Burynǵy senator, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Ádil Ahmetov joly bolǵysh jan ba, álde sheber strategık pe? Jan saraıyn ǵylymǵa ashyp, tutas taǵdyryn ǵylymmen baılanystyrǵan Ahmetov aǵamyz senatorlyqqa qalaı qol jetkizdi? Astronomııa men bolashaqty boljaıtyn sáýegeılik, bizdiń qoldanysymyzdaǵy qate ázirlengen kúntizbe, Maıa taıpasynyń qupııalary týraly bilgińiz kelse, súbeli suhbatymyzǵa nazar aýdarýlaryńyzdy suraımyz.
–Suhbatymyzdy eń tátti shaq–balalyq shaǵyńyzdan bastasaq. Qarapaıym otbasynan, aýyldan shyqqanyńyzdy bilemiz. Bala Ádil dana Ádilge qalaı aınaldy?
–Óziń aıtpaqshy, qaımaǵy buzylmaǵan qalyń qazaqy aýyldanmyn. Alańsyz balalyq shaǵym Hantáńiri shyńynyń etegindegi Almaty oblysyna qarasty Raıymbek aýdanynyń ortalyǵy Narynqol selosynda ótti. Ár adam balasy týǵan jerimen, tabıǵatymen úılesimde bolady ǵoı. Meniń bolmys-bitimime de, taǵdyryma da sol tabıǵat áser etti. Dál ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵan kezde dúnıege kelippin. Maıdanǵa attanǵan ákemizden erte aıyrylyp qaldyq. Solaı júrip, 1948-jyly mektep tabaldyryǵyn attadym. Baǵymyzǵa oraı, aýdan ortalyǵyndaǵy orta mektepte ustazdyq etetin muǵalimder óte bilimdi bolatyn. Ásirese qazaq tilinen sabaq beretin Zaqan apamyz óz mamandyǵynyń naǵyz sheberi-tin.
–Al Almatyǵa oqýǵa qalaı tústińiz?
–Ol – bir bólek áńgime. 1958-jyly mektepti bitirip, Almatyǵa ınstıtýtqa tússem be dep nıettenip júrgen kezimde aýdanda «Mektepten keıin aýylǵa kómek» degen bir bastama qolǵa alyndy da, taý qyrqalarynyń arasyndaǵy shóp shabý naýqanyna mektep bitirgen men sekildi jastardyń bári jegildi. Ol kezde tehnıka degen múldem joq. Kúlli jumys adam jáne at kúshimen ǵana iske asyrylatyn. Sondaı kúnderdiń birinde shómelelerdi túırep alyp, maııa turǵyzatyn jerge jetkizetin eki jaǵyndaǵy tisteri taraq sekildi tórt at súırep kele jatqan aǵash qurylǵymen birge syrǵanap kele jatyr edim, álgi qurylǵy aıaq-astynan aýdarylyp ketti. Qurylǵymen birge men de tóńkerilip, omaqasa quladym. Shań-topyraq tutqan kirpikterimdi ázer ashyp qarasam, álgi qurylǵynyń artqy tisteri dál kóz aldymdaǵy topyraqqa 30 santımetrdeı boılap kirip, shanshylyp qalypty. Sál qıys ketse, mıymdy shashyp keteri sózsiz edi. Aman qalǵanyma ishteı qýanyp jatqanymda at ústindegi balalar kelip, meni dereý bosatyp aldy. Biraq álgi oqıǵa meni qatty oılandyrdy. Nar táýekel jasap, sol túni jaıylymda júrgen bir atqa minip alyp Narynqolǵa tartyp kettim. Anama bir ajaldan qalǵanymdy túsindirip, joǵary oqýǵa túsýge sheshim qabyldaǵanymdy aıtyp edim, ol kisi birden qoldaý bildirdi. Sóıtip, qabyldaý emtıhandaryna 3 kún qalǵanda ákemmen maıdanǵa qatar atanǵan aǵasynyń er jetken Áshir esimdi uly ekeýmiz Almatyǵa ázer degende jettik. Áýeli Áshir aǵamnyń Taldybaı deıtin tanysynyń úıine baryp tústik. Kúı tańdaıtyn ýaqyt joq. Jaqyn mańda joǵary oqý orny bar ma desem, úıdiń ıesi «biz turatyn kósheden 12 mınýttyq jerde QazPI-diń shet tilder fakýlteti bar. Bıyl ınstıtýttyń qabyldaý komıssııasy talapkerlerdiń qujattaryn sol fakýltettiń ǵımaratynda qabyldap jatyr» – deıdi. Qýanyshym qoınyma syımaı, qujattarymdy sonda aparyp tapsyrdym. Mektepte aǵylshyn tilin jaqsy oqyǵan edim, óz kúshimmen oqýǵa túsip kettim. Ol kezde QazPI-diń rektory Keńes odaǵynyń batyry Málik Ǵabdýllın edi. Qabyldaý rásimi kezinde ol kisi: «Ádil seniń Almatyda úıiń bar eken ǵoı»,–deıdi. Men ań-tań bolyp «joq» desem, «mine, myna qujatqa jataqhana qajet emes dep jazyp qoıypsyń ǵoı...»–deıdi. Bilmestikpen jazdym, aǵaı, bul jerde eshkimim joq, bir páterge túskenim ras, biraq jataqhana kerek dedim. Rektor: «Bul jerde oqý ońaı emes, shet tiline túskenderdiń birazy birinshi semestrdiń sońynda oqýdan shyǵyp qalady. Eger jaqsy oqysań, bir oryn seniki bolady»,–dedi. Rektor solaı dep turǵan soń jan-tánimdi salyp oqyp, birinshi semestrdiń aıaǵynda jataqhanadan bosaǵan bir orynǵa men de ıe bolyp, tórt-túligim saı stýdent bolyp shyǵa keldim. 1963-jyly oqý ornyn óte jaqsy aıaqtap, ózimmen kýrstas qyzǵa úılenip, ekeýmiz de QazPI-den bólinip shyqqan Almaty pedagogıkalyq shet tilderi ınstıtýtynda 40 jyldan astam ýaqyt birge ustazdyq ettik. Ǵylym qýyp, kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertaııalardy da sol ınstıtýtta qorǵadym. Dekandyq, prorektorlyq jáne rektorlyq qyzmetterdi de baǵyndyrdym.
–Ejelgi Maıa taıpasynyń tilin zertteý qalaı oıyńyzǵa keldi?
