp, bır jaǧyna eŋ zärı küştı şarap, ekınşı qaptalyna kädımgı su qūiyp, sudy özı ışıp,  Tafuǧa: «Sen menıŋ az bedelımdı zoraittyŋ, menıŋ mänsız tänımdı mändı ettıŋ, Begedjı kelın atymdy – «qatyn» (imperatrisa) ettıŋ. Kel!» – dep şarap ışkızıp, sylqita mas qylady da,Tafudy özınıŋ tösegıne jatqyzady. Sodan keiın şaşyn jaiyp jıberıp, betın tyrnap jyrtyp, hanǧa: «Sen joqta Qūtqai-Tafu menı zorlady» – dep şapqynşy jıberedı. Aşulanǧan Elbek han Qūtqai-Tafudy quyp jürıp öltıredı. Özınıŋ bır sausaǧynan aiyrylady. Qūtqai-Tafudyŋ jon arqa etın bıleulei tılıp «qatynyna» sälemdeme retınde joldaidy. Bezedjı kelın hannyŋ sausaq qany men Tafudyŋ jon etınıŋ maiyn şyrynǧa qosyp şaiqap jıberıp: «Özınıŋ ūlyn özı öltırgen hannyŋ qany men menıŋ myrzamnyŋ ölımıne sebepker bolǧan Qūtqai-Tafudyŋ jon maiy maǧan täbärık bop būiyrypty. Mıne, qatynnyŋ kegı qarymtasymen qaitty degen osy! Bärıbır bır ölım!» – dep ışıp salady. Özınıŋ kınäsın özı moiyndaǧan han ärı kelını, ärı qatynyna jaq aşa almaidy (E.İ.Kychanov). Al Qūtqai-Tafudyŋ jazyqsyz ekenıne közı jetken Elbek han onyŋ ūldary – Banula-jaisan men Üguşı-haşiǧudyŋ qaramaǧyna 40 myŋ oirat jasaǧyn beredı. Olar 1399 jyly Elbek handy öltırıp, äke kegın qaiyryp, monǧoldardan bölınıp şyǧyp, oirat ūlysyn qūrady.

Mıne, joŋǧar qontaişylary ömırge kelgen kektı besıktıŋ alǧaşqy «qandy äldiı» osyndai.

Al Elbek hannyŋ qyzy Samur hanşaiymnan tuǧan Toǧan men Esen qontaişylar, iaǧni, jiender, 1438 jyly Ügedeidıŋ nemeresı Adaidy öltırıp, ülkenı – Toǧan han taǧyna otyrdy. Ol bükıl oirattyŋ basyn qosqan soŋ endı mūqym monǧoldy bırıktıruge ūmtyldy. 1440 jyly qytaiǧa joryqqa attanyp bara jatyp, jolai Şyŋǧys hannyŋ äruaǧy qonǧan  «segız aq boz üige» täu etedı. Räsım kezınde: «Senıŋ qaǧanat qūrǧan kezıŋdegı ūryǧyŋnan menıŋ boiymdaǧy ūryq eş kem emes» – degenı üşın qaǧannyŋ äruaǧynyŋ qarǧysyna ūşyrapty-mys. Kiız üiden syrtqa şyqqanda arqasyna qadalǧan ekı jebenıŋ jaraqatynan qan saulap tūrypty. Būl qadalǧan jai jebe emes, qaǧannyŋ qarǧys jebesı eken-mıs. Bıraq tarihşylar Toǧan han özınıŋ oirattarynyŋ, ne qytai jansyzdarynyŋ qolynan qaza tapty – dep paiymdaidy.

Al Toǧannyŋ ınısı Esen hannyŋ tūsynda oirattar örleu däuırın bastan keştı. Ol Şyŋǧys äuletınıŋ soŋǧy hany Daidi handy öltırıp, bükıl monǧolǧa tūtas bilık qūrdy. «Toqaş toiynan soŋ» qos aiyrylǧan  imperiianyŋ basyn qaita qosty. Şürşıtterdı jaulap aldy. Sodan keiın qytai imperatory İn-szundy – Chju-sijenı (1436-1450 jj. taq iesı)tūtqynǧa alyp, basqa patşany taqqa otyrǧyzdy. Bıraq qaiyrsyz kelgen bilık – qaiyrsyz ajalǧa alyp keldı. Şürşıt (mänju) pen qytai imperiiasyn tıtırentken, «batysta – Zaisan kölı men Qaraşar kentın, şyǧysta – Qanǧai tauynyŋ batys etegın, oŋtüstıkte – Tūrfan, Hami, Barköl kölın, soltüstıkte – «Ertıstıŋ joǧarǧy aǧysy men Eniseidıŋ arasyn atajūrt etken, qazaqtarmen, qyrǧyzdarmen şekaralasqan» (İ.Iа.Zlatkin) Esen han özınıŋ oirattarynyŋ ışındegı ūsaq ūlystan jeŋılıp, dala  bezıp kettı. Qaŋǧyp jürgen kezınde qolǧa tüsıp, qaşqynnyŋ kebın keşıp öldı.

