Taŋsäriden oianyp,
Tynbai jūmys istegen.
Toqsan jasqa taianyp...
Tūǧyrynan tüspegen.
(Jurnalistik folklordan)
Qalamgerdiŋ şyǧarmaşylyǧyn zertteuşilerge qūlaqqaǧys bildire keteiik. Halyq jazuşysy ilgeride jurnalister turaly roman jazudy josparlapty. «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» men «Aqiqat pen aŋyz» onyŋ būl şaruasyn keiinge yǧystyrǧan. Maidandas dostary turaly «Bozdaqtar» romanynyŋ birqatar nūsqalary qaǧaz betine tüsken tärizdi. «Äigili 100-şi brigadanyŋ qūramyndaǧy bes myŋ adam maidanǧa birge attanyp edik, sodan üş jüzdei ǧana kisi elge aman keldik», – dep tolǧanyp otyratyn. Soǧys kezinde Halima ekeuiniŋ bir-birine jazǧan eki papka haty saqtauly tūr. Qazaqtyŋ belgili tūlǧalarymen jazysyp tūrǧan hattary da jetkilikti. Olardyŋ bäri de öz oiyn körkem kestelei biletin kisiler ekenin eskersek, būl qūndylyqtar da ruhani düniemizge qosylatyn üles bolmaq. Öz basym Äzaǧaŋnyŋ üiinde Jaiyq Bektūrovpen jazysqan bir papka hatynyŋ saqtauly tūrǧanyn körgenmin. Qysqasy, Mūhtar Maǧauinniŋ bir keiipkeri aitpaqşy, Äzaǧaŋda bäri bar.
Qazirgi keibir kündelikterdiŋ basylyp şyqqan nūsqasyn oqyp otyryp, zamannyŋ yŋǧaiyna beiimdelip, qaita öŋdelgenin aŋǧarasyŋ. Birqatar betterdiŋ jyrtylǧanyn sezesiŋ. Kündelikke senseŋ, avtorlar baiaǧyda-aq eldiŋ qamyn oilaǧan. Kommunistik qoǧamnyŋ taraityndyǧyn qoian jyly kün ilgeri sezgen. Qazaqtyŋ täuelsizdik alatynyn qapysyz aŋǧarǧan. Ne degen sūŋǧyla deseŋizşi?! Al Nūrşaiyqov kündelikterinde jaqsy men jamannyŋ, aq pen qaranyŋ arpalysy bar. Onyŋ kündelikteri ädebi tūrǧydan öŋdelmeidi. Avtor birde-bir söileminen bas tartpaidy. Birde-bir ärpin qisaitpaidy. Mysaly, ol öz kündeligine 1942 jyly 7 qaraşa küni bylai dep jazypty: «Keşegi gazette meniŋ «Moskva» degen öleŋim şyqty-au. Mine, sol ūly kösem sol Moskvadan söilep tūr! «Beremiz kelip raport saltanatty, Moskva, Kreml men Stalinge», – dep bitken edi ol öleŋ. Kösemniŋ ärbir sözin estigiŋ, estigen emes-au, jūtyp qoiǧyŋ keledi...». Közqarasy özgergen köp aǧaiyn qazir osy taqilettes oi-pikirlerin jariialauǧa asa qūlyqty emes.
Birde kündelikteriniŋ negizinde jazylǧan memuarlyq şyǧarmasy jaryqqa şyqqan soŋ bir halyq jazuşysy Äzaǧaŋdy jerden alyp, jerge salypty. Telefonmen tili jetkenşe tildepti. Halyq jazuşysy halyqtyŋ bylapyt sözderin de jetik biletinin körsetipti. «Būryn jaqyn dos edik. Qazir habarlaspaimyz, amandaspaimyz. Eldiŋ birazy kuä bolǧan bir oǧaş qylyǧyn jazyp edim. Soǧan aşulandy. Kündeliktiŋ osyndai şyndyqty şyrqyratyp şyǧaratyn aşy tūstary köp bolady. Kisi oǧan şamdanbauy kerek, kezinde nege osylai istedim dep ökinui kerek», – degen-di Äzaǧaŋ.
Qai iste de sabyrǧa jüginetin jurnalistikanyŋ qart sarbazy ömirdiŋ keibir sätterin baspasözdiŋ tirşiligimen bailanystyra beineleidi.
«Gazet, jurnal küielep,
Jatsa-daǧy jasyma,
Janyŋdaǧy jaraŋdy,
Qan şyǧara qasyma», – dep janyŋdy jūbatyp, sabyrǧa şaqyrady.
«Bügin būltty bolǧanmen,
Erteŋgi kün aşylar.
Dauyl, boran, sūrapyl,
Uaqytynda basylar», – dep aldaǧy künge ümit artyp, jigeriŋdi janidy.
