Ärqaisymyz belgılı bır tauarlar men qyzmetterdıŋ tūtynuşysy bolyp tabylamyz. Supermarketten azyq-tülık satyp alu, qymbat avtokölık satyp alu, tūrmystyq tehnikany jöndeu jäne t.b. – mūnyŋ bärı tūtynu mysaldary bolyp tabylady.
Tūtynuşylardyŋ azamattyq qūqyqtary būzylǧan jaǧdailar da jiı kezdesedı. Bıraq būǧan qalai jauap beru kerektıgın jäne zaŋdy müddelerın qorǧau üşın qaida jügınuge bolatyndyǧyn bärı bırdei bıle bermeidı. Kez-kelgen önımdı satyp alu nemese qyzmetke aqy töleu arqyly bız resmi türde satyp alu-satu mämılesın jasaimyz, onyŋ erejelerı azamattyq zaŋnamada belgılengen. Satyp aluşylarǧa sapasyz zattardy ūsyna otyryp, satuşy öz äreketterı üşın belgılı bır jauapkerşılıkke tartyluy kerek.
2020 jyldyŋ şılde men qazan aralyǧynda QR halqy arasynda tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasynda (būdan ärı-TQQ) ekı negızgı baǧyt boiynşa onlain äleumettık zertteu jürgızıldı:
1-kezeŋ: belgılı bır qyzmet türlerımen halyqtyŋ qanaǧattanu deŋgeiın anyqtau;
2-kezeŋ: Qazaqstan Respublikasy halqynyŋ Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasyndaǧy qūqyqtyq sauattylyq deŋgeiın aiqyndau.
Zertteudıŋ bırınşı kezeŋınde respondentterge saudanyŋ/qyzmet körsetudıŋ 20 salasyn baǧalau ūsynyldy, körsetkışter baǧalauǧa ūsynylǧan barlyq salalar boiynşa el tūrǧyndarynyŋ qanaǧattanu paiyzy qanaǧattanbauşylyq paiyzynan joǧary ekenın körsetedı.
«Medisinalyq qyzmet körsetu» salasy qanaǧattanbaudyŋ eŋ joǧary deŋgeiıne ie, osy saladaǧy jaǧdaidy eskere otyryp, tūtynuşy memlekettık klinikalardaǧy ǧana emes, sonymen qatar aqyly negızde qyzmet körsetetın jeke klinikalardaǧy jedel järdem qyzmetıne qanaǧattanbaityndyǧyn atap ötuge bolady. Sondai-aq, memlekettık jäne jeke klinikalardaǧy qyzmetkerlerdıŋ bılıksızdıgı men sapasyz därı-därmekter atap ötıldı.
«Bılım beru qyzmetterı» turaly da osyny aituǧa bolady, respondentter, memlekettık jäne jeke mekemelerdegı qyzmetkerlerdıŋ bılıksızdıgı men mamandardyŋ jetıspeuşılıgın atap öttı. «İnternet-provaiderler» qyzmetterınde, tūrǧyndar, qyzmet körsetuşıden uäde etılgen İnternet jyldamdyǧy men naqty jyldamdyq arasyndaǧy aiyrmaşylyqqa riza emes. "Naryqtar" salasynda baǧa, tūtynuşyny osy salaǧa tartady, al fiskaldyq chekterdıŋ bolmauy tūtynuşynyŋ qūqyqtaryn qorǧauda qiyndyqtarǧa äkeledı.
Kölık salalaryn tūtynuşy jyldan jylǧa "alǧaşqylardyŋ" arasynda atap ötedı jäne tūtynuşylardyŋ narazylyǧy ärqaşan bırdei, iaǧni şamadan tys jükteu, tazalyq jäne t. b.
PİK/ qyzmet körsetuşı kompaniialar köbınese ǧimarattardy dūrys jöndemeidı, qoqys baktaryn bölu jäne qoqys jinau mäselesı bırınşı kezektegı mäselelerdıŋ bırı bolyp tabylady.
