Druidtar qazaq tarihymen tyǧyz bailanysta jäne kelttık «druid»
terminınıŋ tamyry qazaq mädenietınen bastau alady. Būl pıkır menıŋ jalpy
qazaq tarihy men mädenietınıŋ yqylym zamandaǧy ızderın zerttep, barlyq
halyqtardyŋ ata-tegınıŋ qazaqtar bolyp tabyluyn däleldeuge negızdelgen
ǧylymi eŋbekterımde älemnıŋ bırqatar ūlystary men qazaqtardyŋ, olardyŋ
qatarynda, qazaqtar men keltterdıŋ ata-babalarynyŋ da köptegen
ūqsastyqtary tılge tiek etıledı jäne tereŋ de sübelı däiekter men dälelder
keltırıledı (Keltter jönındegı zertteuıme bailanysty tolyǧyraq aqparatty
menıŋ «Razgadyvaia tainy drevnih keltov» aidarymen şyǧarylǧan jazbamdy
oqyp, tanysuǧa bolady). Sondyqtan, būl maqala menıŋ keltter jönındegı
egjei-tegjeilı qarastyrǧan konseptualdyq pıkırıme qosymşa mälımet
bolyp tabylady.
Druidtar jaily tüiındememde, negızınen, qazaqtyŋ Töreşı jäne Bi
lauazymdyq ataulary ūiytqy bolyp tabylatynyn alǧy şart retınde
qarastyrdym. Ūsynyp otyrǧan pıkırımdı däleldeu üşın Druid jäne Töre-Bi
ūǧymdaryn qatar qoiyp salystyrdym. Aldymen, druid jönınde azyn-aulaq
qūlaǧdar etken jön bolar.
Druidtar bızdıŋ däuırımızge deiıngı şamamen 1200 (keibır derekterde b.d.d. 800 ~ 450 jyldar) jyldardan b.d. XII ǧasyryna deiıngı aralyqta Anadoly (qazırgı Türkiianyŋ Aziia bölıgı) men Europanyŋ basym bölıgınde «kelt» atauymen tanylǧan halyqtyŋ mädenietımen bailanystyrylady.
Al, ejelgı druidtarǧa tıkelei qatysty tarihi jazbalar ejelgı Rūm (Rim) enşılıgınde.
Kelt mädenietınde Druid nemese Druidae (
arasyndaǧy zaŋi bilık, töreşılık, joralǧy saqtauşy, emşılık jäne saiasi
Druid, Druidae) ataǧyna sol eldıŋ
saltyna säikes joǧary (dür) danǧa şyqqandar ie bolatyn. Olar keltterdıŋ
keŋesşı mındetterdı atqaratyn bılımdarlar bolatyn. Druidtar özderınıŋ
jandarynyŋ mäŋgılık ekenıne ärı sol jandaryn qaita tületuge bolatyna
jäne o’düniege senetın. Rūm jazbalaryna sılteme jasaǧan bırqatar derek
közderı druidtardy baǧzy zamandarda kielı emen aǧaştarynyŋ ainalasynda
dümeitın öte beldı ärı bedeldı aqsaqaldar keipınde beineleidı. Olardyŋ
yqpalynyŋ küştılıgı sondai, jön-josyqty saqtamaǧandardy el-jūrttan
alastap, qasiettı qūrbandyq şaluǧa jol bermeitın bolypty. Druidtar soǧys
kezınde qarsylasqan taraptardyŋ ortasyna tüsıp, eldestırgen.
«British Museum» jurnalynyŋ paiymdauy boiynşa «druidtar temır däuırınde Britaniia men Fransiia aumaǧynda dıni joralǧylardy ötkızgen abyzdar» eken. Sonymen qatar, būl jurnal druidtardyŋ senımderı men joralǧylary jönınde, onyŋ ışınde emen jidekterınıŋ maŋyzy turaly maǧlūmattyŋ saiazdyǧyna da megzeidı. Arheologtar druidtardyŋ baqsy bolǧany jönınde bırlı-jarym köne-köz būiymdar, al olardyŋ dıni salttary men qūrbandyq atqarǧany turasynda eleulı qazba tapqanyn da habarlaidy.
