درۋيدتار قازاق تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا جانە كەلتتىك «درۋيد»
تەرمينىنىڭ تامىرى قازاق مادەنيەتىنەن باستاۋ الادى. بۇل پىكىر مەنىڭ جالپى
قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ىقىلىم زامانداعى ىزدەرىن زەرتتەپ، بارلىق
حالىقتاردىڭ اتا-تەگىنىڭ قازاقتار بولىپ تابىلۋىن دالەلدەۋگە نەگىزدەلگەن
عىلىمي ەڭبەكتەرىمدە الەمنىڭ بىرقاتار ۇلىستارى مەن قازاقتاردىڭ، ولاردىڭ
قاتارىندا، قازاقتار مەن كەلتتەردىڭ اتا-بابالارىنىڭ دا كوپتەگەن
ۇقساستىقتارى تىلگە تيەك ەتىلەدى جانە تەرەڭ دە سۇبەلى دايەكتەر مەن دالەلدەر
كەلتىرىلەدى (كەلتتەر جونىندەگى زەرتتەۋىمە بايلانىستى تولىعىراق اقپاراتتى
مەنىڭ «رازگادىۆايا تاينى درەۆنيح كەلتوۆ» ايدارىمەن شىعارىلعان جازبامدى
وقىپ، تانىسۋعا بولادى). سوندىقتان، بۇل ماقالا مەنىڭ كەلتتەر جونىندەگى
ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرعان كونتسەپتۋالدىق پىكىرىمە قوسىمشا مالىمەت
بولىپ تابىلادى.
درۋيدتار جايلى تۇيىندەمەمدە، نەگىزىنەن، قازاقتىڭ تورەشى جانە بي
لاۋازىمدىق اتاۋلارى ۇيىتقى بولىپ تابىلاتىنىن العى شارت رەتىندە
قاراستىردىم. ۇسىنىپ وتىرعان پىكىرىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن درۋيد جانە تورە-بي
ۇعىمدارىن قاتار قويىپ سالىستىردىم. الدىمەن، درۋيد جونىندە ازىن-اۋلاق
قۇلاعدار ەتكەن ءجون بولار.
درۋيدتار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى شامامەن 1200 (كەيبىر دەرەكتەردە ب.د.د. 800 ~ 450 جىلدار) جىلداردان ب.د. XII عاسىرىنا دەيىنگى ارالىقتا انادولى (قازىرگى تۇركيانىڭ ازيا بولىگى) مەن ەۋروپانىڭ باسىم بولىگىندە «كەلت» اتاۋىمەن تانىلعان حالىقتىڭ مادەنيەتىمەن بايلانىستىرىلادى.
ال، ەجەلگى درۋيدتارعا تىكەلەي قاتىستى تاريحي جازبالار ەجەلگى رۇم (ريم) ەنشىلىگىندە.
كەلت مادەنيەتىندە درۋيد نەمەسە درۋيداە (
اراسىنداعى زاڭي بيلىك، تورەشىلىك، جورالعى ساقتاۋشى، ەمشىلىك جانە ساياسي
Druid, Druidae) اتاعىنا سول ەلدىڭ
سالتىنا سايكەس جوعارى ء(دۇر) دانعا شىققاندار يە بولاتىن. ولار كەلتتەردىڭ
كەڭەسشى مىندەتتەردى اتقاراتىن ءبىلىمدارلار بولاتىن. درۋيدتار وزدەرىنىڭ
جاندارىنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىنە ءارى سول جاندارىن قايتا تۇلەتۋگە بولاتىنا
جانە و’دۇنيەگە سەنەتىن. رۇم جازبالارىنا سىلتەمە جاساعان بىرقاتار دەرەك
كوزدەرى درۋيدتاردى باعزى زامانداردا كيەلى ەمەن اعاشتارىنىڭ اينالاسىندا
دۇمەيتىن وتە بەلدى ءارى بەدەلدى اقساقالدار كەيپىندە بەينەلەيدى. ولاردىڭ
ىقپالىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءجون-جوسىقتى ساقتاماعانداردى ەل-جۇرتتان
الاستاپ، قاسيەتتى قۇرباندىق شالۋعا جول بەرمەيتىن بولىپتى. درۋيدتار سوعىس
كەزىندە قارسىلاسقان تاراپتاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، ەلدەستىرگەن.
«British Museum» جۋرنالىنىڭ پايىمداۋى بويىنشا «درۋيدتار تەمىر داۋىرىندە بريتانيا مەن فرانتسيا اۋماعىندا ءدىني جورالعىلاردى وتكىزگەن ابىزدار» ەكەن. سونىمەن قاتار، بۇل جۋرنال درۋيدتاردىڭ سەنىمدەرى مەن جورالعىلارى جونىندە، ونىڭ ىشىندە ەمەن جيدەكتەرىنىڭ ماڭىزى تۋرالى ماعلۇماتتىڭ سايازدىعىنا دا مەگزەيدى. ارحەولوگتار درۋيدتاردىڭ باقسى بولعانى جونىندە ءبىرلى-جارىم كونە-كوز بۇيىمدار، ال ولاردىڭ ءدىني سالتتارى مەن قۇرباندىق اتقارعانى تۋراسىندا ەلەۋلى قازبا تاپقانىن دا حابارلايدى.