Qoǧamdyq tamaqtanu oryndarynda tūtynuşy tazalyqty, sapaly qyzmet pen qyzmet baǧasyna säikes keletın azyq-tülık sapasyn kütedı.
«Bank qyzmetterı», «Supermarketter / dükender», «Kommunaldyq qyzmetterdı jetkızuşıler» salalaryna qanaǧattanbaǧandyqtaryn aita otyryp, respondentter nesie alu kezınde qosymşa qyzmetterdıŋ salynuy, söre-kassa baǧasynyŋ saqtalmauy, kommunaldyq tölemderdıŋ negızsız alynuy turaly pıkırlerın jiı aitty. Soŋǧy uaqytta kommunaldyq qyzmetterdı jetkızu jaǧdaiy jaqsardy, halyqtyŋ negızgı bölıgı kommunaldyq qyzmetterdıŋ sapasyna qanaǧattanuda, bıraq körsetılgen qyzmetterdıŋ baǧasy men olardyŋ mölşerın esepteu ädısterıne riza emes, ärine, keibır aimaqtarda auyz sumen qamtamasyz etu mäselesı ötkır bolyp tūr.
Älemdegı soŋǧy oqiǧalarǧa bailanysty "elektrondyq sauda" salasyn halyq belsendı paidalana bastady, būl öz kezegınde tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn adal emes qyzmet körsetuşılerden qorǧau jönındegı jaŋa mäselelerdı köteredı.
Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau mäselelerınde özın-özı jūmyspen qamtyǧan, halyq jappai jūmys ısteitın "tūrmystyq qyzmetter" salasy da erekşe nazar audarudy talap etedı, köbınese tūtynuşy körsetılgen qyzmettıŋ säikes emestıgın däleldei almaidy.
«Äue kölıgı» jäne «Turizm» salalarynda «Qoldanbadym/aituǧa qinalyp tūrmyn» degen jauaptarynyŋ joǧary paiyzy halyqtyŋ materialdyq mümkındıkterı turaly aituy mümkın.
Joǧaryda aitylǧandarǧa süiene otyryp, bızdıŋ elımızdıŋ tūrǧyndary tauarlar men qyzmet körsetu sapasyna ädettegı "kündelıktı" tūtynuşylyq talaptarǧa ie dep aita alamyz.
Saualnamanyŋ ekınşı kezeŋınıŋ maqsaty Qazaqstan Respublikasy halqynyŋ Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasyndaǧy qūqyqtyq sauattylyq deŋgeiın anyqtau bolyp tabylady.
Saualnama nätijesı körsetkendei, bız saualnamaǧa qatysqan respondentterdıŋ 64% Qazaqstan Respublikasyndaǧy tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn saqtau jäne qorǧau boiynşa aǧymdaǧy jaǧdaiǧa oŋ baǧa bergen. Būl olardyŋ tūtynuşy retındegı öz qūqyqtaryn qorǧau salasy turaly şaǧymdardyŋ nemese bılımnıŋ bolmauyna bailanysty boluy mümkın.
Respondentterdıŋ köpşılıgı aǧymdaǧy jylytūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudy memlekettık retteu salasynda barlyǧy 67,5% jaqsardy dep sanaidy. Būl körsetkışter tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasynda jürgızılıp jatqan jūmys jaǧdaiynyŋjaqsaruyna alyp keletının jäne odan ärı damu üşın oŋ perspektivalary bar ekenın körsetedı. Respondentterdıŋ arasynda tūtynuşy retınde öz qūqyqtaryn būzǧan nemese būzuşylyqtar dep sanamaǧan adamdardyŋ köpşılıgı boluy mümkın.