–Birde ınstıtýttyń oqý jónindegi prorektory bolyp júrgen shaǵymda rektorymyz maǵan tosyn usynys jasady: «AQSh-tyń Arızona shtatynda Almatymen baýyrlas Týson degen qala bar. Sol qaladaǵy Arızona ýnıversıtetinen bizdiń ınstıtýtqa shaqyrý keldi. Álgi ýnıversıtettiń esbinen 5 aılyq komandırovkaǵa 8 stýdentke bas bolyp baryp qaıtsańyz»,–deıdi. Mundaı múmkindik bola bermeıdi ǵoı. Áıne, qýanyp kettim. Eń myqty degen stýdentterdi tańdap alyp, ushaqpen Týsonǵa attanyp kettik. Stýdentterimiz oqýlaryn Arızona ýnıversıtetinde jalǵastyratyn boldy, al maǵan aspıranttar úıinen bir bólme berildi. Ǵylym izdep júrgen adamǵa odan artyq ne kerek, birden doktorlyq dıssertaııama kirisip kettim. Bir kúni maǵan amerıkandyq rektor: «Bizderdiń bir top jastarymyz qazaq tilin úırengisi keledi. Sizder osynda 5 aı bolasyzdar ǵoı, ózińizge aptasyna 8 saǵattyq júkteme bereıik, Siz sol topqa qazaq tilin úıretseńiz durys bolar edi»,– deıdi. Osylaısha, 20 shaqty stýdentke qazaq tilinen sabaq berip júrgenmin, bir kúni menen dáris alý úshin jasy alpystyń mol ishindegi Dıssaýer esimdi taǵy bir azamat kelip qosyldy. Túrikshe sýdaı eken. «Qazaq tili túrki tilderiniń biri ǵoı. Túrik tili men qazaq tiliniń arasynda qandaı uqsastyq, qandaı aıyrmashylyq bar ekenin bilgim keldi»,–dep túrikshe de, aǵylynsha da sarnap tur. Sózden sóz shyǵyp, Qazaqstannan kelgenimdi, taý bókterinde dúnıege kelgenimdi tilge tıek etken edim, «taýdy saǵynǵan bolarsyz»,–dep Týsonnyń aınalasyndaǵy taýlarǵa senbi kúni baryp qaıtýǵa usynys jasady. Birden kelise kettim. Sodan Dıssaýerdiń kóligimen taýdy betke alyp kele jatqanbyz. Bir saıǵa jaqyndaǵan sátte jol jaǵasyndaǵy burylystaǵy baǵanaǵa ornatylǵan “Baba Toak” degen eki sózden turatyn toponım kózime ottaı basyldy. Dıssaýerden kóligin toqtatýdy ótinip, álgi toponımdi fotokamerama túsirip aldym. Dıssaýerdan álgi sóz tirkesiniń maǵynasyn surasam: “Jergilikti ‘úndisterdiń’ tilinde “Baba Toak” degen “Baqa Taý”degendi bildiredi deıdi. Demek, “Baba” degeni “baqa”, al “Toak” degeni “taý” bolǵany ǵoı. Meni tańdandyrǵan da osy bolatyn. Óıtkeni eki sózdiń ekeýi de bizdiń “baqa” men “taý” (túrikshe dag) degen sózderimizge qatty uqsap tur. Sosyn, baıyrǵy amerıkandyq toponımderiniń ishinde «tepe» nemese «tepec», ıaǵnı «tóbe»; doag, thoag (taý), tonk (dóń) cekildi 300-den asa sózder men sóz tirkesterin de kezdestirdim. Olar týraly málimetti 2003-jyly jaryq kórgen “Azııa – Berıngııa – Amerıka nemese amerıkalyq ‘úndisterdiń' azııalyq tegi” atty kitabymda baıandaǵan bolatynmyn.
–Muhtar Áýezov bir kitapty jazý úshin, júz kitapty oqydym degen eken...
–Ǵulama jazýshy durys aıtqan. Tolyqqandy týyndylar jazý úshin nysanaǵa alǵan taqyryptaryńa qatysty júzdegen kitaptardy súzip shyǵyp, saralap-saraptaýǵa da, zerttep-zerdeleýge de týra keledi. Máselen, men jazǵan ǵylymı kitaptar negizinen úsh baǵytty qamtıdy: birnshi baǵyttyń nysanasy – túrki áleminiń yrym-tyıymdary. Bul aýqymdy ǵylymı arnanyń obektisine alyp Azııanyń qıyr soltústik shyǵysyndaǵy ıakýt/sahalardan bastap, Eýropadaǵy gagaýzdar mekeniniń aralyǵyndaǵy qyryqqa tarta túrki halyqtarynyń yrym-tyıymdary kiredi. Ekinshi baǵyt – eki myń tilde sóıleıtin amerıkalyq úndisterdiń túrki halyqtarymen týystyǵy. Úshinshi baǵyt – jahandyq geosaıasat salasy. Kórip otyrǵanyńyzdaı, bul op-ońaı eńsere salatyn jeńil-jelpi sharýa emes.
–Ǵylym qýǵan adamǵa saıasat qıyn emes pe?
–Boıyńda bardy eshkim tartyp ala almaıdy ǵoı. Ǵylymmen aınalysqan adam únemi izdený ústinde júredi. Men is-saparmen qaı qalaǵa, qaı elge barsam da kitap dúkenderine soqpaı ketken emespin. Myna kitaptar (sóredegi kitaptaryn nusqap) meniń ǵylymı jumystaryma negiz boldy. Bıylǵy 2021-jyly «Túrki áleminiń yrym-tyıymdary», «Kolýmb dáýirinen burynǵy amerıkalyq ‘úndisterdiń altaılyq tegi» jáne «Ýrokı stoletııa» atty úsh ǵylymı monografııamnyń tusaýyn kespekshimin. Sóıtip, seksenniń seńgirine úlken rýhanı qorjynmen qadam basqaly turmyn.
–Maıa órkenıetindegi asa dáldikpen jasaqtalǵan kúntizbeler júıesi týraly oqyrman qaýymǵa aıtyp berińizshi.
- Búgingi Meksıka jerin bizdiń zamanymyzdyń V - X ǵ.ǵ. aralyǵynda meken etken maııalardyń bıik órkenıeti, ásirese, olardyń astronomııa, matematıka jáne arhıtektýra salasynda qol jetkizgen jahandyq mánge ıe tabystary men kúntizbeler júıesi álemdi áli kúnge deıin tańǵaldyryp keledi. Olardyń órkenıet tarıhyn 40 jyl boıy zerttep-zerdelegen kórnekti amerıkandyq ǵalym, matematık, tarıhshy, ónertanýshy ári sýretshi Hose Argýelles maııa ǵylymy men biliminiń negizinde jazǵan óziniń «Maııa faktory» atty qundy monografııasymen qatar basqa da eleýli ǵylymı eńbekterin jarııalap, jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońyna taman “Ýaqyt Zańyn” ashty jáne ony búkil álemge pash etti. Atalymysh ǵalymnyń pikirinshe, maııalar ýaqyt zańdylyǵynyń qyr-syryn shegine jetkize meńgergen asa bilgir halyq bolǵan. Olar ýaqyt zańyn óte sheber qoldana bilýdiń arqasynda Kún júıesne kiretin kúlli planetealardyń galaktıkalyq ıkldaryn da, olardyń ǵarysh keńistigindegi orny men orbıtasyn da dál anyqtaǵan. Álem ǵalymdarynyń arheologııalyq zertteýleri dáleldep otyrǵandaı, maııalardyń baıyrǵy zamandarda ózderi mekendegen aımaqta bir-birinen alshaq ornalasqan ondaǵan iri qalalar salǵany belgili bolyp otyr. Álgi qalalardyń basty nysandaryn ǵajap pıramıdalar júıesi men tasqa oıylyp jazylǵan ıeroglıfterge toly stellalar men tastan turǵyzylǵan sándi ǵımarattar quraǵan. Alaıda maııa órkenıetine tán, biraq búgingi ǵalymdarǵa túsiniksiz ári osy ýaqytqa deıin naqty sheshimi tabylmaı kele jatqan «maııalar nelikten ózderi salǵan sáýletti qalalary men áli salynyp bitpegen iri qurylys nysandaryn kúrt toqtatyp, iz-túzsiz ketken?» degen jumbaq syr bar. Munyń sebep-saldaryn álem ǵalymdary áli kúnge deıin izdeýmen keledi. Solaıy solaı bolǵanmen, bizdiń zamanymyzdyń 830-jyldary izderin kúrt sýytqan baıyrǵy maııalardyń aman qalǵan mádenı muralaryn jan-jaqty zertteı kele, álem ǵalymdary olardyń matematıka ǵylymyna óte júırik bolǵanyn bir aýyzdan moıyndaıdy. Onyń ústine maııalar qazirgi zamanda biz qoldanyp júrgen ondyq júıege negizdelgen matematıkany emes, jıyrmaǵa negizdelgen matematıkalyq júıeni sheber meńgergen. Bul ozyq júıeni maııalar ózderi turǵyzǵan záýlim pıramıdalary men sáýletti qalalaryn salý úshin ǵana emes, sonymen qatar, kúni búginge deıin búkil álemniń tańdaıyn qaqqyzyp otyrǵan kúntizbeler júıesin qurastyrýǵa da keńinen paıdalanǵan. Sosyn, bizdiń zamanymyzǵa deıin tek úzik-úzigi ǵana jetken maııalar qalyptastyrǵan uly órkenıet qundylyqtary tolyǵymen saqtalyp qalýy da ábden múmkin edi. Biraq, ókinishke oraı, ıspandyq konkıstodorlar olardy qoldarynan kelgeninshe joıyp jiberýge tyrysqan. Myna bir mysal – álgi soraqylyqtyń aıqyn dáleli: 1562-jyly tún mezgilinde maııalardyń Manı deıtin qalasynda Dıego de Landa esimdi ıspandyq epıskop óz jarlyǵymen baıyrǵy maııalardyń baǵa jetpes óner týyndylaryn, kitaptary men qoljazbalaryn túgel jıǵyzyp alyp, túgin qaldyrmaı órtetip jibergen. Bul shekten shyqqan aıýandyq áreket Mysyrdyń Aleksandrııa qalasynyń Úlken kitaphanasyna jasalǵan alapat vandalızmmen para-par-tyn. Óziniń jymysqy maqsatpen ádeıi jasaǵan qylmysyn búrkemeleý úshin, álgi epıskop: «Biz óte kóp kitap taýyp aldyq, biraq olardyń ishinde soqyr senim men adamdy eliktirip, shaıtan jolyna azǵyratyn dúnıelerden basqa eshnárse bolmaǵandyqtan, olardy túgeldeı órtep jiberdik. Al úndister buǵan qatty ókindi», - dep jalǵan málimet taratqan.
