Qazırgı kezde elımızde ekologiia mäselesı dabyl qaǧarlyq küide ekenı barşaǧa aian. Äsırese Almaty qalasynyŋ seismologiialyq apatty aimaq ekenın este ūstaǧan jön. Soǧan orai «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı tabiǧi tepe-teŋdıktı saqtau jolyn ūsynyp kele jatqan Qazaq ūlttyq Qyzdar pedagogikalyq universitetınıŋ professory, biologiia ǧylymdarynyŋ doktory Kelıs Jailybaimen sūqbattasyp qaitty.
– Äŋgımenı Almaty qalasynyŋ ekologiialyq jai-küiınen bastasaq.
– Qazırgı kezde biosferada ekologiialyq jaǧdai naşarlap kele jatyr. Sebebı ǧylymi-tehnikalyq revoliusiianyŋ bastalǧanyna 250 jyl boldy. Tehnika men tehnologiia damyp, nätijesınde auaǧa köp mölşerde kömırqyşqyl gazy, gaz qaldyqtary, qorǧasyn, azot, kükırt oksidter şyǧarylady.
Joǧarydaǧy mälımetke sai, Almaty ekologiiasy da jydan jylǧa naşarlauda. Jel soqpaidy. Sonyŋ kesırınen jylu elektr stansiiasy men kölık qūraldarynan şyqqan tütın Almaty qalasynyŋ üstınde (būlt sekıldı – avt) tūr. Azon qabatynan ötetın az mölşerdegı ultrakülgın säulesın qalanyŋ üstınde tūrǧan tütın men şaŋ-tozaŋ özıne sıŋırıp, qalǧanyn kerı qarai ǧaryşqa jıberedı. Nätijesınde ultrakülgın säulesı jerge deiın jetpei, türlı bakteriialardy joia almai qalady. Sebebı auadaǧy virustar men bakteriialardy ultrakülgın säulesı ǧana joiady. Sondyqtan Almaty ekologiiasy tyşqan ınınıŋ ekologiialyq jaǧdaiyna ūqsas deuge negız bar. Tyşqannyŋ ını 10-12 sm tereŋdıkte ornalasady. Inde özı kırıp-şyǧatyndai tesık bar. Künnen şyqqan säuleler, sonyŋ ışınde ultrakülgın säulesı 10 sm topyraq qabatynan ötpeidı. Inde ösımdık bolmaǧannan ottegı şyǧarylmaidy. Ol syrtqy auadan enedı. Sondyqtan ınde ottegı azdau, al kömırqyşqyl gazy köp bolady. Işı ylǧal bolyp, aua tempereaturasy bırqalypty saqtalady. Mikroorganizmderdı joiatyn ultrakülgın säulelerı bolmaǧan soŋ, ın ışınde türlı virustardyŋ saqtaluyna qolaily jaǧdai tuady. Mıne, osyndai jerde kün keşken tyşqandar myŋdaǧan jyldar boiy viruspen auyryp, ölgenı ölıp, aman qalǧandarynyŋ virusqa qarsy immunitetı küşeidı. Viruspen auyrmaityn boldy. Olar endı türlı virustarien auyrmasa da, denesınde virus saqtalady. Köktemde jer betıne şyqqanda virus kletkalary bırge şyǧady.
– Auany tazartudyŋ joly bar şyǧar?
– Qazır Almaty qalasynyŋ köp jerınde qara aǧaş pen kökterek ösıp tūr. Qalada virus pen bakteriialar bolmas üşın emen, arşa jäne jide aǧaştaryn ösıru kerek. Būl aǧaştar fitonsidter men az mölşerde atomarly ottegı şyǧaryp, virustar men bakteriialardy joiyp otyrady. Iаǧni, bız tırşılık etetın jerde az mölşerde ultrakülgın säulesı men atomarly ottegınıŋ boluy adamdar men jan-januarlar üşın asa qolaily.
Almatyda 2 mln-nan asa adam bar dep eseptesek, är adamǧa şaqqanda 10 aǧaştan eseptegende 20 mln emen men arşa ösıp tūru kerek. Men būl aǧaştardy ösırudıŋ eŋ arzan ärı oŋai jolyn oilap tauyp, ony nasihattap jürgenıme 10 jyl boldy. Qazırgı kezde aǧaş egudı üiretken stutentterımnıŋ sany 1000-nan asty.
Biylǧy oqu jylynda mektepte 2,6 mln bala mektepte oqidy eken. Solardyŋ jartsysyna juyǧy, iaǧni 5-11 synyp oquşylary 5-10 aǧaşan ekse, bır jyldyŋ ışınde 12 mln tüp aǧaş eguge bolady. Būl äzırge arman ǧana.
– Armandy jüzege asyruǧa qandai kedergı bar?
– Arqany keŋge salatyn ädet. Almaty oblysyndaǧy köptegen mektepterge seminarlar ötkızıp, aǧaş egudıŋ ädısın körsettım. Solardyŋ köpşılıgı şaruany jüzege asyruǧa kelgende jaibaraqattyq tanytady. Aldaǧy uaqytta Eŋbekşıqazaq, Qarasai, Jambyl audandarynda taǧy de seminar ötkızudı josparlap otyrmyn.