Respondentterdıŋ 80% astamy "Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly" QR Zaŋymen tanys ekendıkterın nemese sondai zaŋnyŋ bar ekendıgı turaly aitty. Būl sūraqqa jauap bergen kezde, respondentter sol zaŋmen tanyspyn dep jauap bergenımen, olarda, tauarlar belgılı bır merzımde qaitarylyp, aiyrbastauǧa jatatyny jäne t.b. minimaldy üstırt aqparat boluy mümkın. Jalpy, aǧymdaǧy jyly tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasynda halyqtyŋ bılımınıŋ artuy, qyzmet körsetu men tauarlardy jetkızuşılermen klientterdıŋ nazaryn küşeituı baiqalady.
Pıkırlerdı bölu, respondentterdıŋ jartysynan astamy tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı uäkılettı organdarǧa, zaŋgerlerdıŋ, mediasiianyŋ qyzmetterıne, eger olardyŋ osy saladaǧy qūqyqtary būzylǧan kezde ükımettık emes ūiymdarǧa(ÜEŪ) jügınetının körsetedı. Osy mäsele boiynşa jürgızılgen saualnama körsetkışterıne süiene otyryp, halyq zaŋnamadaǧy özgerıster men ükımettık emes ūiymdardyŋ jūmysy turaly az habardar jäne «eskı täsılmen» memlekettık qūrylymdar men zaŋgerlerge baruǧa daiyn dep qorytyndy jasauǧa bolady. Mediasiia jäne ÜEŪ qyzmetterı tūtynuşyǧa ıs jüzınde belgısız bolyp tabylady.
Bız sūhbattasqan respondentterdıŋ 80% juyǧy, "Tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly" Zaŋdy jaqsy bıletın bolsa, sotqa deiıngı jäne barlyq satylarda öz qūqyqtaryn öz betınşe qorǧai alar edı dep jauap berdı.Qorytyndylai kele, körsetkışter, halyqtyŋ köpşılıgı sot satylarynda tūtynuşynyŋ mäselelerın qaraudyŋ soŋǧy şaralaryna jügınbesten mäselenı öz betınşe şeşuge daiyn ekenın körsetedı.
Respondentterdıŋ 95% sotta olardyŋ qūqyqtary qorǧalady dep senedı.
Osy mäsele boiynşa nätijelerdı qarastyra otyryp, kelesı qorytyndy jasalady: halyqtyŋ sot jüiesıne degen senımı joǧary körsetkışke ie, mümkın būl ıs jüzınde barlyǧy sot ısın jürgızuge qatyspaǧandyǧynan nemese balamaly şeşımder men öz qūqyqtaryn qorǧau täsılderın bılmegendıkten şyǧar.
"Tūtynuşylardyŋ qūqyqtary būzylǧan jaǧdaida respondentter Mediasiia qyzmetterıne jäne ükımettık emes ūiymdarǧa jügıne me" degen sūraqqa 70% astamy, olardyŋ tūtynuşylyq qūqyqtary būzylǧan jaǧdaida mediasiia qyzmetterıne jäne qoǧamdyq bırlestıkterge jügınemız depjauap berdı.
Osy mäsele boiynşa nätijelerdı qarastyra otyryp, saualnamany toltyru barysynda respondentter aldyŋǧy sūraqtarǧa jauap bere otyryp, bır uaqytta jaŋa aqparatty tanydy jäne ony zerttedı, būl olarǧa sotqa deiıngı instansiialar baǧytynda özderınıŋ oŋ taŋdauyn belgıleuge mümkındık berdı.