Druidtardyŋ syrtqy kelbetı jönınde tarihi maǧlūmattyŋ mardymsyzdyǧy men eşbır surettıŋ kezıkpeuı köptegen syni közqarastar tudyryp otyr. Äitse de, bırqatar ǧalymdar olardy aq şapandy, syryqtai aq saqaldy jäne qoldaryna altyn oraq ūstap, moiyndaryna bılezık nemese jarty ai tärızdı «dan» alqa taǧynǧan keiıptegı tūlǧa retınde qarastyrady.
«Druid» terminı «dıni qyzmetker, abyz, pır» dep audarylǧanymen, olardyŋ atauynyŋ şyǧu tegı kelttıŋ dru-wid-s «emen aǧaşyn bıletın» sözınen tuyndauy mümkın degen joramal bar. Ūsynylǧan audarma termindı proto- ündıeuropalyq deru «emen» (salystyr: qazaqşa – terek) jäne weid- «köru, bılu» (salystyr: qazaqşa – beine, baiqau, ūǧu) degen ekı qūramdas bölıkten örbıtedı. Būndai qūrylymdy Aǧa Plinii özınıŋ «Tabiǧi tarihynda» būl sözde grek tılındegı drýs (δρύς), «emen» jäne grektıŋ -idēs (-ιδης) jūrnaǧynan tūrady dep eseptegen.
Grek mätınderınde δρυΐδης (druidēs) türınde berılgen sözdıŋ Briton aralynda
tūratyn keltterdıŋ tılınde söileitın halyqtarda bolǧany da anyqtalǧan.
Mysaly: ejelgı irlandşa druí «druid, duagöi», ejelgı kornşa druw, orta
valliişe dryw «paiǧambar» sözderı.
Keiıngı kezderdegı közqaras boiynşa köne kelt tılındegı dru-wid-s (köpşe
druwides) sözınıŋ yqtimal tübırı köne indoeuropalyq deru «aǧaş», orta
aǧylşynşa tree «aǧaş», orysşa derevo «tal» jäne tverdyi «qatty», orta
aǧylşa true «tura (şyn)» sözderımen de bailanystyrylady.
Al, proto-kelt sözdıgınde proto- ündıeuropalyq deru «emen» sözınıŋ erte irland tılındegı
derb «tura, berık, küştı» sözımen simantikalyq jaqyndyǧy aitylady.
Druid qolyna dıni yrym, joǧarǧy sot bilıgı jäne bılım salalarynyŋ
tızgının ūstaǧan abyz boluymen bırge el bileuşı keŋesşısı, qoldauşysy
jäne daryn retınde de tanylǧan. Druidtyŋ oquy auyzşa jürdı. Sot rudyŋ
kösemıne nemese halyq keŋesıne baǧynǧanymen, aralyq qyzmet atqardy.
Syrt qaraǧanda druid terminı qazaqtarǧa qatysy joq körıngenımen, öz
tarihy men mädenietı, salt-dästürınen habary bar adamdar üşın bırqatar
ūqsastyqtar baiqalyp tūrady. Qazaq halqy erteden törelık aityp, jön
sıltegen adamdardy aq saqal, ata, baba dep ataǧan. Sondai töreşılerdıŋ qatarynda bükıl türkı jūrtyna tanylǧan Qorqyt Ata da bolǧan. Qorqyt Ata
handar men qaǧandarǧa druidter sekıldı qolǧabys, keŋes berıp, soǧys
kezderınde jelep-jebep otyrǧan. Aŋyz boiynşa ol Syr-Dariia aumaǧynda
ömır sürgen. Qorqyt Ata jönındegı uaqiǧalardyŋ örbıgen uaqyty orta ǧasyr
kezeŋıne jatqyzylady. Daŋqty aqsaqal turaly «Qorqyt Ata» batyrlar
jyry kıtabynda ol köptegen handarǧa törelık aitady. Osy kıtapta Qorqyt
Ata türkı handarynyŋ bırı Dırse hanǧa balasynyŋ būqamen alysyp, jeŋıske
jetken erlıgıne tamsanyp, Būqa degen esım qoiuyna, ony bek atanuyna keŋes
beredı.