درۋيدتاردىڭ سىرتقى كەلبەتى جونىندە تاريحي ماعلۇماتتىڭ ماردىمسىزدىعى مەن ەشبىر سۋرەتتىڭ كەزىكپەۋى كوپتەگەن سىني كوزقاراستار تۋدىرىپ وتىر. ايتسە دە، بىرقاتار عالىمدار ولاردى اق شاپاندى، سىرىقتاي اق ساقالدى جانە قولدارىنا التىن وراق ۇستاپ، مويىندارىنا بىلەزىك نەمەسە جارتى اي ءتارىزدى «دان» القا تاعىنعان كەيىپتەگى تۇلعا رەتىندە قاراستىرادى.
«درۋيد» تەرمينى «ءدىني قىزمەتكەر، ابىز، ءپىر» دەپ اۋدارىلعانىمەن، ولاردىڭ اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى كەلتتىڭ dru-wid-s «ەمەن اعاشىن بىلەتىن» سوزىنەن تۋىنداۋى مۇمكىن دەگەن جورامال بار. ۇسىنىلعان اۋدارما تەرميندى پروتو- ۇندىەۋروپالىق deru «ەمەن» (سالىستىر: قازاقشا – تەرەك) جانە weid- «كورۋ، ءبىلۋ» (سالىستىر: قازاقشا – بەينە، بايقاۋ، ۇعۋ) دەگەن ەكى قۇرامداس بولىكتەن وربىتەدى. بۇنداي قۇرىلىمدى اعا پليني ءوزىنىڭ «تابيعي تاريحىندا» بۇل سوزدە گرەك تىلىندەگى drýs (δρύς), «ەمەن» جانە گرەكتىڭ -idēs (-ιδης) جۇرناعىنان تۇرادى دەپ ەسەپتەگەن.
گرەك ماتىندەرىندە δρυΐδης (druidēs) تۇرىندە بەرىلگەن ءسوزدىڭ بريتون ارالىندا
تۇراتىن كەلتتەردىڭ تىلىندە سويلەيتىن حالىقتاردا بولعانى دا انىقتالعان.
مىسالى: ەجەلگى يرلاندشا druí «درۋيد، دۋاگوي»، ەجەلگى كورنشا druw, ورتا
ۆالليشە dryw «پايعامبار» سوزدەرى.
كەيىنگى كەزدەردەگى كوزقاراس بويىنشا كونە كەلت تىلىندەگى dru-wid-s (كوپشە
druwides) ءسوزىنىڭ ىقتيمال ءتۇبىرى كونە يندوەۋروپالىق deru «اعاش»، ورتا
اعىلشىنشا tree «اعاش»، ورىسشا دەرەۆو «تال» جانە تۆەردىي «قاتتى»، ورتا
اعىلشا true «تۋرا (شىن)» سوزدەرىمەن دە بايلانىستىرىلادى.
ال، پروتو-كەلت سوزدىگىندە پروتو- ۇندىەۋروپالىق deru «ەمەن» ءسوزىنىڭ ەرتە يرلاند تىلىندەگى
derb «تۋرا، بەرىك، كۇشتى» سوزىمەن سيمانتيكالىق جاقىندىعى ايتىلادى.
درۋيد قولىنا ءدىني ىرىم، جوعارعى سوت بيلىگى جانە ءبىلىم سالالارىنىڭ
تىزگىنىن ۇستاعان ابىز بولۋىمەن بىرگە ەل بيلەۋشى كەڭەسشىسى، قولداۋشىسى
جانە دارىن رەتىندە دە تانىلعان. درۋيدتىڭ وقۋى اۋىزشا ءجۇردى. سوت رۋدىڭ
كوسەمىنە نەمەسە حالىق كەڭەسىنە باعىنعانىمەن، ارالىق قىزمەت اتقاردى.
سىرت قاراعاندا درۋيد تەرمينى قازاقتارعا قاتىسى جوق كورىنگەنىمەن، ءوز
تاريحى مەن مادەنيەتى، سالت-داستۇرىنەن حابارى بار ادامدار ءۇشىن بىرقاتار
ۇقساستىقتار بايقالىپ تۇرادى. قازاق حالقى ەرتەدەن تورەلىك ايتىپ، ءجون
سىلتەگەن ادامداردى اق ساقال، اتا، بابا دەپ اتاعان. سونداي تورەشىلەردىڭ قاتارىندا بۇكىل تۇركى جۇرتىنا تانىلعان قورقىت اتا دا بولعان. قورقىت اتا
حاندار مەن قاعاندارعا درۋيدتەر سەكىلدى قولعابىس، كەڭەس بەرىپ، سوعىس
كەزدەرىندە جەلەپ-جەبەپ وتىرعان. اڭىز بويىنشا ول سىر-داريا اۋماعىندا
ءومىر سۇرگەن. قورقىت اتا جونىندەگى ۋاقيعالاردىڭ وربىگەن ۋاقىتى ورتا عاسىر
كەزەڭىنە جاتقىزىلادى. داڭقتى اقساقال تۋرالى «قورقىت اتا» باتىرلار
جىرى كىتابىندا ول كوپتەگەن حاندارعا تورەلىك ايتادى. وسى كىتاپتا قورقىت
اتا تۇركى حاندارىنىڭ ءبىرى دىرسە حانعا بالاسىنىڭ بۇقامەن الىسىپ، جەڭىسكە
جەتكەن ەرلىگىنە تامسانىپ، بۇقا دەگەن ەسىم قويۋىنا، ونى بەك اتانۋىنا كەڭەس
بەرەدى.