Keıin anyqtalyp otyrǵandaı, konkıstodorlar qansha tyrysqanymen, maııalardyń qalalaryn túgeldeı joıyp jibere almaǵan. Sebebi bitik ósken tropıkalyq ormandar maııalardyń keıbir órkenıet oshaqtaryn konkıstadorlardyń kózinen tasalap, aman saqtap qalǵan. Joǵaryda sýrettelgen aıýandyqtan soń 250 jyl ótken kezde, lord Kıngsboro jáne Djon Lloıd Stefens sekildi áıgili saıahatshylardyń jazbalary jaryq kóre bastady. Osynyń arqasynda maııalardyń órkenıetine degen qyzyǵýshylyq qaıta jandanyp, tek sodan keıin ǵana maııalardyń óner men ǵylymǵa ıek artqan uly órkenıetin búkil álem moıyndaı bastady.
Stefens ıt tumsyǵy ótpeıtyn orman-toǵaılardy kezip, olardyń shyrmaýynda qalǵan maııa qalalarynyń qalyń múk basqan silemderin izdep taýyp, baıyrǵy maııa órkenıetiniń qanshalyqty bıik deńgeıde bolǵanyn, tipti, kezinde álgi órkenıettiń sharyqtaý shegine jetip, altyn ǵasyrdy da basynan ótkizgenin, biraq sóıte tura, jasampaz maııalardyń tarıh sahnasynan túsiniksiz jaǵdaıda ǵaıyp bolyp ketkeniniń kýási bolady. Stefens jazbalaryn oqyǵan arheologtar endi tropıkalyq ormandardyń qalyń qursaýynda qalǵan adam tanǵalarlyq sándi de sáýletti saraılarǵa, pıramıdalar men ǵıbadathanalarǵa toly baıyrǵy maııa qalalaryn birtindep arshı bastaıdy. Olar maııalardyń jazý júıesiniń negizin quraıtyn ıeroglıfterge de jete mán berip, zertteý jumystaryn qolǵa alady. Biraq, ókinishke oraı, olardyń syry áli kúnge deıin tolyq ashylǵan joq.
Búgingi zamanda belgili bolyp otyrǵandaı, maııa halqy, negizinen, Gondýrastaǵy Kopan sekildi qala-memleketter men Gvatemaladaǵy Tıkal jáne Meksıkadaǵy Palenke, Chıapas sekildi iri-iri dinı ortalyqtardyń tóńiregine toptasyp ómir súrgen.
Arheolog Thomas D.H esimidi ǵalymnyń izdenisteri de nátıjeli boldy. Mysaly, ol ǵalym maııalardyń jazý mádenıetine qatysty túrli-tústi boıaýlarmen kómkerilgen ıeroglıftermen qatar nefrıtten jasalǵan monshaqtar men alqalardy, skýlptýra úlgileri men qyshtan jasalǵan buıymdardy, mys pen altynnan jasalǵan óte baǵaly buıymdar men keremet óner týyndylaryn da qazyp alady. Biraq olardyń barlyǵyn bylaı qoıǵanda, ǵalymdardy erekshe tańdandyrǵan ǵajap dúnıe maııalardyń astronomııalyq jáne matematıkalyq bilimderiniń sonshalyqty tereńdigi bolatyn. Munyń bultartpas dálelderi maııa halqynyń joǵaryda atalǵan ıspandyq epıskop ádeıi uıymdastyrǵan órtte múlde janyp ketpeı, julyq-julyqtary ǵana aman qalǵan úsh kitap-kodeksten anyq baıqalady. Ol kitaptardyń kúıik shalǵan qaldyqtary bul kúnde Madrıd, Drezden jáne Parıj qalalarynyń mýzeılerinde saqtaýly turǵandyqtan, olar sońyra álgi qalalardyń ataýlarymen baılanysty Madrıd, Drezden jáne Parıj kodeksi bolyp atalyp ketken.
Olardyń aldyńǵy ekeýi astronomııa men bolashaqty boljaıtyn sáýegeılikke baǵyshtalsa, sońǵysy - salt-dástúrler men josyn-joralǵylarǵa jáne maııa qudaılary men astrologııaǵa baǵyshtalǵan jazba týyndy. Osy aıtylǵandarmen qatar maııalardyń ǵarysh álemindegi planetalar men juldyzdar júıesin baqylaıtyn observatorııalarynyń da bolǵandyǵy belgili bolyp otyr. Mysaly, Chıchen-Ie qalasynda ornalasqan observatorııa kúmbezindegi tereze tárizdes oıyqtan maııalar kún men túnniń teńeletin kezindegi Kúndi baqylaı alatyn bolǵan. Astronomııalyq esepteriniń dáldigi men minsizdigi jaǵynan maııalar aldyna jan salmaǵany baıqalady. Tipti, búgingi zamannyń eń ozyq astronomııalyq tehnologııalarymen qatar, eń ushqyr teleskoptarymen qarýlanǵan astronomdar da maııalardyń tórttik ólshemdegi matematıka men astronomııa ǵylymdaryn sonshalyqty tereń meńgergenderine eriksiz tańdaı qaǵady. Óıtkeni maııalardyń Aı, Kún, Jer, sondaı-aq, Kún júıesine kiretin ózge planetalarmen qatar, Sholpan jáne Úrker top juldyzdarynyń ıkldaryna qatysty esepteriniń búgingi astronomdardyń qol jetkizgen nátıjelerinen asyp túspese, eshbir kem túspeıdi. Demek, maııalar somdaǵan órkenıetke tán ǵylym men bilimniń asa joǵary deńgeıde bolǵany kúmán týǵyzbaıdy.
Bul kúnde maııalardyń ár qıly maqsattar úshin paıdalanǵan 17 túrli kúntizbe júıesi bolǵany ashylyp otyr. Alaıda solardyń ishindegi eń jıi qoldanylatyn úsh ámbebap kúntizbesi erekshe nazar aýdarady. Oladyń birinshisi – qazirgi zamanda adamzattyń basym kópshiligi qoldanyp júrgen 365 kúndik Grıgorıı kúntizbesine uqsastaý keletin “Haab” dep atalatyn azamattyq kúntizbe. Bul kúntizbe boıynsha, bir jyl ár qaısysy 20 kúndik 18 aımen (18h20=360) qosa, ataýy joq 5 kúnnen, ıaǵnı bas-aıaǵy 365 kúnnen turady. Alaıda sońǵy bes kúndi halyq jamanshylyqqa ushyratatyn qaterli mezgilge joryǵan. Sosyn, Kún ıklymen sáıkestendirip jasaqtalǵandyqtan bul kúntizbe, negizinen, kúndelikti ómirge qajetti sharýashylyq júrgizý úshin qoldanylǵan.