Qorqyt Atany segız qyrly, bır syrly dep qarauǧa bolady. Sebebı ol jyrau,
säuegei, küi atasy, qobyz atasy, kösem, kemeŋger, ūly oişyl, äulie, abyz
jäne baqsylardyŋ jelep-jebeuşısı retınde tanymal. Demek, ol tek törelık
aituşy aqsaqal ǧana emes, kie daryǧan, arqasy bar erekşe adam, iaǧni Dür
Baqsy. Al, baqsylyq – qazaqtardyŋ jäne bükıl türkı älemınıŋ senım-nanymy,
tarihy men mädenietınıŋ tüp tamyry dese de bolady. Jüz myŋ jylǧa juyq
tarihy bar baqsylyq qazaq ata-tegınen bastau alǧan.
Druidizmnıŋ ūitqysy druid bolyp tabylsa, baqsylyqtyŋ beldı tūlǧasy
baqsy ekenı belgılı. Qazaqtyŋ mifologiiasynda baqsylar - osy dünie men o’
dünienı bailanystyruşy dülei küş iesı. Baqsylyqta ekı dünienı
bailanystyru üşın baqsy ekstazǧa tüsıp («arqasy ūstap»), süldenı, iaǧni
jandardy, olardyŋ qatarynda perıler (yzyq, t.b.) men jyndardy (albasty
t.b.) özıne yryqtap, är türlı aspaptardy (qobyz t.b.) paidalanǧan. Basqa
düniege ötu üşın BäiTerek aǧaşynyŋ da orny erekşe. Bäiterektı - Qaraǧaş
nemese Kie Aǧaş dep te ataidy. Qazaqtar kielı aǧaştardyŋ qataryna emen,
qaiyŋ jäne toraŋǧyldy da qosady. Demek, Emen de Bäiterek bolyp
sanalady. Qazaq tılındegı terek sözı men proto-kelt tılındegı dru «emen»
arasyndaǧy tuystyq bailanysty
PT tōŕ «qaiyŋnyŋ qabyǧy (toz), tozdan jasalǧan sadaqtyŋ qoramsaby, toz ydys», derek «terek, aǧaş»; PTungus duri
«toz besık»; kelt tılınıŋ bır tarmaǧy orta uelştık deri «emen» sözderınen de aŋǧaruǧa bolady. Druid jäne Töre-Bi ataularynyŋ jaqyndyǧy kelt jäne skandinavtyq kürkıreu nemese tarsyl qūdailary Taranis pen Tordy - Tennuo «qysqy jidek (dolananyŋ bır türı); ülken, aǧa» dep atalatyn kielı aǧaşpen bailanysty sipattalularynda.
Qorqyt Atanyŋ öner iesı retındegı keipı kelt halyqtarynyŋ jyrauy, jyrşy, küişı, aqyn jäne şejıreşısı atalyp, druidtardyŋ bırı sanalǧan Bard – qa (bard, bardo, barz) da qatysy bar. Tarihi aŋyz äŋgımeler bardty - baqsy dep te sipattaidy. Sonda baqsy jäne bard sözderınıŋ de jaqyndyǧy bar degen tūjyrym da oiǧa ūialaidy. Tıptı olardyŋ tübırı qazaq tılındegı bas («jan», «soŋy» degen de maǧynalar beredı), baba, bır, apa, ata (salystyr: PA epV «ata»; PT ata / ete / appa / apa «ata-baba» şumer ada «äke, jyr», abba «ata-baba») sözderı boluy äbden yqtimal. Öitkenı, būl sözderdıŋ balamasy horvattyq halym Ranko Matasovichtıŋ proto-kelt sözdıgınde kelesıdei berılgen: attyo «äke, ögei äke»; fatir «äke»; bā, ba-yo «ölu» bāsto «ölım». Būl sözderge erte irlandyq bas «ölım» sözı tuys bolyp keledı. Al, serb tılındegı baća «äke, abyz» sözı indo-europalyq jäne türkı sözderınıŋ özegınıŋ bır ekenın aiǧaqtaidy. Baqsy sözıne ündı tılındegı
«Bhats sözı Bard terminınıŋ törkını» dep
aituy da rastaidy.