قورقىت اتانى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى دەپ قاراۋعا بولادى. سەبەبى ول جىراۋ،
ساۋەگەي، كۇي اتاسى، قوبىز اتاسى، كوسەم، كەمەڭگەر، ۇلى ويشىل، اۋليە، ابىز
جانە باقسىلاردىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى رەتىندە تانىمال. دەمەك، ول تەك تورەلىك
ايتۋشى اقساقال عانا ەمەس، كيە دارىعان، ارقاسى بار ەرەكشە ادام، ياعني ءدۇر
باقسى. ال، باقسىلىق – قازاقتاردىڭ جانە بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ سەنىم-نانىمى،
تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ تامىرى دەسە دە بولادى. ءجۇز مىڭ جىلعا جۋىق
تاريحى بار باقسىلىق قازاق اتا-تەگىنەن باستاۋ العان.
ءدرۋيديزمنىڭ ۇيتقىسى درۋيد بولىپ تابىلسا، باقسىلىقتىڭ بەلدى تۇلعاسى
باقسى ەكەنى بەلگىلى. قازاقتىڭ ميفولوگياسىندا باقسىلار - وسى دۇنيە مەن و’
دۇنيەنى بايلانىستىرۋشى دۇلەي كۇش يەسى. باقسىلىقتا ەكى دۇنيەنى
بايلانىستىرۋ ءۇشىن باقسى ەكستازعا ءتۇسىپ («ارقاسى ۇستاپ»), سۇلدەنى، ياعني
جانداردى، ولاردىڭ قاتارىندا پەرىلەر (ىزىق، ت.ب.) مەن جىنداردى (الباستى
ت.ب.) وزىنە ىرىقتاپ، ءار ءتۇرلى اسپاپتاردى (قوبىز ت.ب.) پايدالانعان. باسقا
دۇنيەگە ءوتۋ ءۇشىن بايتەرەك اعاشىنىڭ دا ورنى ەرەكشە. بايتەرەكتى - قاراعاش
نەمەسە كيە اعاش دەپ تە اتايدى. قازاقتار كيەلى اعاشتاردىڭ قاتارىنا ەمەن،
قايىڭ جانە توراڭعىلدى دا قوسادى. دەمەك، ەمەن دە بايتەرەك بولىپ
سانالادى. قازاق تىلىندەگى تەرەك ءسوزى مەن پروتو-كەلت تىلىندەگى درۋ «ەمەن»
اراسىنداعى تۋىستىق بايلانىستى
پت tōŕ «قايىڭنىڭ قابىعى (توز), توزدان جاسالعان ساداقتىڭ قورامسابى، توز ىدىس»، derek «تەرەك، اعاش»; PTungus duri
«توز بەسىك»; كەلت ءتىلىنىڭ ءبىر تارماعى ورتا ۋەلشتىك deri «ەمەن» سوزدەرىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. درۋيد جانە تورە-بي اتاۋلارىنىڭ جاقىندىعى كەلت جانە سكانديناۆتىق كۇركىرەۋ نەمەسە تارسىل قۇدايلارى تارانيس پەن توردى - Tennuo «قىسقى جيدەك (دولانانىڭ ءبىر ءتۇرى); ۇلكەن، اعا» دەپ اتالاتىن كيەلى اعاشپەن بايلانىستى سيپاتتالۋلارىندا.
قورقىت اتانىڭ ونەر يەسى رەتىندەگى كەيپى كەلت حالىقتارىنىڭ جىراۋى، جىرشى، كۇيشى، اقىن جانە شەجىرەشىسى اتالىپ، درۋيدتاردىڭ ءبىرى سانالعان بارد – قا (bard, bardo, barz) دا قاتىسى بار. تاريحي اڭىز اڭگىمەلەر باردتى - باقسى دەپ تە سيپاتتايدى. سوندا باقسى جانە بارد سوزدەرىنىڭ دە جاقىندىعى بار دەگەن تۇجىرىم دا ويعا ۇيالايدى. ءتىپتى ولاردىڭ ءتۇبىرى قازاق تىلىندەگى باس («جان»، «سوڭى» دەگەن دە ماعىنالار بەرەدى), بابا، ءبىر، اپا، اتا (سالىستىر: پا epV «اتا»; پت ata / ete / appa / apa «اتا-بابا» شۋمەر ada «اكە، جىر»، abba «اتا-بابا») سوزدەرى بولۋى ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى، بۇل سوزدەردىڭ بالاماسى حورۆاتتىق حالىم رانكو ءماتاسوۆيچتىڭ پروتو-كەلت سوزدىگىندە كەلەسىدەي بەرىلگەن: attyo «اكە، وگەي اكە»; fatir «اكە»; bā، ba-yo «ءولۋ» bāsto «ءولىم». بۇل سوزدەرگە ەرتە يرلاندىق bas «ءولىم» ءسوزى تۋىس بولىپ كەلەدى. ال، سەرب تىلىندەگى baća «اكە، ابىز» ءسوزى يندو-ەۋروپالىق جانە تۇركى سوزدەرىنىڭ وزەگىنىڭ ءبىر ەكەنىن ايعاقتايدى. باقسى سوزىنە ءۇندى تىلىندەگى
«Bhats ءسوزى Bard تەرمينىنىڭ توركىنى» دەپ
ايتۋى دا راستايدى.