Maııalardyń ekinshi kúntizbesi - olkın dep atalatyn 260 kúndik kúntizbesi. Bul júıeniń qyr-syry da, jumbǵy da óte mol. Birinshiden, osy kúntizbe arqyly maııa abyzdary dinı salt-dástúrlerdi ótkizetin mezgilderdi belgilep, olardy kıeli sanalatyn osy kúntizbege sáıkes atqaryp otyrǵan.
Maııalardyń 260 kúndik olkın kúntizbesi Haab kúntizbesinen áldeqaıda qysqa ekendigine qaramastan, mundaǵy 13 aı da 20 kúnnen turady (20h13=260). Alaıda bul eki kúntizbeniń bir-birimen úndestik tabatyn, ıaǵnı qabysatyn tusy da joq emes. Máselen, Haab kúntizbesiniń 52 ıkly (52h365) men olkın (Aı) kúntizbesiniń 73 ıkly (73h260) 18980 kúnge teńesedi. Demek, sońǵy san (18980) maııalar oılap tapqan Kún kúntizbesiniń 52 jyldyq 365 ǵasyry men Aı (olkın) kúntizbesiniń 260 ǵasyryna teńesedi. Shyndyǵynda da, maııalardyń bir ǵasyry 52 jylmen ǵana shektelgen.
Úshinshi kúntizbe - maııalardyń «Uzyn esep» dep atalatyn mıllıondaǵan jyldardy qamtıtyn kúntizbesi. Bul kúntizbe boıynsha, “Uzyn esep” bizdiń zamanymyzdan 3113 jyl buryn bastalyp, 2012-jyldyń sońyna deıingi merzimdi qamtıdy. Bul júıeniń sózdiginde: kin (bir kún), uinal (20 kúndik bir aı), tun (360 kúndik bir jyl nemese 18 uinal/aı), katun (20 tun/jyl), baktun (20 katun nemese 400 jyl) sııaqty san ataýlarymen qatar, olardan da úlken uǵymdardy bildiretin: pictun, calabtun, kinchiltun jáne analtun sııaqty termınder de kezdesedi. Máselen, bir analtun 64 mıllıon jyl degen uǵymdy bildiredi. Sol sııaqty, aıtýly bir ýaqıǵanyń oryn alǵan mezgilin belgileý úshin maııalar san esimderdiń myna rettegi bes júıesin paıdalanǵan: baktun, katun, tun, uinal, kin. Mysaly, belgili bir stellaǵa bádizdelgen 9.10.19.5.11 sekildi maııa ıfrlarynyń mánin bylaısha ashýǵa bolady: 9 baktun (1296000 kún), 10 katun (72000 kún), 19 tun (6840 kún), 5 uinal (100 kún), 11 kin (11 kún). Bulardyń jalpy qosyndysy 1374951 kúnge nemese, shamamen, 3767 jylǵa teń. Al maııaladyń tastan turǵyzǵan bir stella-eskertkishindegi «Uzyn esep» júıesimen bádizdelgen jazýlar 90 mıllıon jyl buryn oryn alǵan ýaqıǵaǵadan habar berse, endi birindegi tańbalar kerisinshe, 3000 jyldan keıin, ıaǵnı keleshekte bolatyn ýaqıǵaǵa jón silteıdi.
Bul oraıda, 1952-jyly arheolog Alberto Rýs ashqan Meksıkanyń Palenke qalasyndaǵy “Tańbaly ǵıbadathana“ dep atalatyn pıramıdanyń tabanynan 30 metr tereńdikte jerlengen maııalardyń ataqty patshalarynyń biri, suńǵyla kósem Pakal Votannyń 20 tonna tartatyn tastan somdalǵan sarkofagynyń 8 sharshy metrlik, tórt buryshty, tas qaqpaǵynyń betine bádizdelgen 13 jumbaq aqparatqa soqpaı ótý múmkin emes. Óıtkeni Pakal Votan bizdiń zamanymyzdyń 631-683-jyldary aralyǵynda 52 jyl boıy el basqaryp, maııa órkenıetine aıtarlyqtaı úles qosqan mártebeli tulǵa-tyn. Ol ásirese, pıramıda qurylystaryna zor mán bergen jáne kúntizbeler men jazý júıelerin qalyptastyrýda úlken rol atqarǵan. Sonymen qatar paıǵambarlyǵy men sáýegeılik qasıeti mol abyz adam bolǵan. Dúnıeden óter aldynda Pakal Votan halqyna: “Ǵaryshtan habar alyp, qaıta oralamyn“ degen ósıet qaldyrǵan desedi.
Arheolog Alberto Rýs tapqan sarkofag qaqpaǵynyń syrtqy betine bádizdelgen aqparatty 40 jyl boıy saraptaı kele, erli-zaıypty Hose jáne Lloıdın Argýellester kóptegen jumbaq syrdyń astaryn ashty. Máselen, Pakal Votannyń sarkofagy ol tulǵanyń jerlengen mezgilinen 1260 jyldan keıin ǵana ashylǵan [1952 - 692 = 1260] bolatyn. Mine, dál osy sońǵy sandy (1260-ty) Hose Argýelles búgingi adamzat qoldanysynda júrgen jasandy ýaqyt jıiliginiń kodyna, ıaǵnı 12:60-qa silteme dep qabyldaǵan. Al joǵaryda atalǵan “Uzyn esep” ıklynyń aıaqtalǵan mezgilin, ıaǵnı 2012-jyl men Pakal Votan jerlengen 692-jyl aralyǵyndaǵy 1320 jyldy (2012 – 692 = 1320) suńǵyla ǵalym tabıǵı ýaqyt jıiliginiń kodyna, ıaǵnı 13:20-ǵa balaǵan. Sóıtip, sarkofag betindegi jazýlardy Pakal Votannyń óz halqyna arnap qaldyrǵan ósıeti dep tuspaldaǵan. Óıtkeni ǵalymnyń bulaısha topshylaýyna da tolyq negiz bar. Sebebi, tórt buryshty tas qaqpaqtyń ońtústik qyryndaǵy 8 Kún, 6 Aına degen belgiler Pakal Votannyń týǵan kúni men dúnıeden qaıtqan kúnderinen habar beredi. Sosyn, bul eki sannyń qosyndysy – 14 nemese 28 kúndik aıdyń teń jartysy. Qaqpaqtyń shyǵys jaq qyryndaǵy eki top tańbalardyń birinshi toby - 5 Jer, 7 Sarbaz, 9 Qol, 7 Kún. Mundaǵy sandardyń qosyndysy – 28. Ekinshi topty 11 Jylan, 2 Adam degen belgiler quraıdy jáne ondaǵy sandardyń qosyndysy – 13. Demek, álgi sandar - ár aıy 28 kúnnen, ár jyly 13 aıdan turatyn galaktıkalyq tabıǵı rıtmge (yrǵaqqa) negizdelgen maııa kúntizbesin meńzep tur. Qaqpaqtyń soltústik qyrynda 2 Eki dúnıeni jalǵastyrýshy degen málimet bádizdelgen. Maııalardyń uǵymynda bul – ajaldyń belgisi. Sonymen qatar, jumbaqqa toly bul sımvol - Mars planetasynyń da belgisi. Qaqpaqtyń batys jaq qyrynda taǵy da eki top belgiler bádizdelgen. Olardyń birinshi toby – 3 Maımyl, 4 It. Ondaǵy sandardyń qosyndysy – 7. Bul belgiler qaqpaqtyń shyǵys jaq qyryndaǵy 13-ti beıneleıtin eki belgige qarama-qarsy ornalasqan. 7 men 13 - olkın kúntizbesiniń negizgi sandary jáne bulardyń qosyndysy – 20. Ekinshi topqa kiretin 1 Kún jáne 13 Eki dúnıeni jalǵastyrýshy degen aqparattaǵy sandardyń qosyndysy taǵy da 14-ti quraıdy. Sonymen, Pakal Votannyń sarkofagyndaǵy 13 aqparatqa qatysty sandardyń jalpy qosyndysy 78 bolyp shyǵady. Bul sandy Arýellester - Kosmos Aınasynyń jasyryn belgisine balaıdy. Bul qupııa syrdy sheshýge Hose Argýelles pen onyń jubaıy Lloıdın Argýelles 40 jyl ómirlerin arnaǵan-dy. Maııa órkenıetin zertteýshilerdiń qaıqaısysy bolmasyn maııa abyzdarynyń bolashaqty boljaı alatyn sáýegeılik qasıeti bolǵanyn moıyndaıdy. Bul tujyrymnyń negizsiz emes ekenine joǵaryda sýrettelgen qupııaly málimetter naqty dálel. Sosyn, baıyrǵy maııalar galaktıkanyń ishki syry men zańdylyqtaryn óte jetik bilgen syńaıly. Sol bilimniń arqasynda olar sol zamandarda-aq, 2012-jylǵy jeltoqsan aıynyń 21-juldyzyn bastap bizder tirshilik etip otyrǵan ǵalamsharda tarıhı betburystar men uly ózgerister bolatynyn aldyn ala boljap qoıǵan. Alaıda álgi qubylystardyń búge-shigesi bizderge tolyq jetpeı qalǵan. Biraq olar birtindep ashylatyn bolar...