Negızınen, kelttık bard / bardo terminı qazaq tılındegı baqyru, baryldau (salystyr: PT bar «dätı baru, şeşım qabyldau»; şumer bar «han, bileuşı»), dombyra (salystyr: şumer miritum, sabitum «muyzykalyq aspap»), jyr, saryn (salystyr: PA sarV, PT sarin; şumer šir, šur «syŋsu, jyr») sözderımen de bailanysty degen oi da keledı. Sebebı, bardo sözınıŋ şyǧu tegı PİE (proto-indo-europalyq) gwr̩ hx-dhh1-ó-s «aqyn / jyrau» nemese «maqtau, kötermeleu» sözıne negızdelgen. Demek, būl jaǧynan qazaq tılındegı jyrau / jyrşy sözımen säikes keledı. Jyrau / jyrşy sözıne dybystyq jaǧynan jres «abyz, pır» degen orys sözı jaqyn. Orys tılı de PİE tılder qataryna jatady. Jres sözınıŋ eskı orys nemese erte slaviandyq nūsqasy jrѫ bolyp tabylyp, litva tılındegı giriù, gýriau, gìrti «maqtau, kökke köteru» sözderımen tuystas bolady. Al, qazaq tılındegı jyrau sözınıŋ şyqqan topyraǧy PA iru jäne PT ɨr ekenın eskere otyryp, qazaqtyŋ jyrau sözınıŋ bard terminımen tuystyǧyn aŋǧaramyz. Onyŋ özı bızdı şumerlık gir, gi «abyz, kie» sözderımen bailanystyrady.
Baqsy jäne bard ūǧymdaryn toǧystyratyn taǧy bır tüiın proto-kelttık bakko «keikı şybyq» pen onyŋ tübırı PİE tübırı bak «şybyq» sözderınıŋ qazaq tılındegı baqan (PA bàku; PT bakna «qyltan, baqan» ), sabaq (PT sapak) sözderı bola alady dep sanaimyn. Sebebı, baqan - baqsynyŋ özımen bırge alyp jüretın kielı aǧaşy bolyp tabylady. Qalai bolǧanda da bard jäne baqsy ataulary ekı düniege qatysy boluyn qarastyru şarttylyq. Sondyqtan būl terminderdıŋ tübırı qazaq tılındegı bas sözı bolyp tabylady degen pıkırdemın. Öitkenı būl söz tek qana adamnyŋ dene müşesın aiqyndap qoimai, «jan», «soŋy» jäne «basşy» degen ūǧymdardy da beredı. Bas sözıne balamany şumerdıŋ bar «jan» ejelgı mysyrdyŋ ba «kısı», ka/ba «jan, adam» sözderınen köre alamyz.
Keltterdıŋ äŋgımelerı bardtardyŋ kei jaŋadaida zaŋdy būzǧan jyraumen bailanystyrulary oryn alady. Būl jaǧdai olardy äuelde bi būiryǧymen zaŋdy tapsyrysty oryndauşydan, keiın qylmyskerge ainalǧan barymtaşymen teŋ qarastyruǧa mümkındık beredı.