نەگىزىنەن، كەلتتىك بارد / bardo تەرمينى قازاق تىلىندەگى باقىرۋ، بارىلداۋ (سالىستىر: پت bar «ءداتى بارۋ، شەشىم قابىلداۋ»; شۋمەر bar «حان، بيلەۋشى»), دومبىرا (سالىستىر: شۋمەر miritum, sabitum «مۋىزىكالىق اسپاپ»), جىر، سارىن (سالىستىر: پا sarV, پت sarin; شۋمەر šir, šur «سىڭسۋ، جىر») سوزدەرىمەن دە بايلانىستى دەگەن وي دا كەلەدى. سەبەبى، bardo ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى پيە (پروتو-يندو-ەۋروپالىق) gwr̩ hx-dhh1-ó-s «اقىن / جىراۋ» نەمەسە «ماقتاۋ، كوتەرمەلەۋ» سوزىنە نەگىزدەلگەن. دەمەك، بۇل جاعىنان قازاق تىلىندەگى جىراۋ / جىرشى سوزىمەن سايكەس كەلەدى. جىراۋ / جىرشى سوزىنە دىبىستىق جاعىنان جرەتس «ابىز، ءپىر» دەگەن ورىس ءسوزى جاقىن. ورىس ءتىلى دە پيە تىلدەر قاتارىنا جاتادى. جرەتس ءسوزىنىڭ ەسكى ورىس نەمەسە ەرتە سلاۆياندىق نۇسقاسى جرѫ بولىپ تابىلىپ، ليتۆا تىلىندەگى giriù، gýriau, gìrti «ماقتاۋ، كوككە كوتەرۋ» سوزدەرىمەن تۋىستاس بولادى. ال، قازاق تىلىندەگى جىراۋ ءسوزىنىڭ شىققان توپىراعى پا iru جانە پت ɨr ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقتىڭ جىراۋ ءسوزىنىڭ بارد تەرمينىمەن تۋىستىعىن اڭعارامىز. ونىڭ ءوزى ءبىزدى شۋمەرلىك gir, gi «ابىز، كيە» سوزدەرىمەن بايلانىستىرادى.
باقسى جانە بارد ۇعىمدارىن توعىستىراتىن تاعى ءبىر ءتۇيىن پروتو-كەلتتىك bakko «كەيكى شىبىق» پەن ونىڭ ءتۇبىرى پيە ءتۇبىرى bak «شىبىق» سوزدەرىنىڭ قازاق تىلىندەگى باقان (پا bàku; PT bakna «قىلتان، باقان» ), ساباق (پت sapak) سوزدەرى بولا الادى دەپ سانايمىن. سەبەبى، باقان - باقسىنىڭ وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن كيەلى اعاشى بولىپ تابىلادى. قالاي بولعاندا دا بارد جانە باقسى اتاۋلارى ەكى دۇنيەگە قاتىسى بولۋىن قاراستىرۋ شارتتىلىق. سوندىقتان بۇل تەرميندەردىڭ ءتۇبىرى قازاق تىلىندەگى باس ءسوزى بولىپ تابىلادى دەگەن پىكىردەمىن. ويتكەنى بۇل ءسوز تەك قانا ادامنىڭ دەنە مۇشەسىن ايقىنداپ قويماي، «جان»، «سوڭى» جانە «باسشى» دەگەن ۇعىمداردى دا بەرەدى. باس سوزىنە بالامانى شۋمەردىڭ bar «جان» ەجەلگى مىسىردىڭ ba «كىسى»، ka/ba «جان، ادام» سوزدەرىنەن كورە الامىز.