Ǵalymdardyń keıbiri álgi betburystardy «aqyrzaman» bolar dep topshylasa, endi bireýleri maııalardyń sáýegeıligin jer sharyna enetin jańa zaman nemese adamzattyń rýhanı jańǵyrý erasynyń basy nemese galaktıkalyq bıik sananyń bastalatyn mezgili bolýy da múmkin dep boljamdady. Al astronomdardyń pikirine keletin bolsaq, birinshiden, 2012-jylǵy jeltoqsan aıynyń jıyrma biri qysqy maýsymdaǵy kún men túnniń teńeletin mezgiline dóp keledi eken. Bul, árıne, asa tańdanatyndaı qubylys emes. Alaıda dál col kúni Kún, Jer jáne Kún júıesine kiretin ózge planetalar ózimiz ómir súrip otyrǵan Galaktıkanyń dál ortasynan ótetin Qus jolynyń ishindegi bir syzyqtyń boıyna tizile ornalasqan-dy. Bul - árıne, kimdi bolsa da qatty oılandyrǵan ǵajap qubylys edi.
Dál osy arada: «Budan myń jyldan astam buryn qazirgi adamzat tirshilik etip otyrǵan ǵalamsharda oryn alatyn álgindeı qubylystardy maııalar aldyn ala qalaı boljaǵan?» degen suraq týatyny zańdy nárse. Óıtkeni maııa sáýegeıleri ómir súrgen zamandarda ne lınza, ne teleskop, ne osy zamannyń kosmosqa baılanysty qol jetkizgen tehnolgııalyq jetistikteri atymen bolǵan joq qoı. Joq álde boldy ma?
Ázirge bul suraqtyń jaýabyn taǵy da maııalardyń órkenıetin túbegeıli zerttegen, joǵaryda aty atalǵan amerıkandyq ǵalymdar Hose jáne Lloıdın Argýellesterden izdep kórelik. Ol ǵalymdardyń paıymdaýynsha, búgingi adamzat ózi qoldan jasaǵan mehanıstıkalyq aldamshy ýaqyt keńistiginde tirshilik etip otyr. Óıtkeni búgin qoldanysta júrgen Rım Papasy XIII Grıgorııdiń 1582-jyly engizgen jasandy kúntizbesi búkil álemdi ózine basybaıly etip alǵan. Ol kúntizbeniń bir jyldyq merzimi keıbiri 28, keıbiri 29, endi biri 30, jáne biri, tipti, 31 kúnge de tola sala tyn, uzyndy-qysqaly 12 aıdan turady. Ol az bolǵandaı, adamzat ýaqytty noqtalamaq bolyp, ony kádimgi keńistikpen shatastyryp alǵandyqtan, saǵattyń ıferblatyn 12 bólshekke bólip, ár saǵatty 60 mınýtqa, ár mınýtty 60 sekýndqa jiktep, bas-aıaǵy 360 gradýs bolatyn dóńgelek jazyqtyqqa «baılap» qoıǵandaı sezinip júr. Munyń astarynda “bir jylda 12 aı bar, oǵan oıdaǵy bes kúndi qossa, tolyq jyldy quraıtyn 365 kún shyǵady; bir táýlikte 24 saǵat bar; olardy kún men túnge bólse, 12 saǵattan, al ár saǵat 60 mınýttan turady” degen uǵym turǵany belgili. Biraq bul kúntizbeniń negizinde ǵylymnan múlde aýlaq 12:60 sekildi jasandy ýaqyt modýli nemese jasandy ýaqyt jıiligi turǵanyn kópshilik qaýym bile bermeıdi. Tipti, atalmysh kúntizbeniń eshbir ǵylymı negizi joq ekenin de búgingi adamzat áli kúnge deıin tolyq sezine qoıǵan joq. Sebebi, Hose Argýelles aıtpaqshy, búgingi adamzat álgi jalǵan kúntizbege qatty shyrmalyp, kosmospen, ıaǵnı aspan álemimen telepatııalyq tabıǵı baılanysyn múlde úzip alǵan, demek, o basta Táńir syılaǵan qundylyqtardan adasyp qalǵan. Sonyń saldarynan, ókinishke oraı, búgingi tańda adamzat ózin de, ózi tirshilik etip otyrǵan bıosferany da joıyp jiberýge shaq qalyp otyrǵanynan múlde beıhabar.
Deı turǵanmen, ‘adasqannyń aldy jar, arty soqpaq’ demekshi, bul qaterden shyǵatyn esh amal qalmaǵan eken deýge de bolmaıdy. Máselen, Hose Argýelles adamzatqa “ýaqyt - aqsha“ sekildi jasandy ýaqyt zańy men 12:60 syndy jasandy ýaqyt jıiligine negizdelgen kúntizbeden tez arylyp, maııalardyń baıyrǵy kúntizbeleri men galaktıkalyq tabıǵı ýaqyt jıiliginiń ólshemi - 13:20 ekenin tezirek uǵynýdy jáne sol ýaqyt modýline negizdelgen ár aıy turaqty 28 kúnnen, ár jyly 13 aı- dan turatyn ári ǵulama Argýellesterdiń ózderi óńdegen maııalardyń galaktıkalyq máńgi ózgermeıtin turaqty kúntizbesine birden kóshýdi usynady. Biraq bul usynystyń baıybyna bara almaǵan ǵalymdar: «13 aılyq kúntizbeler eski órkenıetterdiń birazynda, atap aıtqanda, mysyrlyqtardyń tarıhynda da, jalpy musylman áleminde de, tipti, Qytaı órkenıetinde de bolyp edi ǵoı. Olaı bolsa, Hose jáne Lloıdın Argýellesterdiń jasaqtaǵan kúntizbesiniń aldyńǵylardan nesi artyq?» degen sııaqty ýájdi kóldeneń tartady. Alaıda Argýellester usynyp otyrǵan 364 kúndik kúntizbeniń Grıgorıı kúntizbesinen artyshylyǵy jetedi. Tek ony kóre bilý kerek. Endeshe, Argýellester ashqan “Ýaqyt Zańyna” tereńirek úńilelik. “Hose jáne Lloıdın Argýellester óńdep jaqsartqan 13 aılyq kúntizbeniń basqa kúntizbelerden artyqshylyǵy nede?” degen suraqqa birden jaýap bermes buryn, eń aldymen, álgi ǵalymdardyń túbegeıli ustanymdaryna nazar aýdaralyq. Olar baıyrǵy suńǵyla matematık maııalar qurastyrǵan kúlli kúntizbelerdi (olardyń jalpy sany - 17) saraptaı kele, abyz maııa ǵalymdarynyń ýaqytqa qatysty biregeı qundy qaǵıdalaryn basshylyqqa alǵan. Birinshiden, Argýellester maııalardyń ýaqytty keńistikpen shatastyrmaıtynyn anyq baıqaǵan. Óıtkeni maııalar keńistiktiń shegi bar, al ýaqyttyń shegi joq ekenin, óte anyq bilgen. Odan da dálirek aıtqanda, maııalar ýaqytty úshtik ólshemmen ólsheýge bolmaıtynyna jáne ýaqyt tek sananyń, ıaǵnı tórttik ólshemniń ǵana enshisi ekenine túbegeıli kóz jetkizgen. Ekinshiden, maııa ǵalymdary kosmostan túsetin kez kelgen galaktıkalyq sáýleniń nemese elektromagnıttik tolqynnyń óz jıiligi nemese modýli bolatyny sekildi ýaqyttyń da óz jıiligi men modýliniń bolatynyn aıqyn sezingen.