myrza, basşy, jaratuşy» sözı de jaqyn keledı. Būl bailanysty AQŞ-tyŋ
zertteuşısu Djefri Snograstyŋ
Druidtar şeşım qabyldau aldynda brehonnyŋ (brithem, brehon – sot)
ūsynysyn basşylyqqa alatyn bolǧan. Brehon dep halyqtyŋ sanasyndaǧy qūqyqtyq normalardy aiqyndap, tüsındırıp beretın, bıraq özdıgınşe
qūqyqtardy jasamaityn abyzdy ataǧan. Brehondar qūqyqtardy jyrlaryna
qosyp, jarlyq taratqan aqyndar mektepterınıŋ basşylary da bolǧan, iaǧni
olar qazaqtardyŋ jarşy-jyraulary sekıldı ädet-ǧūryptardaǧy tärtıptı
auyzşa jetkızıp otyrǧan. Sonymen qatar, būl abyzdar «tabiǧatta joq dülei
küştı paidalanatyn qaharly dıni jandar» dep tanylǧan. Proto-kelt tılınde
qaharly, aşuly sözderı bar(an) dep audarylady. Baran «aşuly, qaharly»
sözınıŋ tübırı PİE bhreh «būrǧylanǧan şūŋǧyl, jara», al sinonimı rextu
«būrq etu, qaharly, yryq, zaŋ» sözderı bolyp keledı. Demek kelttıŋ brehon
sözı maǧynasy jaǧynan qazaq tılındegı būiryqşy, bıregei aqyn, dür aqyn,
batyr (salystyr: proto-kelt torid «batyr») jäne Būrhan (qypşaq: pūt,
Budda) sözderımen säikes keledı. Baqsy men brehonnyŋ bır atau ekenın
änşıler men jyraulardy türkımen tılınde
baqşy nemese bagşy dep ataularynan de aŋǧaruǧa bolady. Al, qazaqtardyŋ qypşaq tegınıŋ pali,
sanskrit jäne prakrit jazularyn qoldanǧanyn eskersek, onda qazaq tılındegı baqsy sözınıŋ brehon terminınıŋ negızı sanalatyn PİE bhaga sözıne ainaluy da ǧajap emes.
fili
welo «köru» sözıne negızdeledı. Būl sözge tuysqan bolyp keletın erte irlandtyŋ file «aqyn, öleŋşı», fil «bar bolu» jäne erte
britondyq guilinn «köru» sözderı qazaq tılındegı bi, bileu, bılu, bılgır, baiqau, eleu (PA ila «anyq, körınetın»; PT bil «bılu»; büdi «bileu»), üŋılu, öleŋşı sözderımen jaqyndyǧyn körsetıp, jalpy file atauyn qazaqtyŋ bi sözınen bolǧany turaly pıkırımdı rastaidy (ädette bi sözın bek degen ertedegı türkı sözıne negızdeledı. Menıŋ oiymşa, bi sözı PT bāj «bai, belgılı, aqsüiek, kielı, Qūdai» jaqynyraq ärı tübırı ie, ai jäne bas sözderı bolyp keledı).
(PT: ălp)
Qazaq tariǧynda da jyrau Bi ornynda jüre alatyn kezderı bolǧan. Mäcelen,
1693 - 1781 jj öımır sürgen Buhar jyrau Qalqamanūly bi ataǧyna ie bolyp,
ışkı jäne syrtqy mäselelerdı şeşken körnektı memlekettık qairatker, änşı,
jyrau bolǧan.
Brehondar file (filé /
– körıpkel, paiǧambar) dep atalatyn abyzdardyŋ
qataryndaǧy druidtarǧa erıp jürgen abyzdar bolǧan. File terminınıŋ
törkının proto-kelttık
Ol zamanda file tobynyŋ basşysyn olav (ollaw «ūly») dep ataǧan jäne
onyŋ därejesı galdardyŋ joǧarǧy druidtarymen teŋ bolǧan. Būl jerde
Olav File tırkesın eş müdırmei qazaqtyŋ Ūly Bi tırkesımen teŋdestıruge
bolady. Oǧan sebep bolatyny qazaqtyŋ tarihynda Töbe Bilerdıŋ ornyna
Ūly Bi tırkesın qoldanǧany. Ūly
(proto-Turkic: ulug)
sözıne alyp
sözı sinonim boluy, kelttık olav terminımen jaqyndyqty aiqyndai tüsedı.