Mıne, «altyn ūryqtyŋ jienderı» qontaişylar osylai han taǧyna köterılıp, zaŋdy mūrager atandy. Endıgı kezekte Samur hanşaiymnyŋ nemeresı Esentaişy 1453 jyly taqqa otyrdy. Şeşe jaǧynan tıkelei Qūbylaidyŋ jienı, jienşarlary bolǧandyqtan da, taqqa qontaişylardyŋ otyruy, ne taqtan  dämetuı tolyqtai oryndy dep tabyldy. Oirattyŋ tört taipasynyŋ bırı şorostan şyqqan Toǧan men Esen taişylar keiınnen köşpelılerdıŋ soŋǧy  imperiiasynyŋ – joŋǧar handyǧynyŋ negızın qalaǧan «altyn ūryq»  dep tanyldy.

Mıne, bız tüp tamyrynan tektep kele jatqan, äfsana basynda: «sanda – sanaty, eldıgı – este joq joŋǧarlar qaidan şyǧa keldı? – dep saual qoiǧan «ata jauymyzdyŋ» tarih alaŋyna şyǧu josyǧy osyndai. Ärine, olar Toǧan taişy men Esentaişynyŋ tūsynda ūly joŋǧar emes, jai ǧana qontaişy –qan tamşy – jien ǧana bolatyn. Olardy qatardaǧy qontaişydan joŋǧar hany etken, oidaǧy oirattyŋ basyn törge –bilıkke şyǧaryp, Joŋǧar handyǧyn qūryp bergen taǧy da «kektı besıktıŋ» iesı – qyz, şoros qyzy, Toǧan men Esennıŋ qaryndasy, «ruh patşalyǧy» Tibettı basqarǧan kektı bilık iesı, Temır-şinsan noiannyŋ qyzy – Manduhai edı. Sondyqtan da Manduhai ärı «altyn ūryqtyŋ», ärı «qasiettı ruhtyŋ» hanşasy retınde Qūbylaidyŋ nemeresı Meŋdıǧūlǧa (1463-1467jj. taq iesı) ūzatylady. «Şoŋmūryn Meŋdıǧūl hannyŋ  tösek toiy kezınde sırespesı ūstap qalatyndyqtan da, onymen (Manduhaimen)qosylysa almapty» («Altyn topşy»). Meŋdıǧūldyŋ özın de taqqa otyrǧyzǧan oirat kösemı Begersın-taişy bolǧandyqtan da, apaly-sıŋılı Jüŋken men Manduhaidan bas tarta almaidy. Handyqtyŋ  basqa tūqymǧa, ne oirattarǧa auyp ketuınen seskengen Meŋdıǧūl – özınıŋ ornyn şöberesı Baian Möŋkege amanttaidy (1467).

Taǧdyrdyŋ tosyn tälkegı degen osy, qazaq handyǧy qūrylǧan jyly Baian-Möŋke, handyq nyspysy – Bolqy-janan da taqqa mūragerlık ettı. Būl da Meŋdıǧūldyŋ qatynyn tartyp almaq bolǧanda, piǧyly jariia bop, quǧynǧa ūşyraidy. Meŋdıǧūl da dünie salady. Baian-Möŋke qaŋǧyp jürıp qaraqşylardyŋ qolynan ölım qūşady.

Taǧdyrdyŋ myna yǧyrly tabasyn qaraŋyzşy, tura sol şaqta taqqa  otyratyndai Qūbylaidan laiyqty  «altyn ūryq» tabylmapty! Būǧan eşkımde, tıptı tarihşylar da senbeidı. Bıraq şyndyqtyŋ özı osy. «Altyn ūryqtyŋ» bırın-bırı öltırıp, tıgerge tūiaq qaldyrmaǧany da bar şyǧar, sonymen qatar, «tärkı dünienı» «ruh tamyry» etıp, keleŋmen keşıldıkke boi aldyrǧan erkekkındıktılerdıŋ jar tösegıne jolamai, belı suyp ketuınıŋ de kesırı tigenı anyq. Mūny «pūt dının –  memlekettık dın» retınde qabyldattyrǧan Şäpi patşaiymnan, «lamany – ekınşı bilık iesı» retınde zaŋdastyrǧan Qūbylai qaǧannan tabiǧi jazymyştyŋ qaitarǧan kegı dese de bolady. Qalai desek te, jaratylys  zaŋyna qarsy şyqqandardy jazmyş özı jazalap tyndy.

Söitıp, ūly Şyŋǧys imperiiasy mūragersız qaldy! Būl qaǧanattyŋ qara şaŋyraǧynyŋ küireuı degen söz! Tıptı Joşy, Şaǧatai,Ügedei ūlystary da mūragerlıkten däme etpedı. Onyŋ esesıne Min (qytai) men Türkıstan ämırşılerı köz sūǧyn kadady. Sonyŋ ışınde, qazaq handyǧy da qanatyn Şyǧys Türkıstanǧa qarai jaiyp kele jatty. Demek, qazaq pen joŋǧar handyǧy qatar tūiaqtanyp,  bır-bırıne betpe-bet baǧytta şeŋgelın jaia qozǧaldy. Aralaryn baǧy taia bastaǧan Şaǧatai ūlysynyŋ jūqa ǧana şymyldyǧy bölıp tūrdy.