– El arasynda jauyn-şaşynnyŋ azaiyp ketkendıgı jiı aityla bastady. Mūnyŋ qauıpı qandai?
– Qazaqstan aumaǧynyŋ 60 paiyzy şöl jäne şöleittı dala. Eger bız şūǧyl arada aǧaş ösırmesek, aldaǧy 45-50 jylda elımız quaŋşylyqqa ūşyraidy. Onyŋ aldyn aludyŋ bırden-bır joly – emen men arşa aǧaştaryn egu. Olardyŋ boiy 20-50 metrge deiın jetıp, teŋızden qanşa qaşyq bolsa da, maŋaiyna jauyn tartady.
Keiıngı bır-ekı jylda baiqaǧanymyz: jazdyŋ künı (şılde-tamyz ailarynda – K.J.) Qyzylorda jaqtan būlt keledı de, Almatyǧa jaumai, Qytaiǧa ötıp ketedı. Nege? Sebebı Qytai Huanhe özenınıŋ boiyndaǧy jazyqqa bidai men soia ösıruge daiyndalyp jatyr. «Ärbır adam bır aǧaş egu kerek» degen qaǧida ūstanǧan olar dabyra qylmai, ün-tünsız ıske kırısude. Bızge jauuy tiıs jaŋbyrdy şaqyryp, öz jerıne jauǧyzyp, sözden ıske köşken. Bız osylardan ülgı aluymyz kerek. Sondyqtan jauyn-şaşyn azaidy eken dep qol qusyryp otyruǧa müldem bolmaidy.
- Nūr-Sūltan qalasynyŋ maŋaiyndaǧy orman öz jemısın bere bastapty. Jauyn-şaşyn köbeiıp, jerdıŋ önım beru körsetkışı artqan eken. Almatyda osyndai orman jasaityn jer bar ma? Qyzylorda jaqtan keletın būltty tüsındıre ketseŋız.
– Men Almaty men «Altyn Orda» bazarynyŋ, Qaskeleŋ men «Altyn Orda» bazarynyŋ arasyn, Almatyny qorşap egetın jospar jasadym. Ony jüzege asyruǧa älı de mümkındıgımız bar. Būl bır jaǧynan jauyn şaqyrsa, ekınşı jaǧynan Jezqazǧan jaq pen oŋtüstık oblystardan keletın ystyqqa tosqauyl bolady.
Qyzylorda oblysy 80 myŋ gektardar jerge kürış ösıredı. Osynşama aumaqtaǧy sudan būlt paida bolyp, Almatynyŋ üstımen ötıp, şekara asyp jatyr. Būl qatarǧa Kaspiidıŋ suyn da qosa ketken jön.
– Özımız Almatyǧa berırekte kelgesın be, masa men şybyn-şırkeilerdı köp baiqai bermeimız. Būl jaqsy ma, jaman ba?
– Qala ışındegı jändıkterdıŋ joiyluy jaqsy emes. Olardyŋ qyrylyp bara jatuyna septıgın tigızıp otyrǧan – qala ışındegı qaptaǧan jaryqşamdar. Jaryqqa üiır keletın jändıkter älgı jaryqşamdarǧa soǧylady da ömırımen qoştasady, ne ūzaqqa barmaidy. Jändıkter azaiǧan soŋ qūstar da sirei bastaidy. Demek şybyn-şırkeidıŋ bolmauynan qorqu kerek. Degenmen soŋǧy jyldary şybyn-şırkei köbeiıp kete jatqanyn aita alamyn. Būǧan sebep auanyŋ jylynuy. Iаǧni qorşaǧan ortanyŋ temperaturasy neǧūrlym jyly bolsa, soǧūrlym masa köbeiedı.
– Almatyda keiıngı 20-25 jylda tauǧa, taudyŋ maŋaiynan üi salu sänge ainalǧany belgılı. Mūnyŋ ziiany qandai?
– Tabiǧat tepe-teŋdıkten tūrady. Tau jaqqa üi salu – joǧaryda aityp ketkendei tütındı köbeitu degen söz. Būl tütın äuelı ösımdıkterge, sosyn jändıkterge, odan qūrt-qūmysqa men aŋ-qūstarǧa äser etedı. Osy äserlerdıŋ bärı jiylyp, qalamyzdaǧy barlyq adamnyŋ taza auada ömır süruıne kedergı keltıredı. Ekolog Mels Eleusızovtıŋ mälımetınşe, Almaty qalasyndaǧy ottegınıŋ mölşerı 17 paiyzdyŋ şamasynda. Al ǧalymdar atmosferadaǧy ottegınıŋ mölşerı 20, 95 paiyzyn tūraqty dep esepteidı. Sondyqtan osy mäselenı qatty nazarda ūstaǧan jön. Būl barlyq adam üşın oilanatyn dünie. Taudyŋ basynan üi salyp qajet emes. Sebebı Almaty qalasy seismologiialyq apatty aimaqqa jatatyny köpşılıkke aian.
Eger ottegı mölşerı 12 paiyzdan tüsıp ketse, appatty jaǧdai tuyndauy mümkın. Sondyqtan da barşa qazaqstandyqtardy aǧaş eguge, onyŋ ışınde arşa, emen jäne jide aǧaşyn eguge şaqyramyn.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Äŋgımelesken Gülvira Asqarqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