Druidizm men baqsylyqty, iaǧni şamandyqty qatar qoiatyn ǧalympazdardyŋ qarasy az emes. Solardyŋ bırı Ben Djonson
Qazaqtardyŋ tarihyn tereŋ zerttep jürgen amerikandyq ǧalym P.B.Golden qypşaq-qaŋlylardyŋ baqsylyqpen, duagöilıkpen erteden ainalysatyny sonşa, olardyŋ özderın baqsy (qam) nemese siqyrşy (qangli) dep tanitynyn jäne olardyŋ Täŋırıge (Tanri, Tengeri), Ai Ataǧa, Ai Uaǧa (Ai Ana), Küşıkke / Kışık / Qşqyry (Ai Atanyŋ balasy), Umai Anaǧa, Umai Bichege (Täŋırı qyzy), Burhanǧa (pūt, Budda), Jera Anaǧa, Jūldyzdarǧa t.b. qūdailarǧa tabynyp-siynatynyn, Kök, Jer, Jerasty älemımen bailanystyratyn Kielı Tau men Kielı Aǧaştyŋ etegındegı «tırşılık suynan när alǧan» baqsylar men batyrlardyŋ denesın qaitys bolǧanda sin (sin) nemese qorǧanǧa (qurġān) qoiyp, olardyŋ müsının (pışın, keskın, tür) de sin dep ataitynyn, onyŋ taǧy bır atauy balbal bolyp tabylatynyn, sin men abaq (abaq) sözderınıŋ arabşa šaxṣ «kısı, adam, tūlǧa» sözımen säikes keletının ärı olarǧa da täu etetının özınıŋ «Qypşaqtar dını» atty eŋbegınde atap ötedı. Būl eŋbekte, sondai-aq, Qyşqyrydan taraǧan ūrpaqty Qyşqyry bölchek dep ataǧanyn, sol Qyşqyry bölchek keiın Börı, al qytai derekterınde bırqatary Fuli (Fuli) degen atauymen belgılı bolyp, türkı qaǧandarynda saqşy bolǧany, qypşaqtyŋ maǧynasy türkı tılındegı qabuk «aǧaştyŋ şırıgen özegı, dıŋı» sözımen bailanysty ekenın, keide adamdardy qūrbandyqqa şalatynyn, jerlegende auqatty adamdarmen bırge altyn būiymdardy qoiatynyn, beiıtke üiılgen topyraqty tall dep aitatyndaryn ärı jerleu räsımderı ejelgı Saq räsımderımen bırdei ekenın keltırgen.
Kelt tılınde qūdai degen Dēwo (proto-indoeuropa tılınde Kök qūdaiy; salystyr: Dıŋ, şumer - Dingir), sözderımen berıledı. Olardyŋ eŋ ülken qūdaiy kürkıreu nemese tarsyl qūdaiy Taranis (Tara-wo, Tigerno; salystyr: PT /Qypşaq Teŋri / Taŋrɨ) jäne ony skandinavtar Tor (Thor; salystyr: PT dar: «tarsyldau») dep ataidy. Taranis – Tennuo (Tennuo) «qysqy jidek (dolananyŋ bır türı)» dep atalatyn kielı aǧaşpen bailanysty sipattalady. Ai Atanyŋ kelt tılındegı balamasy jaryq qūdaiy Aine, Al Ai Ananyŋ balamasy aidyŋ jäne jūldyzdardyŋ äiel qūdaiy Arianrhod bolyp tabylady. Körıp otyrǧanymyzdai, baqsy men druid sözderınıŋ maǧynalary Saq, Qypşaq, Qazaq, Türkı ataularynyŋ bır- bırımen jäne Baqsylyqpen jūptary jazylmaitynyn, bır tübırden ekenıne nūqsaidy.