«Qara şaŋyraq» ortasyna tüse şaiqalǧanda, şoŋmūryn, sırespe Meŋdıǧūldyŋ balasyz qalǧan jesır hanymy, şoros qyzy Manduhai bar tızgındı qolyna aldy.  Qaǧanatty qarys aiyryp qaharyn töktı. Manduhaidyŋ mysynan yqqan Min patşasy: qytai patşalyǧyn moiyndasaŋ, qauıpsız, qamsyz ömır süruıŋe kepıldık beremız – dep müläiım hat joldady. Bıraq Manduhai jesır: «Men baisyz qalsam da, qara şaŋyraq qaǧansyz qalmasyn. Qaǧanatty – bailyqqa aiyrbastamaimyn» – degen mazmūnda uäj aitty. Söitıp, Şyŋǧys imperiiasynyŋ basyn jūtqan äiel emes, qaǧanatty ekınşı ret tızesınen tık tūrǧyzǧan «qatyn» – imperatrisa atanudy qalady. Sol üşın bükıl qaǧanatqa jauşy jıberıp, Şyŋǧys äuletıne tiesılı tūqymdy ızdettı: «Sol tūqymnyŋ taqqa otyruyna bar küşımdı jūmasaimyn» – dep salauat aitty.

Izdegenı – tabyldy.   Bıraq  kütkenı ol emes edı. Kıltipan mynada: tabylǧan tūqymnyŋ jasy bes-alty mölşerınde ǧana edı.  Bai bop ta,han bolypta jarytpaityn, taǧdyry –tūl, jasy – kenje, özı jetım Batu-Möŋke – Manduhaidy, ne onyŋ äpkesı Jönkenı Mendıǧūdan tartyp almaqşy bolyp qaşqynǧa ainalǧan Baian-Möŋkenıŋ ūly bolyp şyqty. Batu-Möŋke bır jasqa tolǧanda Qaşqardyŋ Hami ölkesınıŋ İsmal-taişysy şabyndyǧa tüsırıp, Şyǧyr-janandy  emşektegı ūlymen qosyp alyp ketıptı. Şyǧyr-janandy qatyn etıp, kışkene säbidı Baqai degen bıreuge asyruǧa beredı. Ögei  äke balanyŋ ökpesın ökpege toltyrǧan.«Asqazany as qorytpaityn, terısın teŋbıl temıretkı basqan» jetım Batu-Möŋkenıŋ  müşkıl jaǧdaiyn estıgen Manduhai astyrtyn jauşy jıberıp, dertın sonda emdetıp jazady. Qastandyqtan saqtanu üşın balany arnaiy sandyqtyŋ ışıne salyp, qazaq arbamen aldyrtady. Sodan bastap bolaşaq Batu-Möŋke han «Qobdidaǧy han» (Ükekte qaǧan)  atalyp ketedı.  Endı Manduhai sol jetım mūragerdıŋ atynan jarlyq şyǧarady.

Alaida «jesır qatyn men jetım hannyŋ» därgeiı kımge ötsın?

Manduhai dereu şeşım qabyldap, äskeri joryqqa attanady. Anau-mynau elge emes, tura özınıŋ ūlysyna – oirattarǧa tūtqiyldan şabuyl jasaidy.  Şaiqasqa  Manduhaidyŋ özı tıkelei qatysady. Ūrys qyzǧan kezde Manduhaidyŋ dulyǧasy ūşyp ketedı. Mūny körgen jauynger şorostyŋ bırı öz dulyǧysyn kigıze salady. Söitıp, Manduhaidy ajaldan qūtqaryp qana qoimai, äskerdı üreilene şegınuden saqtap qalady. Eŋ bırınşı jäne eŋ maŋyzdy jeŋıske jetken Manduhai jık şyǧaruşy  taişylardyŋ közın joiyp, handyqty moiyndattyrady. Oljany jomarttyqpen bölıp beredı de, oirattardyŋ dästürın oirandap, iaǧni, eldık qasietın ūmyttyratyn: «Osydan bastap kiız üilerıŋdı orda dep ataudy qoiasyŋdar, bas kiımderıŋe ekı elıden artyq jyǧa taqpaisyŋdar,maldas qūryp otyrmaisyŋdar, tızelerıŋdı bügıp otyrasyŋdar. Airandy – köje deisıŋder, ettı kesıp jemei, tıstep jeisıŋder» – degen jarlyq şyǧarady. Keiın ettı pyşaqpen turauǧa kelısımın beredı.

Tarihşylar: nege Mänduhai özınıŋ jūrtyn şapty? – dep sūraq qoiady. Bırınşı, oirat –«tört taipa bırlestıgı» ol kezde joq edı. Torǧauyt, dürbıt, teleuıt, şoros – öz betterınşe derbes ūlys edı. Demek, Manduhai şorostan basqa, handyqty moiyndamaǧan qalǧan üş taipany, ne solardyŋ moiynsynbaǧandaryn şapqan. Ekınşıden, taqqa otyrǧan qontaişylardyŋ barlyǧy da öz tuystarynyŋ, iaǧni, oirattardyŋ arandatuynan qaza tapqan bolatyn. Üşınşıden, būryndy-soŋdy taq iesınıŋ eŋ senımdı  keşıktenderı – hannyŋ qaiyn jūrty, qatynynyŋ törkını, qūdalary edı. Al Manduhai üşın osy  tört jūrt – bır jūrt, oirattar edı. Sondyqtan da handyqtyŋ qalǧan qaraşy taipalary men rularyn qaimyqtyru üşın eŋ äuelı özınıŋ ırgesın bekıtıp, iaǧni, törkınderın tūqyrtyp aluy tiıs-tın. Būl üş maqsatqa qoly jetıp, handyqtyŋ hanymy atanǧan soŋ, ärine, taq iesı – handy taŋdauy zaŋdy edı.