Úshinshiden, Argýellester ýaqyt jıiliginiń ólshemi nemese modýli 13:20 ekenine de tolyq kóz jetkizgen. Óıtkeni ǵalymdar álgi jıiliktiń galaktıkalyq ortalyqtan bastaý alyp, sodan soń Jerge jetip, jetip qana qoımaı, Jer beti men onyń atmosferasyna da óz áserin únemi tıgizip otyratynyn, sondaı-aq, álgi jıiliktiń kúlli kosmos sáýleleriniń de ortaq modýli ekenin, ıaǵnı galaktıkalyq turaqty ólshem birligi ekenin tereń túısingen.
Tórtinshiden, Argýellester kosmostan túsetin (negizgi quramy 95% -ten 99%-ke deıin protondar, al ózge quramy, shamamen, 4.5%-ten 1.5%-ke deıin gelıı ıadrosynan turatyn) Galaktıkalyq sáýleler men Kún sáýleleriniń Jer bıosferasyndaǵy tirshilik ıeleriniń bárine birdeı áser etetinin de tereń bilgen.
Mine, sondyqtan da, “sol sáýlelerdiń, atap aıtqanda, adam balasy men basqa tirshilik ıelerine tıgizetin radıaııalyq áseriniń naqty kórinisi qaısy?” degen suraqqa joǵarydaǵy ǵalymdardyń bergen tushymdy jaýaby mynaǵan saıady: “Kosmostan taralatyn sáýleler tirshilik ıeleriniń búkil bolmysyna, árbir kletkasyna, kúlli aǵzasyna, tipti saýsaqtary men bashpaılarynyń sany ǵana emes, býyndarynyń da sany men sapasyna tikeleı sebepshi. Al odan da naqty aıtqanda, álgi sáýleler tirshilik ıeleriniń kúlli genetıkalyq kodyna (DNK) tikeleı áser etedi. Demek, adamzat pen adamǵa uqsas janýrlardyń aıaq-qoldaryndaǵy 10 saýsaq pen aıaqtaryndaǵy 10 bashpaı bolsyn, sol sııaqty olardyń aǵzalaryndaǵy moıynnan bastap eki tobyqqa deıingi 13 býyny jáne 13 múshesi bolsyn, joǵaryda atalǵan ýaqyt jıiliginiń galaktıkalyq turaqty ólshemi - 13:20 -nyń naqty kórinisteri ekenin moıyndamaý múmkin emes. Tipti, álgi turaqty ólshemniń kádimgi tasbaqanyń arqa saýytyndaǵy iri-iri 13 býnaq pen sol býnaqtardyń etek jaǵyn oraı onalasqan kólemi kishirek 20 býnaqshalarynan da anyq kórinip turǵanyn qalaı joqqa shyǵarýǵa bolady?
Hose jáne Lloıdın Argýellester ashqan joǵarydaǵy zańdylyqtardyń bárin de abyz maııalar óz zamanynda óte sheber meńgerip qana qoımaı, qatań saqtaı da bilgenin ári olardyń tek tabıǵat bıorıtmimen úılesimdi ómir súrgenine ózderiniń de, ózgelerdiń de kózderin anyq jetkizedi. Endeshe, kez kelgen adamnyń kókeıine qona ketetin álgi ǵalymdardyń berik ustanymdarynyń esh ǵylymı negizi joq dep kim aıta alady?
Endi “Argýellester qurastyrǵan 13 aılyq kúntizbeniń tabıǵı bıorıtmge, ıaǵnı 13:20-ǵa sáıkes keletindigin dáleldeıtin basqa faktorlar bar ma?” degen máselege keletin bolsaq, munyń da jaýaby bar. Máselen, Aı bir jylda Jerdi 13 ret aınalyp shyǵady. Bul – esh ýaqytta ózgermeıtin astronomııalyq zańdylyq. Al myna bir derek odan da ǵajap. 2007-jyly sáýir aıynyń 25-i kúni astronomdar Kún júıesiniń syrtynan Jerden, shamaman, 200 trıllıon shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan Jerge uqsas jáne bir planetany ashqan-dy. Álgi planetanyń orbıtasy sóne bastaǵan óz Kúniniń orbıtasyna jaqyn eken. Eń bastysy, Jerge uqsas, biraq odan shamamen bes ese úlken álgi planeta da óziniń karlık Kúnin 13 kúnde bir ret aınalyp shyǵady eken. Demek, álgi qubylys galaktıkalyq ýaqyt jıiliginiń turaqty ólsheminiń de 13 ekenin La Silla atty Ońtústik Eýropadaǵy álgi observatorııa ǵalymdary ashqan jańa planeta da qosa dáleldep tur. Endeshe, 13-tiń barsha galaktıkalyq ortaq ólshem ekenin, ıaǵnı onyń esh ýaqytta ózgermeıtin turaqty zańdylyq ekenin moıyndamaý múmkin emes. Sosyn, tek 13 qana emes, maııa kúntizbesindegi 28 degen san da adam aǵzasynda tur. Munyń aıqyn dáleli qolymyzdaǵy 10 saýsaqty quraıtyn 28 (14+14) býynnan da óte aıqyn kórinip tur.
Maııalardyń “olkın” kúntizbesiniń ózi de naǵyz galaktıkalyq ýaqyt jıiliginiń turaqty ólshemine, ıaǵnı 13:20-ǵa negizdelgen Aı kúntizbesi. Ol kúntizbeniń eni – 13 uıadan, tigi 20 uıadan (13h20) turatyn 260 uıaly tik tórt buryshty beıneleıdi. Hose men Lloıdın Argýellester ony tereń de túbegeıli zerttegen ári ózderi qurastyrǵan 13 aılyq kúntizbe men ózderi ashqan Ýaqyt Zańyna tuǵyr etip paıdalanǵan. Sosyn, olkın kúntizbesiniń grafıkalyq keskindemesine (keıde muny «toqý stanogy» dep te ataıdy) jiti nazar aýdarǵan árbir adam álgi 260 uıadaǵy sandardyń qalaı ornalasqanyna mán bermeýi múmkin emes. Óıtkeni álgi sandar birden bastap, 260-qa deıin birin-biri qýalaı, ıaǵnı ádettegigideı, bizder qoldanatyn tártipke saı ornalaspaǵan. Kerisinshe, ondaǵy ıfrlar tórt buryshty kesteniń eni emes, boıyn qýalaı, joǵarǵy sol jaqtaǵy buryshtan bastap, birinshi baǵananyń boıymen tómen qaraı 1-den 13-ke deıin baryp, ary qaraı taǵy da 1-den 13-ke deıin sınýsoıda tártibimen (birese tómen, birese joǵary) baǵanadan baǵanaǵa aýysa beredi. Sóıtip, eń sońǵy 13-baǵananyń tómengi oń jaq buryshyndaǵy 260-shy uıaǵa kelip tireledi. Sosyn, álgi kesteniń sol jaqtaǵy tómengi uıasy men joǵarǵy oń jaq buryshyndaǵy uıashyǵy 7 sanynyń úlesine tıedi. Bul aıtylǵandar tómende keltirilgen olkın kestesinde taıǵa tańba basqandaı kórinip tur. Kúntizbege tereń úńilgen adam onda basqa da matematıkalyq zańdylyqtardyń bar ekenine de qosa kóz jetkizedi.