كەلتتەردىڭ اڭگىمەلەرى باردتاردىڭ كەي جاڭادايدا زاڭدى بۇزعان جىراۋمەن بايلانىستىرۋلارى ورىن الادى. بۇل جاعداي ولاردى اۋەلدە بي بۇيرىعىمەن زاڭدى تاپسىرىستى ورىنداۋشىدان، كەيىن قىلمىسكەرگە اينالعان بارىمتاشىمەن تەڭ قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
مىرزا، باسشى، جاراتۋشى» ءسوزى دە جاقىن كەلەدى. بۇل بايلانىستى اقش-تىڭ
زەرتتەۋشىسۋ دجەفري سنوگراستىڭ
درۋيدتار شەشىم قابىلداۋ الدىندا برەھوننىڭ (brithem, brehon – سوت)
ۇسىنىسىن باسشىلىققا الاتىن بولعان. برەھون دەپ حالىقتىڭ ساناسىنداعى قۇقىقتىق نورمالاردى ايقىنداپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن، بىراق وزدىگىنشە
قۇقىقتاردى جاسامايتىن ابىزدى اتاعان. برەھوندار قۇقىقتاردى جىرلارىنا
قوسىپ، جارلىق تاراتقان اقىندار مەكتەپتەرىنىڭ باسشىلارى دا بولعان، ياعني
ولار قازاقتاردىڭ جارشى-جىراۋلارى سەكىلدى ادەت-عۇرىپتارداعى ءتارتىپتى
اۋىزشا جەتكىزىپ وتىرعان. سونىمەن قاتار، بۇل ابىزدار «تابيعاتتا جوق دۇلەي
كۇشتى پايدالاناتىن قاھارلى ءدىني جاندار» دەپ تانىلعان. پروتو-كەلت تىلىندە
قاھارلى، اشۋلى سوزدەرى bar(an) دەپ اۋدارىلادى. Baran «اشۋلى، قاھارلى»
ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى پيە bhreh «بۇرعىلانعان شۇڭعىل، جارا»، ال ءسينونيمى rextu
«بۇرق ەتۋ، قاھارلى، ىرىق، زاڭ» سوزدەرى بولىپ كەلەدى. دەمەك كەلتتىڭ برەھون
ءسوزى ماعىناسى جاعىنان قازاق تىلىندەگى بۇيرىقشى، بىرەگەي اقىن، ءدۇر اقىن،
باتىر (سالىستىر: پروتو-كەلت torid «باتىر») جانە بۇرحان (قىپشاق: پۇت،
بۋددا) سوزدەرىمەن سايكەس كەلەدى. باقسى مەن برەھوننىڭ ءبىر اتاۋ ەكەنىن
انشىلەر مەن جىراۋلاردى تۇركىمەن تىلىندە
baqşy نەمەسە bagşy دەپ اتاۋلارىنان دە اڭعارۋعا بولادى. ال، قازاقتاردىڭ قىپشاق تەگىنىڭ پالي،
سانسكريت جانە پراكريت جازۋلارىن قولدانعانىن ەسكەرسەك، وندا قازاق تىلىندەگى باقسى ءسوزىنىڭ برەھون تەرمينىنىڭ نەگىزى سانالاتىن پيە بھاga سوزىنە اينالۋى دا عاجاپ ەمەس.
fili
welo «كورۋ» سوزىنە نەگىزدەلەدى. بۇل سوزگە تۋىسقان بولىپ كەلەتىن ەرتە يرلاندتىڭ file «اقىن، ولەڭشى»، fil «بار بولۋ» جانە ەرتە
بريتوندىق guilinn «كورۋ» سوزدەرى قازاق تىلىندەگى بي، بيلەۋ، ءبىلۋ، بىلگىر، بايقاۋ، ەلەۋ (پا ila «انىق، كورىنەتىن»; پت bil «ءبىلۋ»; büdi «بيلەۋ»), ءۇڭىلۋ، ولەڭشى سوزدەرىمەن جاقىندىعىن كورسەتىپ، جالپى فيلە اتاۋىن قازاقتىڭ بي سوزىنەن بولعانى تۋرالى پىكىرىمدى راستايدى (ادەتتە بي ءسوزىن بەك دەگەن ەرتەدەگى تۇركى سوزىنە نەگىزدەلەدى. مەنىڭ ويىمشا، بي ءسوزى پت bāj «باي، بەلگىلى، اقسۇيەك، كيەلى، قۇداي» جاقىنىراق ءارى ءتۇبىرى يە، اي جانە باس سوزدەرى بولىپ كەلەدى).
(پت: ălp)
قازاق تاريعىندا دا جىراۋ بي ورنىندا جۇرە الاتىن كەزدەرى بولعان. ماcەلەن،
1693 - 1781 جج ءوىمىر سۇرگەن بۋحار جىراۋ قالقامانۇلى بي اتاعىنا يە بولىپ،
ىشكى جانە سىرتقى ماسەلەلەردى شەشكەن كورنەكتى مەملەكەتتىك قايراتكەر، ءانشى،
جىراۋ بولعان.
برەھوندار فيلە (filé /
– كورىپكەل، پايعامبار) دەپ اتالاتىن ابىزداردىڭ
قاتارىنداعى درۋيدتارعا ەرىپ جۇرگەن ابىزدار بولعان. فيلە تەرمينىنىڭ
توركىنىن پروتو-كەلتتىك
ول زاماندا فيلە توبىنىڭ باسشىسىن ولاۆ (ollaw «ۇلى») دەپ اتاعان جانە
ونىڭ دارەجەسى گالداردىڭ جوعارعى درۋيدتارىمەن تەڭ بولعان. بۇل جەردە
ولاۆ فيلە تىركەسىن ەش مۇدىرمەي قازاقتىڭ ۇلى بي تىركەسىمەن تەڭدەستىرۋگە
بولادى. وعان سەبەپ بولاتىنى قازاقتىڭ تاريحىندا توبە بيلەردىڭ ورنىنا
ۇلى بي تىركەسىن قولدانعانى. ۇلى
(proto-Turkic: ulug)
سوزىنە الىپ
ءسوزى سينونيم بولۋى، كەلتتىك ولاۆ تەرمينىمەن جاقىندىقتى ايقىنداي تۇسەدى.