medisinaǧa süienedı. Tüsınık boiynşa, druidtar adamdarda essızdık tudyra
«Druidizmdı şamandyq dın dep
atauǧa bolady, öitkenı ol ruhtar älemımen bailanysymen bırge holistık
alǧan jäne körıpkeldıktı däldıkpen oryndaǧan. Olardyŋ jer men ǧaryş
turaly bılımderınıŋ bır ūşy megalit kezeŋderden bastalǧan boluy mümkın». Qazaqtardyŋ tarihyn tereŋ zerttep jürgen amerikandyq ǧalym P.B.Golden qypşaq-qaŋlylardyŋ baqsylyqpen, duagöilıkpen erteden ainalysatyny sonşa, olardyŋ özderın baqsy (qam) nemese siqyrşy (qangli) dep tanitynyn jäne olardyŋ Täŋırıge (Tanri, Tengeri), Ai Ataǧa, Ai Uaǧa (Ai Ana), Küşıkke / Kışık / Qşqyry (Ai Atanyŋ balasy), Umai Anaǧa, Umai Bichege (Täŋırı qyzy), Burhanǧa (pūt, Budda), Jera Anaǧa, Jūldyzdarǧa t.b. qūdailarǧa tabynyp-siynatynyn, Kök, Jer, Jerasty älemımen bailanystyratyn Kielı Tau men Kielı Aǧaştyŋ etegındegı «tırşılık suynan när alǧan» baqsylar men batyrlardyŋ denesın qaitys bolǧanda sin (sin) nemese qorǧanǧa (qurġān) qoiyp, olardyŋ müsının (pışın, keskın, tür) de sin dep ataitynyn, onyŋ taǧy bır atauy balbal bolyp tabylatynyn, sin men abaq (abaq) sözderınıŋ arabşa šaxṣ «kısı, adam, tūlǧa» sözımen säikes keletının ärı olarǧa da täu etetının özınıŋ «Qypşaqtar dını» atty eŋbegınde atap ötedı. Būl eŋbekte, sondai-aq, Qyşqyrydan taraǧan ūrpaqty Qyşqyry bölchek dep ataǧanyn, sol Qyşqyry bölchek keiın Börı, al qytai derekterınde bırqatary Fuli (Fuli) degen atauymen belgılı bolyp, türkı qaǧandarynda saqşy bolǧany, qypşaqtyŋ maǧynasy türkı tılındegı qabuk «aǧaştyŋ şırıgen özegı, dıŋı» sözımen bailanysty ekenın, keide adamdardy qūrbandyqqa şalatynyn, jerlegende auqatty adamdarmen bırge altyn būiymdardy qoiatynyn, beiıtke üiılgen topyraqty tall dep aitatyndaryn ärı jerleu räsımderı ejelgı Saq räsımderımen bırdei ekenın keltırgen.
Kelt tılınde qūdai degen Dēwo (proto-indoeuropa tılınde Kök qūdaiy; salystyr: Dıŋ, şumer - Dingir), sözderımen berıledı. Olardyŋ eŋ ülken qūdaiy kürkıreu nemese tarsyl qūdaiy Taranis (Tara-wo, Tigerno; salystyr: PT /Qypşaq Teŋri / Taŋrɨ) jäne ony skandinavtar Tor (Thor; salystyr: PT dar: «tarsyldau») dep ataidy. Taranis – Tennuo (Tennuo) «qysqy jidek (dolananyŋ bır türı)» dep atalatyn kielı aǧaşpen bailanysty sipattalady. Ai Atanyŋ kelt tılındegı balamasy jaryq qūdaiy Aine, Al Ai Ananyŋ balamasy aidyŋ jäne jūldyzdardyŋ äiel qūdaiy Arianrhod bolyp tabylady. Körıp otyrǧanymyzdai, baqsy men druid sözderınıŋ maǧynalary Saq, Qypşaq, Qazaq, Türkı ataularynyŋ bır- bırımen jäne Baqsylyqpen jūptary jazylmaitynyn, bır tübırden ekenıne nūqsaidy.
medisinaǧa süienedı. Tüsınık boiynşa, druidtar adamdarda essızdık tudyra
«Druidizmdı şamandyq dın dep
atauǧa bolady, öitkenı ol ruhtar älemımen bailanysymen bırge holistık
alǧan jäne körıpkeldıktı däldıkpen oryndaǧan. Olardyŋ jer men ǧaryş
turaly bılımderınıŋ bır ūşy megalit kezeŋderden bastalǧan boluy mümkın».