Maııalardyń olkın kúntizbesiniń birden kózge ilinbeıtin taǵy bir syry bar. Bul - Hose Argýellestiń 13 pen 28-ge negizdelgen galaktıkalyq máńgi kúntizbesindegi basty ıfrlardyń biri – 28. Ol olkınnen birden baıqalmaıdy. Sondyqtan da “nege olaı?” degen suraq týyndaıdy. Biraq bul suraqtyń jaýaby da olkınniń, ıaǵnı 260 kúndik kúntizbeniń ishinde tur. Óıtkeni olkın - segiz qyrly, bir syrly kúntizbe. Sebebi 260 - Kún júıesine kiretin aspan deneleriniń ámbebap galaktıkalyq ıkly ǵana emes, bul turaqty san - Ana qursaǵynda ósip jetiletin jer jahandaǵy kúlli embrıon-náresteniń, kúlli adamzattyń da kıeli kúntizbesi. Máselen, júkti áıelderdiń aılyǵy toqtaǵan sátten bastap, bosanǵanǵa deıingi merzim tup-týra 260 kúnge teńeledi eken. Bul zańdylyqtyń naqty dáleli de bar. Máselen, aıaǵy aýyr áıelderge baılanysty aıtylatyn “Ana qursaǵyndaǵy nárestesin toǵyz aı, toǵyz kún kóteredi” deıtin qazaq tilindegi turaqty sóz tirkesi – olkın kúntizbesiniń de naqty kórinisi desek, shyndyqtan alys ketpeımiz. Sebebi álgi sóz tirkesindegi toǵyz aıdy Argýellesterdiń 13/28-ge negizdelgen kúntizbesindegi 28 kúndi 9-ǵa kóbeıtsek, 252 kún shyǵady, al oǵan jáne toǵyz kúndi qossaq, tup-týra 261 kún shyǵa keledi. «Halyq aıtsa, qalyp aıtpaıdy» degen osy bolar, sirá. Biraq ‘bir kúni artyq ketti ǵoı’ deýshilerge de jaýap daıyn: Ana qursaǵynda 260 kúnde pisip-jetilgen náreste anasynyń tolǵaǵy jetken kúnniń ertesine, kóbinese, Aı tolǵan mezgilde dúnıege keledi eken.
Demek, halyq aýzyndaǵy toǵyz aı toǵyz kúnniń bireýinen basqasy olkın kúntizbesine tolyq syıyp tur. Sosyn, halyq aýzyndaǵy toǵyz aı toǵyz kúnniń Grıgorıı kúntizbesindegi uzyndy-qysqaly 12 aıǵa esh qatysy joq. Óıtkeni kúntizbesi jasandy. Ondaǵy orta eseppen 30 kúnnen turatyn toǵyz aı men toǵyz kún 279 kúnge teńeledi. Endeshe, arǵy tegi Kindik Altaıda jatqan ejelgi maııalardyń kúntizbesi men túrki halyqtarynyń kún sanaýynyń arasynda da naqty sabaqtastyq bar ekeni dál osy jerden syr beredi. Óıtkeni «13- te otaý ıesi» deıtin qyz balaǵa qatysty aıtylatyn turaqty tirkes pen «13 – múshel» degen bizdiń tól mádenıetimizde qalyptasqan aksıoma pikirimizdiń durystyǵynyń naqty dáleli. Sosyn, dál osy tusta tilimizde qalyptasyp qalǵan “12 múshem saý bolsa...” deıtin turaqty sóz tirkesinde múlt ketken bir qatelik baryn aıtýdy paryz dep sanaımyn. Óıtkeni adam aǵzasynda da 13 býyn jáne 13 múshe bar. Eki ıyq pen eki tobyqqa deıin alty-altydan 12 býyn jáne 12 múshe bolsa, moınyndaǵy 13-býyn men aǵzamyzdaǵy eń basty 13-múshesin, ıaǵnı adamnyń basyn qalaısha esepten shyǵaryp tastaýǵa bolady? Árıne bolmaıdy. Olaı bolsa, qajet bolǵanda aıtar ýájimizdi álgi turaqty tirkeste ketken qatelikti qaıtalamaı, “13 múshem saý bolsa...” dep bastaǵanymyz lázim. Galaktıkalyq turaqty ólshem jıiliginiń 13:20 ekendigine basqa aspan deneleriniń ıkldary da dálel. Mysaly, Úrker top juldyzdary jyldyń belgili bir merziminde kókjıekten qylań bergen sátten bastap, óz orbıtasymen kún sanap baıaý jyljı otyryp, aspan kúmbeziniń tóbesine kóteriledi. Sodan soń baıaý eńkeıip, belgili bir ýaqyt ótken soń, qarsy kókjıekten asyp, batyp ketedi de, kópke deıin kózden tasa bolady. Bul qubylysty kezinde maııalardyń da óte jiti baqylaǵany baıqalady. Baqylap qana qoımaı, bas-aıaǵy tórt júzge tarta juldyz shoǵyrynan turatyn Úrker tobynyń kelesi ret kókjıekten qaıta qylań beretin sátine deıin 260 (13h20) kún ótetinin ǵana emes, onyń uzyn esepke jatatyn 26000 jyldyq ıklin da dál eseptep shyǵarǵan. Demek, Úrker top juldyzdarynyń ıkly da galaktıkalyq turaqty ólshemge, ıaǵnı 13-ke tikeleı táýeldi ekeni aıqyn baıqalyp tur. Sonymen qatar, adam aǵzasynda joǵaryda atalǵan 13 pen qosa 20 da, 28 de óz oryndaryn tapqan. Mysaly, adam denesindegi on saýsaq pen on bashpaı (10+10) 20-ǵa teńelse, 10 saýsaqtaǵy býyndardyń sany (14+14) 28-ge teńeledi. Demek, kez kelgen jas bala bolsyn, eresek adam bolsyn aspan deneleriniń galaktıkalyq ıkldaryn buljytpaı qaıtalaıdy.
Tipti, áıel zatyna tán aı saıyn bir ret, jylyna 13 ret qaıtalanatyn fızıologııalyq qubylystyń qazaq tilinde “aılyq“ dep atalýy da jaıdan-jaı emes. Sebebi dana halqymyz bul tylsym qubylystyń tikeleı Aımen baılanysty ekenin anyq bilgen. Sosyn, bul kúnde ǵylym dáleldep otyrǵandaı, Ana qursaǵyna balanyń bitetin merzimi men ómirge keletin merzimi, sondaı-aq, búkil álemdegi analar tolǵaǵynyń basym kópshiliginiń Aı tolǵan mezgilge sáıkes keletini kúlli adamzat taǵdyrynyń kosmos keńistigindegi Jerge jaqyn turǵan planetalar men juldyzdar júıesimen de, olardyń galaktıkalyq ıkldarymen de, Kúnnen ushyp shyǵatyn alfa, beta, gamma sáýlelerimen de, Jerdiń bıosfera yrǵaǵymen de tikeleı baılanysty ekenin tolyq aıǵaqtap tur. Munyń syrtynda ana tilimizde kúni búginge deıin saqtalyp kele jatqan “13-te otaý ıesi”, “13 - múshel” sekildi aksıomaǵa aınalǵan tylsym frazalyq tirkesterdiń de 13 aılyq jahandyq máńgi ári turaqty da tabıǵı kúntizbemen tikeleı baılanysty ekeni esh kúmán týǵyzbaıdy.