درۋيديزم مەن باقسىلىقتى، ياعني شاماندىقتى قاتار قوياتىن عالىمپازداردىڭ قاراسى از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى بەن دجونسون
قازاقتاردىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن امەريكاندىق عالىم پ.ب.گولدەن قىپشاق-قاڭلىلاردىڭ باقسىلىقپەن، دۋاگويلىكپەن ەرتەدەن اينالىساتىنى سونشا، ولاردىڭ وزدەرىن باقسى (qam) نەمەسە سيقىرشى (qangli) دەپ تانيتىنىن جانە ولاردىڭ تاڭىرىگە (Tanri, Tengeri), اي اتاعا، اي ۋاعا (اي انا), كۇشىككە / كىشىك / قشقىرى (اي اتانىڭ بالاسى), ۋماي اناعا، ۋماي بيچەگە ء(تاڭىرى قىزى), بۋرحانعا (پۇت، بۋددا), جەرا اناعا، جۇلدىزدارعا ت.ب. قۇدايلارعا تابىنىپ-سيىناتىنىن، كوك، جەر، جەراستى الەمىمەن بايلانىستىراتىن كيەلى تاۋ مەن كيەلى اعاشتىڭ ەتەگىندەگى «تىرشىلىك سۋىنان ءنار العان» باقسىلار مەن باتىرلاردىڭ دەنەسىن قايتىس بولعاندا سين (sin) نەمەسە قورعانعا (qurġān) قويىپ، ولاردىڭ ءمۇسىنىن ء(پىشىن، كەسكىن، ءتۇر) دە sin دەپ اتايتىنىن، ونىڭ تاعى ءبىر اتاۋى بالبال بولىپ تابىلاتىنىن، سين مەن اباق (abaq) سوزدەرىنىڭ ارابشا šaxṣ «كىسى، ادام، تۇلعا» سوزىمەن سايكەس كەلەتىنىن ءارى ولارعا دا ءتاۋ ەتەتىنىن ءوزىنىڭ «قىپشاقتار ءدىنى» اتتى ەڭبەگىندە اتاپ وتەدى. بۇل ەڭبەكتە، سونداي-اق، قىشقىرىدان تاراعان ۇرپاقتى قىشقىرى بولچەك دەپ اتاعانىن، سول قىشقىرى بولچەك كەيىن ءبورى، ال قىتاي دەرەكتەرىندە بىرقاتارى فۋلي (Fuli) دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى بولىپ، تۇركى قاعاندارىندا ساقشى بولعانى، قىپشاقتىڭ ماعىناسى تۇركى تىلىندەگى qabuk «اعاشتىڭ شىرىگەن وزەگى، ءدىڭى» سوزىمەن بايلانىستى ەكەنىن، كەيدە ادامداردى قۇرباندىققا شالاتىنىن، جەرلەگەندە اۋقاتتى ادامدارمەن بىرگە التىن بۇيىمداردى قوياتىنىن، بەيىتكە ۇيىلگەن توپىراقتى tall دەپ ايتاتىندارىن ءارى جەرلەۋ راسىمدەرى ەجەلگى ساق راسىمدەرىمەن بىردەي ەكەنىن كەلتىرگەن.
كەلت تىلىندە قۇداي دەگەن Dēwo (پروتو-يندوەۋروپا تىلىندە كوك قۇدايى; سالىستىر: ءدىڭ، شۋمەر - Dingir), سوزدەرىمەن بەرىلەدى. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن قۇدايى كۇركىرەۋ نەمەسە تارسىل قۇدايى تارانيس (Tara-wo, Tigerno; سالىستىر: پت /قىپشاق Teŋri / Taŋrɨ) جانە ونى سكانديناۆتار تور (Thor; سالىستىر: پت dar: «تارسىلداۋ») دەپ اتايدى. تارانيس – Tennuo (تەننۋو) «قىسقى جيدەك (دولانانىڭ ءبىر ءتۇرى)» دەپ اتالاتىن كيەلى اعاشپەن بايلانىستى سيپاتتالادى. اي اتانىڭ كەلت تىلىندەگى بالاماسى جارىق قۇدايى Aine, ال اي انانىڭ بالاماسى ايدىڭ جانە جۇلدىزداردىڭ ايەل قۇدايى Arianrhod بولىپ تابىلادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، باقسى مەن درۋيد سوزدەرىنىڭ ماعىنالارى ساق، قىپشاق، قازاق، تۇركى اتاۋلارىنىڭ ءبىر- بىرىمەن جانە باقسىلىقپەن جۇپتارى جازىلمايتىنىن، ءبىر تۇبىردەن ەكەنىنە نۇقسايدى.