«Tösek körse – sırespesı ūstaityn» Meŋdıǧūldan jar qyzyǧyn körıp jarytpaǧan Manduhai Şyŋǧystyŋ bauyry Hasardyŋ ürımı, ejelden jaqattas Öne-Bolatpen köŋıl qosady:  «Oǧan resmi küieuge tise – Öne-Bolat zaŋdy taq iesı atanady. Söitıp, ūmytylǧan taq talasy qaita qozady, handyqtyŋ ışındegı bylǧaqty endı Hasardyŋ tūqymdary bastaidy. Şyŋǧys äuletınen basqa äuletke küieuge şyqsa – «qatyn» aty joiylyp, «qara şaŋyraqtan» aiyrylady, monǧoldarǧa sözı ötpeitın bolady» – degen tuǧan aǧalary Jyǧa men Meŋdı-Örlıktıŋ   uäjı  köŋılıne  qona ketedı.  Ūrǧaşylyq dolylyǧy ūstap, Öne-Bolatqa tiiuge keŋes bergen Satai saramestıŋ basyna ystyq şaidy qūiyp jıberedı. Etı üirengen Öne-Bolatty ökpeletıp almaudyŋ amalymen Şyŋǧys hannyŋ äruaǧy qonǧan «segız aq boz üige» baryp, Alan-guanyŋ äruaǧyna şaǧynady: «Öne-Bolat – etenem emes. Qaǧannyŋ «altyn ūryǧyna» küieuge tiıp, jetı ūl, bır qyz tabuyma jar bol, Alan-gua!» – dep jalbarynady. Ärine, Alan-gua tura solai aian beredı. Söitıp, «Saiyn Manduhai näpsıge berılıp, läzzätqa qūmartsa, jas noian Bolattyŋ degenıne köner edı. Alaida, ol memlekettıŋ müddesın joǧary qoidy». 1470 jyly qūryltai şaqyrtyp, Batu-Möŋkenı – Daian han, iaǧni, Da iuan (Ūly iuan patşalyǧynyŋ ūly qaǧany) – degen nyspymen taqqa otyrǧyzdy. Būl kezde Batu-Möŋke 7 jasta, Manduhai 33 jasta edı.

Batu-Möŋke baliǧatqa tolǧan soŋ, iaǧni, 1482-1494 jyldardyŋ aralyǧynda üş egız, bır jalqy ūl, bır qyz tauyp, jalǧyz mūragerdı etegımen jarylqaidy. Söitıp, «altyn ūryqtyŋ» basy – Alan-gua ananyŋ aiany däl keledı. Bır qyzyǧy, Manduhai qatyn 1490 jyly üşınşı egızge aiaǧy auyr kezde şaiqasqa qatysyp, attan jyǧylady. Şerıkterdıŋ bırı qalqalap atqa mıngızıp, maidannan alyp ketedı. Aman-esen bosanyp, kezektı egız ūlyn tabady. Soǧan qaraǧanda, «Saiyn Manduhai» dese – degendei saiyn eken. Bıraq, sodan bastap «saiyn qatynnyŋ» saǧy syna bastapty: saiyn daladaǧy handyqtardy (onyŋ ışınde, oŋtüstık Orta jazyq – Sardala men Saryözen, Şyǧys jäne Ortalyq Türkıstan, ärine, «Altyn orda» da bar) ūly Şyŋǧys qaǧannyŋ qara şaŋyraǧynyŋ astyna qaiyra bırıktıru armany oryndalmai qaldy. Batu-Möŋke – Daian han endı bilıktı belsene öz qolyna aldy.  Saiyn Manduhai  – 1509, Daian han – 1517 ne 1543 jyly  dünieden qaitty. Endıgı  tızgındı Manduhaidan tuǧan köp ūldar ūstady.

5.

Mıne, oirat-şoros qyzy Manduhaidyŋ egızderı naǧaşylary oirattardan – «sol qol» – joŋǧar äskerın jasaqtap, özderı «Joŋǧar handyǧyn» qūryp, soŋǧy şylbyrdy qontaişylarǧa – jienderıne ūstatty. Köp ūryqty şaşyratpai Manduhaidan tuǧan Ūlys-Bolat, sodan keiın Barys-Bolat «ruh qorǧany» – Tibet pen Ordosty ielegenın erekşe nazarǧa alamyz. Barys-Bolattyŋ ūly Altyn-han taŋǧūttardyŋ «daŋqty da qūdırettı bilık ärı ruh qorǧanyşy» atandy. Al onyŋ nemere-jienı Qūtyqtai-sechen (şeşen, kösem) qontaişy 1577 jyly pūt nanymyn – memlekettık qasiettı dın, al dalai lama – Pūttyŋ elşısı – dep jariialady. Qaǧannyŋ özı dalai-lamanyŋ aldynda basyn şūlǧyp, mülgıp tūratyn boldy. Altyn hannyŋ nemeresı «monǧol tūqymynan şyqqan tūŋǧyş jäne soŋǧy Dalai-lama IÜ» atandy. Toǧan men Esen hannyŋ kındıktesı, oirattardyŋ ūlys kösemı Baibaǧys-han 1578 jyly 50 myŋ äskermen Ertıstıŋ moinaǧynan ötıp, qytaidyŋ därgeiındegı halha-monǧoldyŋ 80 myŋ qolyn talqandap, monǧol imperiiasyn qaita bırıktıru kerek – degen dämenı qozdyrady. Qūlaşyn soltüstıktegı Köşım hannyŋ jerıne sermep, Omby men Esıl özenınıŋ joǧarǧy aǧysyna ielık ettı. 1628-1632 jyldary Ho-Ūrlyq (Qoiyrlyq) bastatqan torǧauyttar, dürbıtter «ūly noǧai dalasyn köktei ötıp» Edıl boiyna  qotaryldy. Orys ǧalymdary Petr I patşamen salystyratyn Batyr-qontaişy taqqa otyrǧan tūsta, iaǧni, 1635 jyly Joŋǧar imperiiasy tolyqtai qalyptasyp boldy dep esepteledı.