Dál osy tusta joǵaryda sóz bolǵan Argýellesterdi Ýaqyt Zańyn ashýǵa jetelegen de Pakal Votan sarkofagynyń qaqpaǵyna oıylyp jazylǵan 13 ósıet belgi nemese tylsym tańbalar ekenin atap aıtý paryz. Ózderi ashqan “Ýaqyt Zańynyń” naqty formýlasyn Argýellester bylaı túıindeıdi: T(E) = ART. Mundaǵy T -“Ýaqyt“ (Time), E - “Qýat“ (Energy), al ART - “Óner“ degen uǵymdardy bildiredi. Demek, “T(E) = ART” degen formýla - ýaqyt ólshemimen úılese otyryp, ózgeretin qýat kóziniń óner týyndysyna aınalatynyn aıshyqtaıtyn ámbebap zańdylyq. Al bul zańdylyqtyń ómirdegi, ıaǵnı adamzatty qorshaǵan ortadaǵy kórinisi de alýan túrli. Máselen, ǵaryshtan keletin Galaktıkalyq sáýlelerdiń qýaty sýdy býǵa aınaldyrsa, bý bultqa aınalady. Al bult jańbyrǵa aınalyp qaıta jaýsa, “Bezendirgen jer júzin Táńir sheber” dep uly Abaı ǵulama aıtpaqshy, Jer betin kók maısaǵa, ný ormanǵa nemese myń túrli gúlge oraıdy. Demek, búkil bıosfera, onyń ishinde adamzat ta, faýna da, flora da, tipti, jer qoınaýyndaǵy elementter de Ýaqyt Zańynyń tikeleı jemisi ári olardyń bári de qaıtalanbas óner týyndylary. Tipti, eń daryndy degen qylqalam sheberleriniń qoldarynan shyqqan nebir ásem týyndylardyń ózderi de 18000 ǵalamnyń ıesi – Jaratqannyń ámirimen jasalǵan ǵajap dúnıelerdiń kóshirmesi ǵana desek, shyndyqtan alys ketpeımiz. Endeshe, osy qubylystar men tabıǵı zańdylyqtardyń bárin de óz ǵylymy men bilimine irgetas etken baıyrǵy maııalardyń sáýegeıligi men ǵajap órkenıetiniń negizi bolyp sanalatyn kúntizbeler júıesindegi 13 degen kıeli ólshem birligi týraly tujyrym mynaý: kindigi o basta Altaıda kesilip, Kók Táńirine syıynyp, bórili baıraq jelbiretken ejelgi kók túrikter órkenıetinde saqtalyp qalǵany, saqtalyp qana qoımaı, búginge deıin aman jetip, qazaq tiliniń sózdik qorynan oryn alǵan 13-pen baılanysty turaqty sóz tirkesteriniń, tarıhı sabaqtastyqtyń kýásindeı bolyp, áli de qoldanysta júrgeni ǵajap emeı nemene?
–Aǵa, sizdeı saıasatta júrgen, ǵylymǵa bas qoıǵan adamǵa aq sóılep, adal júrý qıyn tirlik emes pe?
–«Saýalyńnyń astaryn túsinip otyrmyn. Alaıda syn túzelmeı min túzelmeıtinin eskersek, aq sóılep, adal júrý - ár azamattyń paryzy. Sosyn, ‘Týra aıtqan týǵanyna jaqpaıdy’ demekshi, minezi tik ári shyndyqty betke aıtatyn adamdy ózge emes, eń aldymen ózińe etene jaqyn týystaryńnyń ózi de jaqtyrmaı qalatyny ótirik emes. Óıtkeni, munyń naqty dálelderi sózdik qorymyzda turǵan «basqa pále tilden», «tilim meniń – jaýym meniń», «ańdamaı sóılegen aýrmaı óledi» sekildi maqal-mátelderden de anyq baıqalady jáne ol naqyldardyń astarynda ‘tilińe saq bol’ nemese ‘abaıla’ sekildi tyıym qaǵıdalary tur. Al ǵylym tilinde yrym-tyıym ataýlynyń halyqaralyq termınge aınalǵan biregeı ortaq ataýy – tabý. Mine, sol tabý, ıaǵnı yrym-tyıymdar - álem halyqtaryna, onyń ishinde kúlli túrki halyqtaryna da tán ámbebap etno-mádenı ári etno-lıngvıstıkalyq qubylys. Sosyn, joǵaryda atap ótkendeı, bul taqyryp - meniń ǵylymı-zertteý nysanalarymnyń biri bolǵandyqtan, uzaq jyldar boıy júrgizilgen tereń ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjesinde «Túrki áleminiń yrym-tyıymdary» atty ǵylymı monografııama «Jahandyq tyıymdardyń qaınar kózi kıeli kitaptarda» degen jáne bir taraý engizdim. Munyń ózindik obektıvti sebebi bar. Óıtkeni, shyndyǵynda da, tyıym ataýlynyń túp tórkini Táýrat, Bıblııa, Injil jáne Quran syndy kıeli kitaptarda jatyr. Máselen, ótirik aıtpaý, urlyq jasamaý, eshkimniń ala jibin attamaý, kisi óltirmeý, qylmys jasamaý, jaqynyń múlkine kóz salmaý, bireýdi dattamaý, ishtarlyqqa jol bermeý, ysyrap jasamaý sekildi adamzatty ádilettiń aq jolyna úndeıtin ózge de tyıymdar men ámbebap ádep qaǵıdalary júzdep kezdesedi. Bir sózben aıtqanda, tálim-tárbıelik qundylyqtardyń bári de kıeli kitaptarda jipke tizgendeı tizýli tur. Tipti, kez kelgen memlekettiń saıası bılik júıesiniń qandaı bolý kerektigi de, onyń ishinde ásirese sot júıesiniń ádiletti bolýyna da erekshe nazar aýdarylǵan. Mine, dál osy turǵydan kelgende, kıeli kitaptardy tek qana dinı kitaptar dep uǵatyn bolsaq óte qatelesemiz. Óıtkeni ol kitaptar eń aldymen – Allanyń máńgi ózgermeıtin turaqty ári eshqashan ózgermeıtin ádiletti ilimi, ıaǵnı adamzattyń ámbebap rýhanı dińgegi nemese kez kelgen pendeniń kúná jasaýdan saqtandyratyn áı deıtin ajasy men qoı deıtin qojasy.
–Aǵylshyn tilin qalaı tez úırenýge bolady?
–Kez kelgen tildi óte tez úırenýge bolady. Ol úshin tek ár azamat eń aldymen óziniń ana tilin óte jetik bilýi kerek. Ásirese, óz tiliniń grammatıkasyn jaqsy bilgen adamǵa kez-kelgen shet tilin op-ońaı úırenýge bolady. Bul pikirdi men qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderin teń meńgergen kásibı maman retinde aıtyp otyrmyn.
–Qazir nemen aınalasýdasyz?
–«Vıkıngterdiń izimen» degen ǵylymı-gıpotezalyq kitap jazý ústindemin. Munyń basty sebebi mynada: tek qana aǵylshyn-saksondyqtar ǵana emes, tilderi german tobyna kiretin Skandınavııa halyqtarynyń da túpki tegi saqtardan bastaý alatyny búgingi tańda anyq baıqala bastady. Sosyn, bul jaı ǵana qurǵaq sóz emes. Óıtkeni bul gıpotezanyń astarynda antropogendik ǵylymdar tobyna jatatyn lıngvıstıkalyq, arheologııalyq, genetıkalyq jáne DNQ-genealogııalyq ǵylymdar salasynda álem ǵalymdary júrgizip otyrǵan ǵylymı-zertteý jumystarynyń sony nátıjeleri jatyr.
-Ádil aǵa, tereń mazmundy suhbatyńyzǵa alǵysym sheksiz!
Suhbatty júrgizgen Aqgúl AIDARBEKQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