مەديتسيناعا سۇيەنەدى. تۇسىنىك بويىنشا، درۋيدتار ادامداردا ەسسىزدىك تۋدىرا
«ءدرۋيديزمدى شاماندىق ءدىن دەپ
اتاۋعا بولادى، ويتكەنى ول رۋحتار الەمىمەن بايلانىسىمەن بىرگە حوليستىك
العان جانە كورىپكەلدىكتى دالدىكپەن ورىنداعان. ولاردىڭ جەر مەن عارىش
تۋرالى بىلىمدەرىنىڭ ءبىر ۇشى مەگاليت كەزەڭدەردەن باستالعان بولۋى مۇمكىن». قازاقتاردىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن امەريكاندىق عالىم پ.ب.گولدەن قىپشاق-قاڭلىلاردىڭ باقسىلىقپەن، دۋاگويلىكپەن ەرتەدەن اينالىساتىنى سونشا، ولاردىڭ وزدەرىن باقسى (qam) نەمەسە سيقىرشى (qangli) دەپ تانيتىنىن جانە ولاردىڭ تاڭىرىگە (Tanri, Tengeri), اي اتاعا، اي ۋاعا (اي انا), كۇشىككە / كىشىك / قشقىرى (اي اتانىڭ بالاسى), ۋماي اناعا، ۋماي بيچەگە ء(تاڭىرى قىزى), بۋرحانعا (پۇت، بۋددا), جەرا اناعا، جۇلدىزدارعا ت.ب. قۇدايلارعا تابىنىپ-سيىناتىنىن، كوك، جەر، جەراستى الەمىمەن بايلانىستىراتىن كيەلى تاۋ مەن كيەلى اعاشتىڭ ەتەگىندەگى «تىرشىلىك سۋىنان ءنار العان» باقسىلار مەن باتىرلاردىڭ دەنەسىن قايتىس بولعاندا سين (sin) نەمەسە قورعانعا (qurġān) قويىپ، ولاردىڭ ءمۇسىنىن ء(پىشىن، كەسكىن، ءتۇر) دە sin دەپ اتايتىنىن، ونىڭ تاعى ءبىر اتاۋى بالبال بولىپ تابىلاتىنىن، سين مەن اباق (abaq) سوزدەرىنىڭ ارابشا šaxṣ «كىسى، ادام، تۇلعا» سوزىمەن سايكەس كەلەتىنىن ءارى ولارعا دا ءتاۋ ەتەتىنىن ءوزىنىڭ «قىپشاقتار ءدىنى» اتتى ەڭبەگىندە اتاپ وتەدى. بۇل ەڭبەكتە، سونداي-اق، قىشقىرىدان تاراعان ۇرپاقتى قىشقىرى بولچەك دەپ اتاعانىن، سول قىشقىرى بولچەك كەيىن ءبورى، ال قىتاي دەرەكتەرىندە بىرقاتارى فۋلي (Fuli) دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى بولىپ، تۇركى قاعاندارىندا ساقشى بولعانى، قىپشاقتىڭ ماعىناسى تۇركى تىلىندەگى qabuk «اعاشتىڭ شىرىگەن وزەگى، ءدىڭى» سوزىمەن بايلانىستى ەكەنىن، كەيدە ادامداردى قۇرباندىققا شالاتىنىن، جەرلەگەندە اۋقاتتى ادامدارمەن بىرگە التىن بۇيىمداردى قوياتىنىن، بەيىتكە ۇيىلگەن توپىراقتى tall دەپ ايتاتىندارىن ءارى جەرلەۋ راسىمدەرى ەجەلگى ساق راسىمدەرىمەن بىردەي ەكەنىن كەلتىرگەن.
كەلت تىلىندە قۇداي دەگەن Dēwo (پروتو-يندوەۋروپا تىلىندە كوك قۇدايى; سالىستىر: ءدىڭ، شۋمەر - Dingir), سوزدەرىمەن بەرىلەدى. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن قۇدايى كۇركىرەۋ نەمەسە تارسىل قۇدايى تارانيس (Tara-wo, Tigerno; سالىستىر: پت /قىپشاق Teŋri / Taŋrɨ) جانە ونى سكانديناۆتار تور (Thor; سالىستىر: پت dar: «تارسىلداۋ») دەپ اتايدى. تارانيس – Tennuo (تەننۋو) «قىسقى جيدەك (دولانانىڭ ءبىر ءتۇرى)» دەپ اتالاتىن كيەلى اعاشپەن بايلانىستى سيپاتتالادى. اي اتانىڭ كەلت تىلىندەگى بالاماسى جارىق قۇدايى Aine, ال اي انانىڭ بالاماسى ايدىڭ جانە جۇلدىزداردىڭ ايەل قۇدايى Arianrhod بولىپ تابىلادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، باقسى مەن درۋيد سوزدەرىنىڭ ماعىنالارى ساق، قىپشاق، قازاق، تۇركى اتاۋلارىنىڭ ءبىر- بىرىمەن جانە باقسىلىقپەن جۇپتارى جازىلمايتىنىن، ءبىر تۇبىردەن ەكەنىنە نۇقسايدى.
مەديتسيناعا سۇيەنەدى. تۇسىنىك بويىنشا، درۋيدتار ادامداردا ەسسىزدىك تۋدىرا
«ءدرۋيديزمدى شاماندىق ءدىن دەپ
اتاۋعا بولادى، ويتكەنى ول رۋحتار الەمىمەن بايلانىسىمەن بىرگە حوليستىك
العان جانە كورىپكەلدىكتى دالدىكپەن ورىنداعان. ولاردىڭ جەر مەن عارىش
تۋرالى بىلىمدەرىنىڭ ءبىر ۇشى مەگاليت كەزەڭدەردەن باستالعان بولۋى مۇمكىن».