Al 1610 jyly  Baibaǧys han özınıŋ ūlynyŋ orynyna Tibetke taqualyqqa jıbergen bala keiın «asa dana jäne qasiettı Zaia-pandit qūtyqty» atandy. Pūt dının nasihattap «Jaiyq pen Ertıs arasyn, Köknor men Tibet arasyn şarlap», joŋǧar handyǧynyŋ tūtastyǧy men bırlıgıne kepıldık beretın äulie därejesıne köterıldı. Joŋǧarlardyŋ qazaq dalasyna jappai qotaryla bet aluyna batasyn bergen de sol oirat, iaǧni, «Manduhai qatynnyŋ» qandasy. Sol Zaia-pandit Batyr-qontaişynyŋ segız (kei derekte toǧyz) ūlynyŋ bırı alty jasar  Galdandy  Tibetke äketıp, taqualyqqa  tärbieleidı. «Qūt iesı qūtyqty» därejesın alady.

1653 jyly Galdannyŋ äkesı Batyr-qontaişy, 1662 jyly ūstazy Zaia-pandit dünieden ötedı. Dalai-lamanyŋ būiryǧy boiynşa şeberler Zaia-pandittıŋ müsının jasaidy. Galdan bastatqan oirat taqualary Zaia-pandittıŋ örtelgen mäiıtınıŋ külın qoiu siiamen aralastyryp, qasiettı ösiet jazyp, ony müsınnıŋ ışıne salady.Syrtyna: «Taǧy monǧoldardyŋ şet aimaǧyna qūdırettı dın taratuşy» degen Dalai-lamanyŋ jazuy jazylǧan būl müsındı Galdan qūtyqty Joŋǧariiaǧa özımen bırge alyp keledı. Söitıp, Zaia-pandittıŋ ruh mūragerı atanǧan Galdan qūtyqty Dalai-lama Ü-ten: «Tuǧan aǧam Senge-qontaişynyŋ janyndaǧy qūtyqşysy bolaiyn. Bızdıŋ oiratta: «Menıŋ sūr arǧymaǧym şabysynan älı jaŋylǧan joq, menıŋ sūr jebem älı nysanadan şalys ketken joq. Äke, jıber menı joryqqa, attanaiyn!» – degen jyr bar. Jıberıŋız menı, Joŋǧarǧa»– deidı.  Dalai-lama panchen-lamanyŋ (qasiettı lamanyŋ) mūrynynan aqqan qanymen qaimyştalǧan belgıler (kabalisticheskie znaki) jazylǧan duananyŋ bas süiegın syiǧa tartyp: «Pūt mınäjatyn tarat, bıraq mūndaǧy jūmbaqty zerde ielerı ǧana bılsın» – dep jolǧa şyǧaryp salady.

 Söitıp, «joŋǧar  handyǧyn» – «köşpelılerdıŋ soŋǧy imperiiasy» atandyrǧan ataqty Galdan  qūtyqtynyŋ Joŋǧariiaǧa joryǧy, mıne osylai, Dalai-lamanyŋ «batysty qasiettı dınge kırgızuı» turaly amanat-tapsyrmasymen bastaldy. «Qasiettı ruh» pen «ruh patşalyǧynyŋ kepılı» Galdan qūtyqty aǧasy Sengen-taişynyŋ qarauyndaǧylardy dınge ūiytyp, basyn şūlǧytyp, özıne qaratyp alady. Galdan qūtyqty 1669 jyly: barunǧar – oŋtüstık (oŋ qol), joŋǧar – soltüstık (sol qol) atanyp, ekıge bölınıp ketken oirattardyŋ basyn qosamyn – degen jeleumen Oşyrty-hannyŋ ordasyna keledı. Qūtyqty bolsa da qūlqyny: «Tolǧan aidai tolyqsyǧan, qaraŋǧy tünde betınen tögılgen nūr: sol jaǧyna qarasa –  sol jaǧyndaǧy  ormanǧa, oŋ jaǧyna qarasa –  oŋ jaǧyndaǧy ormanǧa jaryq  tüsırıp, är tal aǧaşyn sanauǧa bolatyn, eger közın suǧa qadasa –  tūŋǧiyq tereŋdegı är balyqty sanauǧa bolatyn» – Oşyrty hannyŋ qyzy Anu aruda bolady.Sol saparda, Joŋǧar hany Sesen-taişy men Jotpa-batyr tün ışınde Barunǧar hany, Galdannyŋ bır äke, bır şeşeden tuǧan aǧasy Senge handy öltırıp ketedı. Galdan mūny estıp, Oşyrty-hanmen anttasyp, kek aluǧa serttesedı. Galdannyŋ ordasy – Ertıs, Sesen-hannyŋ ordasy – Emıl özenınıŋ boiynda edı. Qaranor kölınıŋ jaǧasynda Sesen-handy talqandaidy. Būdan keiın qūtyqtylyqtan bas tartyp, özın qontaişy emes, han dep jariialaidy. Anu aruǧa üş ret qatarynan jasau-taralǧy jıberıp, aittyrady. Otyz kün oiyn, qyryq kün toiyn ötkızedı. Bıraq, Anu aru Galdanǧa baq emes, mäŋgılık tausylmaityn kek äkeldı.