Druidtar qazaqtyŋ töreşı men bilerı siiaqty jan-jaqty kemeldengen dana
adamdar bolǧan. Qazaq jäne kelt tılındegı būl sözderdıŋ jaqyndastyratyn ūǧymdarǧa «aqsaqal, törelık aituşy, bileuşı, oişyl» maǧynalary türtkı
bola alady. Demek, druid jäne töre-bi «sot qyzmetkerı», «ädıl-qazy»
ūǧymdarymen tıkelei bailanysty. Qazaq tılındegı töreşı sözınıŋ tübırlerı
tör nemese dür sözderı bolyp keledı, sebebı ol etimologiialyq tūrǧydan PA
(proto-altai) t ̔ṓr [e] «baqan, baǧana, mūnara; torqa (qūrbandyq şalatyn
oryn)»; t ̔ŏŕe «zaŋ, jön-josyq», PT (proto-türkı) tȫr «üidegı qūrmettı
oryn», töŕ «ırge, tūǧyr, tübır, şyǧu tegı, ata-babalar», dur «dür» retınde
keledı. Säikesınşe, būl sözderdıŋ özegı (morfem) qazaq tılındegı tu/tuu; PA
t ̔ŏri «tuylu, şaǧysu»; PT töre «tuylu, törkın (tüp tamyry)» bolyp
tabylady.
Sonymen, Töre sözı «ata-baba» jäne «joǧary» maǧynalarymen teŋesıp,
«qorǧauşy, pır» maǧynalarymen tyǧyz bailanysady. Ol bailanysty PT
tılındegı töŕ «tūǧyr, tübır, törkın (tüp-tamyr), jebeuşı (pır)» sözı erte
irland (kelt tılınıŋ bır tarmaǧy) tılındegı drūi «druid; joǧary; abyz»
sözderımen sai keluınen köremız.
Keide bilerdıŋ nemese töreşılerdıŋ bilıgı handardan joǧary bolǧan jäne
olardy köbıne baqsylardy ataǧandai baba degen. «Qūdai taŋdaǧan» Bi bolu
üşın olar Druid siiaqty ūzaq jyldar bılım alyp, daiyndalǧan. Ol sottarda
sot, sot oryndauşysy jäne qorǧauşy retınde qatysa alǧan. Ekınşı jaǧynan
diplomat, şeşen, qolbasşy (batyr), deldal jäne elşı mındetterın atqarǧan.
Qoryta kelgende, men saqtyŋ Targytai patşasy, qazaq / türık Täŋırı men Er
Tarǧyn batyry, şumerlık Dıŋgırden bastau alatyn kelttık Tanaris, Torid
(batyr) pen Druitardyŋ jäne qazaqtyŋ Töre-Bi ataularynyŋ tübırı bır dep
topşylaimyn. Paiymdaudy şumer sözderı tur «därejesı boiynşa ekınşı»,
iaǧni qolbasşy, batyr, tar «aqylǧa qonymdy», tir «orman» jäne gidri «taiaq,
asa taiaq, aǧaş» sözderı naqtylaidy. Būǧan negız bolyp tūrǧan proto-kelttık
daru «emen, aǧaş» sözınıŋ tübırı PİE
hettık
doru «aǧaş, tal» sözınen bolyp,
tāru jäne grektıŋ dory «aǧaş, dıŋ, özek, naiza» sözderımen sabaqtasatyndyǧy.
Ädılbek İşanbekūly
05.12.2020 j.
Osylaişa, men Druid pen Töre-Bidıŋ ejelgı zamannan qazırgı kezeŋge deiıngı
aralyqtaǧy bır-bırınen ajyramas ūǧymdar demekpın. Ajyramas osy ūǧymdar
kielı qasietke ie Tör Üi nemese Tör Otau (keltşe: Duru Ati) men Dür Ata
(keltşe Duru Attio / Atta) bolyp tabylady.
Ädılbek İşanbekūly