Būdan ärı respondentterge būryn sotqa deiıngı instansiialarǧa jügınbeu sebepterı turaly sūraq qoiyldy. Alynǧan nätijelerge süiene otyryp, respondentterdıŋ köpşılıgı, ūsynylǧan sebepterden özderıne qolaily sebepterdı körmegenın atap ötuge bolady, respondentterdıŋ besten bır bölıgı uaqyttyŋ jetıspeuşılıgı men şamaly zalalǧa sılteme jasaidy, būl körsetkış el tūrǧyndarynyŋ mentalitetınıŋ europalyqtan aiyrmaşylyǧy turaly aitady, qarapaiym sözben aitqanda, adamdar qūqyqtaryndäleldeuden görı būzuşylyqty keşıre salu oŋai dep esepteidı. Respondentterdıŋ tek onnan bır bölıgı ǧana qoǧamdyq bırlestıkter, mediasiia qyzmetterı turaly bılmeidı nemese bılgısı kelmeidı jäne olarǧa senbeidı. Būl sūraqqa jauaptar körsetkışterınıŋ paiyzy ıs jüzınde halyqtyŋ memlekettık emes mekemelerge degen bırdei habardarlyǧy men közqarasyn bıldıredı.
Eger būryn, bız, tūtynuşylardyŋ qūqyqtary būzylǧan jaǧdaida olardyŋ nietterın bılsek, kelesı sūraqta olardyŋ naqty bır qūrylymǧa jügınuı jaǧdaiynda qanaǧattanu deŋgeiın anyqtauǧa tyrystyq.
Zertteu körsetkendei, ÜEŪ men mediasiia qyzmetıne jügıngen respondentterdıŋ 80% astamy ötınış bergen kezde olardyŋ qūqyqtary tolyǧymen nemese ışınara qanaǧattandyrylatyndyǧyn körsettı. Bız sūhbattasqan el tūrǧyndarynyŋ 20% talaptary qanaǧattandyrylmaǧan. Damu perspektivalaryn sözsız bıldıretın pozitivtı nätije baiqalady.
Memlekettık qūrylymdarǧa ıs jüzınde jügıngen respondentterdıŋ 75% astamy tolyq nemese ışınara qanaǧattandyryldy, būl osy qūrylymdardyŋ jürgızıp jatqan jūmysy turaly körsetedı. Ükımettık emes ūiymdardyŋ jūmysyna qatysty qanaǧattanbaǧan tūtynuşylardyŋ neǧūrlym joǧary paiyzy halyq tarapynan memlekettık qūrylymdarǧa qoiylatyn neǧūrlym joǧary talaptardy nemese joǧary jüktemenı körsetuı mümkın.
Soŋynda respondentterge tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jaǧdaiyn jaqsartu boiynşa jauaptardyŋ bırneşe nūsqasyn taŋdau ūsynyldy. Qarapaiym tūrǧynnyŋ közqarasy boiynşa, osy salanyŋ erekşelıgıne toqtalmai, respondentterdıŋ jartysyna juyǧynyŋ pıkırınşe tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau salasyndaǧy ahualdy jaqsartuǧa, jazalardy qataituǧa, tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau boiynşa memlekettık baqylaudy küşeituge, tūtynuşylar üşın būzuşylyq turaly ötınım beru täsılın oŋailatuǧa barynşa tiımdı üş negızgı tarmaqqa basa nazar audardy. Respondentterdıŋ besten bır bölıgı zaŋ būzuşylyqtar anyqtalǧan kezde tūtynuşylardy yntalandyru baǧdarlamalaryn qoldanu, tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau mäselelerın şeşude sotqa deiıngı instansiialar salasyn damytu, qoǧamdyq ūiymdardy tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jönındegı qoǧamdardyŋ bıryŋǧai odaǧyna bırıktıru osy salada tiımdı jūmys jürgızuge äkeletındıgın atap öttı.
Osylaişa, TQQ salasynda jaǧdaidy jaqsartu üşın bırqatar özgerıster men tolyqtyrular engızu qajet. Mysaly, tūrmystyq qyzmet körsetu salasyna "qyzmettı lisenziialau" ūǧymyn engızu, daulardy sotqa deiın retteu täsılı retınde ükımettık emes ūiymdardyŋ qyzmetterın äleumettık jelıler men BAQ arqyly tanymal etu, tūtynuşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau Komitetınıŋ negızınde bıryŋǧai call-centr qūru jäne t. b.
«Adyrna» ūlttyq portaly