Sebebı, tuǧan aǧasy Sesen hannyŋ zaŋdy taq mūragerı, özınıŋ etbauyry – Sonom-Rabdandy u berıp öltıredı, al ekınşı ūly Seben-Rabdan Tūrpanǧa (ekınşı bır derekte naǧaşysy torǧauythany Aiukege) qaşyp ketedı. Aǧaly-ınılı ekeuınıŋ, iaǧni, Galdan men Seben-Rabdannyŋ  bütın Joŋǧariiany bölşektegen, aqyry Monǧoliia men Joŋǧariiany qosyp mänjulerge telıtken öştıgı osylai örşıdı. Şyŋǧys qaǧanatyn qalpyna keltırıp, soltüstık jäne oŋtüstık (mänju   bodandyǧyndaǧy) monǧol handyǧyn oiratpen qosa bırıktıruge baryn salǧan, 1679 jyly Şyǧys Türkıstandy jaulap alǧany üşın Dalai-lama Ü Galdan qūtyqtyǧa   «Boşyqty han» – «Täŋır jarylqaǧan qaǧan bolsyn» (burhan tengriin boşgoor haan bolsun) degen ataq beredı. Būl – Pūt qūdaiynyŋ jerdegı ökılı degen söz.

Mūndai kielı lauazymdy bauyry Seben-Rabdan ǧana moiyndamady. Nege? Kıltipan, sol baiaǧy «kektı besıkte» jatyr. Mänju patşasy Kan si – oŋtüstıkten, Seben-Rabtan – soltüstıkten, Tuşetu han – şyǧys soltüstıkten qyspaqqa alyp, Monǧoliianyŋ tolyqtai mänju bodandyǧyna köşer kezde, mänju imperatory aǧaly-ınılı ekeuınıŋ qandy kegı neden bastalǧanyn sūratady. Sonda Seben-Rabdan: «Bızdıŋ Galdanmen jaulasuymyzdyŋ sebebı mynau. Ol menıŋ aǧam Sonom-Rabdandy u berıp öltırdı. Bır kezde maǧan (Seben-Rabdanǧa) aittyrylǧan qalyŋdyǧym Anudy (Oşyrtynyŋ qyzynan basqa, Galdan boşyqtynyŋ ekınşı qatyny Anu.  Al  Oşyrtynyŋ qyzy Anu aru ömırınıŋ soŋyna deiın Galdannyŋ qasynda boldy. Mänjumen, Seben-Rabdanmen, Tuşetu hanmen bolǧan şaiqasqa da qatysypty-mys) tartyp alyp, zorlyqpen qatyn ettı. Söitıp menı qatty qorlady. Qalyŋdyǧym Anu men balalarymdy Ūlan-büdınnıŋ tübındegı şaiqasta  Galdannan  tartyp aldym» – dep jauap berdı.

Mıne, öştıktıŋ törkını qaida! Taǧy da zorlanǧan äiel!

Joŋǧardy – imperiia därejesıne kötergen, üş jaqty qorşauda qalǧan, ūly Sebten-Baljyr Kan-sidıŋ tūtqynyna tüsken  Galdan boşyqty han: «Menıŋ tübıme sen jetken joqsyŋ, Kan-si,  tuǧan bauyrym Seben-Rabdan jettı. Joŋǧariiany tartyp aldy. Men otansyz qaldym. Men senımen soǧysar edım, bıraq, halha monǧoldyŋ kerın qūştyryp, saryaiaq şerıkterıŋnıŋ tabany Joŋǧariiany basady-au, dep qauıptenemın. Odan da otanymdy azat saqtaǧanym artyq. Būl qorlyqtan ölıp qūtylaiyn!» – dep sälem aityp, 1697 jyly 3 mamyr künı Batys Monǧoliiadaǧy Aşamutai degen jerde qūsalyqpen dünieden öttı. Seben-Rabdannyŋ jerı keŋıp: «Galdannyŋ jerınıŋ barlyǧy – menıŋ köz aldymda. Qytaiǧa baǧynǧan taişylardyŋ bärı menıŋ jauym, sondyqtan maǧan qaitaryp berıŋder!»– dep şaptyqty. Bıraq būl – aşynǧannyŋ aşuy ǧana edı. Öitkenı, Kan-sidıŋ saryaiaq şerıkterınıŋ tabany Joŋǧariianyŋ etegın basyp, keudesıne şyǧyp, sol arqyly būryn estıp-bılmegen qazaq dalasyna tımıskılenıp  kırıp kele jatqan bolatyn. Būl piǧylyn jüzege asyryp, Seben-Rabdanǧa qarsy qoiu üşın Kan-si patşa Galdan-boşyqty hannyŋ ūly Sebten-baljyrdy tırı qaldyryp, däreje berdı, qyzyn ūzatty.