درۋيدتار قازاقتىڭ تورەشى مەن بيلەرى سياقتى جان-جاقتى كەمەلدەنگەن دانا
ادامدار بولعان. قازاق جانە كەلت تىلىندەگى بۇل سوزدەردىڭ جاقىنداستىراتىن ۇعىمدارعا «اقساقال، تورەلىك ايتۋشى، بيلەۋشى، ويشىل» ماعىنالارى تۇرتكى
بولا الادى. دەمەك، درۋيد جانە تورە-بي «سوت قىزمەتكەرى»، «ءادىل-قازى»
ۇعىمدارىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازاق تىلىندەگى تورەشى ءسوزىنىڭ تۇبىرلەرى
ءتور نەمەسە ءدۇر سوزدەرى بولىپ كەلەدى، سەبەبى ول ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان پا
(پروتو-التاي) t ̔ṓr [e] «باقان، باعانا، مۇنارا; تورقا (قۇرباندىق شالاتىن
ورىن)»; t ̔ŏŕe «زاڭ، ءجون-جوسىق»، پت (پروتو-تۇركى) tȫr «ۇيدەگى قۇرمەتتى
ورىن»، töŕ «ىرگە، تۇعىر، ءتۇبىر، شىعۋ تەگى، اتا-بابالار»، dur «ءدۇر» رەتىندە
كەلەدى. سايكەسىنشە، بۇل سوزدەردىڭ وزەگى (مورفەم) قازاق تىلىندەگى تۋ/تۋ; پا
t ̔ŏri «تۋىلۋ، شاعىسۋ»; پت töre «تۋىلۋ، توركىن ء(تۇپ تامىرى)» بولىپ
تابىلادى.
سونىمەن، تورە ءسوزى «اتا-بابا» جانە «جوعارى» ماعىنالارىمەن تەڭەسىپ،
«قورعاۋشى، ءپىر» ماعىنالارىمەن تىعىز بايلانىسادى. ول بايلانىستى پت
تىلىندەگى töŕ «تۇعىر، ءتۇبىر، توركىن ء(تۇپ-تامىر), جەبەۋشى ء(پىر)» ءسوزى ەرتە
يرلاند (كەلت ءتىلىنىڭ ءبىر تارماعى) تىلىندەگى drūi «درۋيد; جوعارى; ابىز»
سوزدەرىمەن ساي كەلۋىنەن كورەمىز.
كەيدە بيلەردىڭ نەمەسە تورەشىلەردىڭ بيلىگى حانداردان جوعارى بولعان جانە
ولاردى كوبىنە باقسىلاردى اتاعانداي بابا دەگەن. «قۇداي تاڭداعان» بي بولۋ
ءۇشىن ولار درۋيد سياقتى ۇزاق جىلدار ءبىلىم الىپ، دايىندالعان. ول سوتتاردا
سوت، سوت ورىنداۋشىسى جانە قورعاۋشى رەتىندە قاتىسا العان. ەكىنشى جاعىنان
ديپلومات، شەشەن، قولباسشى (باتىر), دەلدال جانە ەلشى مىندەتتەرىن اتقارعان.
قورىتا كەلگەندە، مەن ساقتىڭ تارگىتاي پاتشاسى، قازاق / تۇرىك ءتاڭىرى مەن ەر
تارعىن باتىرى، شۋمەرلىك دىڭگىردەن باستاۋ الاتىن كەلتتىك تاناريس، توريد
(باتىر) پەن درۋيتاردىڭ جانە قازاقتىڭ تورە-بي اتاۋلارىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر دەپ
توپشىلايمىن. پايىمداۋدى شۋمەر سوزدەرى tur «دارەجەسى بويىنشا ەكىنشى»،
ياعني قولباسشى، باتىر، tar «اقىلعا قونىمدى»، tir «ورمان» جانە gidri «تاياق،
اسا تاياق، اعاش» سوزدەرى ناقتىلايدى. بۇعان نەگىز بولىپ تۇرعان پروتو-كەلتتىك
daru «ەمەن، اعاش» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى پيە
حەتتىك
doru «اعاش، تال» سوزىنەن بولىپ،
tāru جانە گرەكتىڭ dory «اعاش، ءدىڭ، وزەك، نايزا» سوزدەرىمەن ساباقتاساتىندىعى.
ادىلبەك يشانبەكۇلى
05.12.2020 ج.
وسىلايشا، مەن درۋيد پەن تورە-ءبيدىڭ ەجەلگى زاماننان قازىرگى كەزەڭگە دەيىنگى
ارالىقتاعى ءبىر-بىرىنەن اجىراماس ۇعىمدار دەمەكپىن. اجىراماس وسى ۇعىمدار
كيەلى قاسيەتكە يە ءتور ءۇي نەمەسە ءتور وتاۋ (كەلتشە: دۋرۋ اتي) مەن ءدۇر اتا
(كەلتشە دۋرۋ اتتيو / اتتا) بولىپ تابىلادى.
ادىلبەك يشانبەكۇلى