 Bız osymen Galdan Boşyqty han men Seben-Rabtannyŋ arasyndaǧy «kektı besıktı» terbetken,joŋǧar imperiiasyn tarih saqnasyna şyǧarǧan «qaǧanat qatyndary» turaly äfsanany aiaqtaimyz. Aitpaqşy, būl «kektı besıktıŋ» qazaq hany Täukege jäne Seben-Rabdannyŋ qazaq dalasyna şabuyl jasauyna da qatysy bar bolyp şyqty. Ony baiandamasaq, Seben-Rabdannyŋ «qazaqqa qastyǧym joq edı, özderı namysyma tiıp, «qalyŋdyǧymdy tonap, qorlady» – degen uäjı atausyz qalar:

«Seben-Rabtannyŋ joŋǧar hany retındegı alǧaşqy syrtqy şarasy qazaq hany Täukemen aradaǧy soǧys boldy. 1698 jyly köktemde Seben-Rabdan qytai patşasy Siuan E-ge jazǧan hatynda: soǧysty «öz erkımmen emes, asa mäjbür bolǧandyqtan da bastadym. Oǧan Täuke hannyŋ ozbyrlyǧy sebep boldy. Äuelıde Täuke menen: Galdannyŋ tūsynda tūtqynǧa tüsıp, Lhasadaǧy Dalai-lamaǧa syiǧa tartylǧan ūlyn bosatuǧa kömektesuımdı ötındı, onyŋ esesıne, ol – Täuke menımen odaqtas jäne tatu bolatynyna sendırdı. Men – Seben-Rabdan, Täukenıŋ ūlyn bosattyryp alyp, onyŋ qauıpsızdıgın  saqtau üşın qasyna 500 adam qosyp qaitardym. Bıraq ta Täuke menıŋ būl qaiyrymdylyǧymnyŋ qarymtasyn qastandyqpen qaiyrdy, menıŋ adamdarymnyŋ bırın qaldyrmai qyryp tastady. Sodan keiın menıŋ qolastymdaǧy Urkedei-Batyr-täijını jäne onyŋ adamdaryn tügel öltırıp, tonady, özıne tūtqyn etıp aldy. Sodan keiın köp uaqyt ötpei jüz tütınnen asatyn menıŋ ūranhai jasaqtarymdy äielımen, balasymen, barlyq mal-mülkımen tartyp aldy. Sonymen qatar Täuke han Edıl boiynan Joŋǧariiaǧa ūzatylyp kele jatqan menıŋ qalyŋdyǧymnyŋ, Aiuke hannyŋ qyzynyŋ köşıne şabuyl jasady. Sondai-aq, ol – Täuke han Resei jerınen tauar alyp kele jatqan menıŋ köpesterımdı tonady. Sondyqtan da men onyŋ  qysasyna– qysas jasap,  äskerımmen soǧysqa attanuǧa mäjbürmın. Men osy habar arqyly, sızge,  märtebelı aǧzam, menı soǧysqūmar eken dep oilamasyn degen ümıtpen özımnıŋ jazyqsyz ekenımdı mälımdeimın» (İ.Iа.Zlatkin) – deidı.

 Seben-Rabdannyŋ jazyp otyrǧany şyndyq pa, joq, jai bopsa ma? Älde būl: joŋǧarlardyŋ 1628-1632, 1643, 1680, 1681-1684 jyldary qazaq dalasyna jasaǧan joryqtaryna qaitarǧan Täuke hannyŋ jauaby ma? Seben-Rabdannyŋ tūsyndaǧy qazaqty «aqtaban şūbyryndyǧa ūşyratqan» 1711-1712, 1714, 1717 jylǧy jäne «Alqakölge aparyp sūlatqan» 1723 jäne 1725 jylǧy şapqynşylyqqa «sebep bolǧan», şynymen de, Aiuke hannyŋ qyzynyŋ – Seben-Rabdannyŋ qalyŋdyǧynyŋ köşınıŋ  şabyndyǧa ūşyrauy ma? Sonda, «kektı besıktıŋ» qūny üşın är bes qazaqtyŋ üşeuı basyn bergenı me? Anyǧy: 1726 jyly Bıleutı özenınıŋ boiynda 65 myŋ qalmaq äskerın 40 myŋ qazaq qolynyŋ jeŋgenı, Seben-Rabdannyŋ 1727 jyly ölgenı, sol jyly Aŋyraqai şaiqasynda qazaqtardyŋ şeşuşı jeŋıske jetkenı. Al osy qyrǧynǧa Seben-Rabdannyŋ qalyŋdyǧynyŋ qolǧa tüsuı sebep boldy ma, ol jaǧyn tübırlep tüsındıru qiyn. «Bai qimaq – jan qimaq» degen qazaq mätelın bılemız, alaida «qatyn üşın jan pida» degendı estımeppız. Degenmen de, dünienıŋ arǧy-bergı tarihyndaǧy, sonyŋ ışınde osy äfsanadaǧy qandy qyrǧyndardyŋ barlyǧy «qatyndardyŋ – imperatrisalardyŋ» kesırınen uşyqqanyn eskersek, ol da mümkın. «Kekpen terbetılgen besıkte» aiauşylyq bolmaq emes. Söitıp, «kektı jatyrda» tuyp, «kektı besıkte terbetılgen», «kektı joryqtan» paida bolǧan joŋǧar handyǧy aqyry «Anu qatyn» men Aiuke hannyŋ qyzynyŋ jäne naǧaşyly-jiendı Davasi men Ämırsananyŋ kesırınen  joiylyp kettı.

Älqissa, mıne, osy joldarmen bız de dıttegen jerımızge jettık. Joŋǧar handyǧyn tarih saqnasyna şyǧarǧan: kektı besıkte terbetılgen; ne äke-şeşesın, aǧa-bauyryn öltırıp, äpke-sıŋılısı zorlyqpen tūl etılgen; ne el-jūrtyn aman saqtap qalu üşın basyn keiquat qatyndyqqa köndırgen; ne handyqty saqtap, ūlysyn handyq deŋgeiıne jetkızgen «kektı qatyndar» ekenın erlı-zaiypty Pochekaevtardyŋ jinaqtaǧan derekterıne jügıne otyryp paiymdadyq. Osy äfsanada aty atalǧan, eskışe – qatyn, bızşe – äielderdıŋ är qaisysy, basynda eskertıp ötkenımızdei, «sanda – sanaty, törde – oryny joq» joŋǧar handyǧynyŋ tarih saqnasyna şyǧyp qana qoimai, «köşpelılerdıŋ soŋǧy imperiiasy» deŋgeiıne jetuge, bırı – tamşydai, bırı – tūmadai, bırı – būlaqtai üles qosyp, aqyry kektı teŋızge ainaldyrdy.Tüpkı «kektı besık» Bodanşar-Mūŋlyqtyŋ jüktı äieldı zorlauynan bastaldy. Ambaǧai qaǧan qyzyn ūzatqan jolda ulanyp öldı. Esukei merkıttıŋ ūzatylyp bara jatqan qalyŋdyǧy Öleuın-üjındı tartyp aldy. Esukeidıŋ özı  Börte-üjınge qūdalyq tüskende ulanyp öldı. Börte-üjındı merkıtter tartyp aldy. Köptıŋ közınşe zorlanǧan Terken qatyn ūlysty beske böldı. Ügıl-Qaimyştyŋ tūsynda bilık Ügedeiden Tolu äuletıne köştı. Sorqaqtan qatyn ūly qūryltaidyŋ bedelın tüsırdı. Şäpi – «ūly jūrttyŋ» dının özgerttı. Manduhaidyŋ tūsynda,  «altyn ūryqqa» äielder (qatyndar)  äuletı jaǧynan alystan kep qosylatyn jiender – oirat ūlysy»  taqqa ūmtyldy.

Olar özderınıŋ, iaǧni, şorostardyŋ arǧy tegın asyldandyru üşın, Şyŋǧys hannyŋ şyǧu tegıne balama retınde mynadai äsıre  äfsana şyǧardy. Este joq eskı zamanda jas aŋşy biık taudyŋ basyndaǧy ien kölge keledı. Onyŋ jaǧasynan suǧa tüsıp jürgen perınıŋ qyzdaryn köredı. Bıreuın ūstap alyp, mauqyn basady. Arada toǧyz ai ötkende perınıŋ qyzy tapqan ūlyn aǧaştyŋ basyna ılıp ketedı. Ony aǧaştyŋ öskını emızıp ösıredı. Aǧaşty soraptap emıp öskendıkten «sorap, şorap, şoros» atanyp ketedı. Ony tauyp alǧan adamdar bır ǧūlamaǧa körsetedı. Oqymysty: Kökten tuǧan äulie bala eken. Han sailaŋdar – deidı. Şoros taipasy sol äuletten taraǧan-mys – delınedı (E.İ.Kychanov). Ekınşı bır aŋyzda, jas säbidı aǧaştyŋ qabyǧynyŋ arasynan tauyp alady. Būl qypşaqtardyŋ taraluy turaly aŋyzdan ainymaidy.Qalai degenmen de, şorostardyŋ, oirattardyŋ arǧy tegınde «kektı de kümändy» besıkke qatysty bır būldyrlyq bar.

Qoişy, sonymen, älgı «perınıŋ tūqymdary», Şoros qyzy Manduhaidyŋ ūly – Bolattar – Batyrlanyp, handyq qūrdy. Solardyŋ ışındegı eŋ qaterlısı –  Qūtyqtai-sechen qontaijy boldy. Ol: Senderdıŋ endıgı ūly ūryqtaryŋ – batysta ösıp-kökteidı. Pūt qūdaiy senderge «Altyn ordany» meŋzep tūr. Attan. Pūt dının taratyŋdar. Men batamdy berdım! – dep jar saluy mūŋ eken, qontaişy atauly batysqa – qazaq dalasyna, iaǧni,  Sarydaladan – Saryarqaǧa  dülei qūiyn bop lap qoidy.

Al, būl tarih – bızdıŋ ūstynymyzdan tys taqyryp. «Kektı besıkten» tuǧan tūqymdar kektı imperiiany düniege äkeldı. Al sol «kektı imperiianyŋ» qyzdary men jesırlerınen tuǧan jienderı – «qalmaqtan jylqy qaiyrǧan, qatyn-balasyn aiyrǧan» qazaqtar – köşpendılerdıŋ soŋǧy ūly imperiiasynyŋ toz-tozalasyn şyǧaryp, jer betınen atyn öşırıp tyndy.

Būl ne sonda? Tarihi zaŋdylyq pa, joq, tarihtyŋ tälkegı men mazaǧy ma? Älde, jörgegınen ūşynǧan kektı besıktıŋ zaualy ma? Kım bılsın.

Besıgımız būzylmasyn! Tämät-tamam.

Tūrsyn JŪRTBAI

"Ūlt portaly"