«Bügin tünek bolǧanmen,
Erteŋ nūrly kün şyǧar.
Keşe körgen qorlyqtyŋ,
Bäri tegis tūnşyǧar», – dep qoltyǧyŋnan demep, qanattandyra tüsedi. Eŋ soŋynda aitpaǧy da ädemi:
«Sol gazetter öziŋdi,
Qaita maqtar kez keler.
Keşe saǧan jau bolǧan,
Bügin mülde özgerer».
Optimistik öleŋ. Ömir boiy jurnalist bolyp qyzmet istegen Äzaǧaŋ şyǧarmasynda tirşilik tüitkilderin gazettiŋ mysaly arqyly tilge tiek etedi.
Gazet demekşi, qalamgerdiŋ jurnalisterge arnalǧan aforizmderiniŋ özi kişigirim bir jinaq bolyp qalar. «Tilşiniŋ keŋsesi – keŋ dala», «Tilşiniŋ özi jaiau, habary jüirik», «Tilşiniŋ tili jūmsaq, qalamy qatty», «Alystaǧy jazuşydan jaqyndaǧy jurnalisim artyq», «Aspanda qyran köregen, Elde tilşi köregen», «Tilşiniŋ şaŋy būrqyramaidy, jany būrqyraidy», «Jüirik maşinistkanyŋ sausaǧy jorǧadai taipalady», «Bir üili jandy bir qalam asyraidy», «Tarydai fakt taudai oqiǧaǧa aparady» degen naqylǧa ainalǧan tirkester baspasöz qyzmetkeriniŋ tynymsyz tirşiligin däl tanytady. Osyndai oily oralymdardyŋ birqatary avtordyŋ öz basynan keşken jäitteriniŋ negizinde tüzilgen. Sanasynda suarylyp, köŋil köriginen ötip, kündeligine tüsken.
Qart qalamgerdiŋ kündeligin toltyruǧa mümkindigi bolǧan eŋ soŋǧy küni – 2011 jyldyŋ 6 aqpany. Janynda birge bolǧandardyŋ esteligine süiensek, būl küni de ol ädettegişe erte tūrypty. Köpten at izin salmaǧan Abai eskertkişiniŋ janyna kelipti. Alyp Abaidyŋ tūǧyrtasyn alaqanymen aialap, Alatau jaqqa qarap ünsiz tūrypty. Sosyn köşe jaǧalap biraz seruendepti. Ädettegişe jol-jönekei jolyqqan kisiler jazuşymen toqtai qalyp amandasady. Qalamger olarǧa qaşanǧy daǧdysymen aty-jöni, meken-jaiy jazylǧan tildei qaǧaz ülestiredi. Birazdan älde özin jaisyz sezindi me, älde bügingi künniŋ äserlerin aq qaǧaz betine tüsiruge asyqty ma, üi jaǧyna bettegen. Onyŋ kündelikterinde eŋ köp atalatyn esimniŋ biri Abai edi. Abyz aqynǧa qatysty jäitterdi körikti oimen örnektemegen jeri joq-ty.
Sonau 1940 jylǧy 27 mausymnan bastalǧan kündeliginiŋ alǧaş söileminde Abaidyŋ sözin mysalǧa keltirgenin aldyŋǧy maqalamyzda aittyq. Sol küni ol Abaiǧa arnaǧan öleŋin de jazyp qoiypty. Ūly aqyn turaly tört şumaq öleŋ bylai tüiindeledi:
Tereŋ oi, şalqar teŋiz, danam – Abai,
Jel-qūzdan qorǧaitūǧyn panam – Abai.
Jalyqpas ömir boiy ūstazdyqtan,
Ūltymdy örkendeter sanam – Abai!
Soŋyna «27.06.1940 jyl, «Aqbūzau kolhozy» dep qol qoiypty.
Söitip, keiipkerimiz sol künniŋ jazbasyn däpterine tüsirip ülgerse, Abaimen bastalǧan jetpis jyldyq jazba Abaimen aiaqtalǧan boluy äbden mümkin! Äzaǧaŋnyŋ önegeli ǧūmyrynyŋ şyrqau şyŋynyŋ kuäsi – soŋǧy 130-şy kündelik, mine, osy jerden üzildi...
Endi qazaqtyŋ ruhani ömirindegi keibir derekter men mälimetterdi naqtylai tüskimiz kelse, ekinşi dünie jüzilik soǧys aldynda «Aqbūzauda» bastalyp, jiyrma birinşi ǧasyrda Almatyda aiaqtalǧan teŋdesi joq şejireni köz qaraşyǧyndai saqtauymyz kerek.
Jetpis jyldyŋ jügin arqalaǧan derekke toly däuir däpterleri tilin şeşip jiberseŋ, sairaǧaly tūr...
2011 jyl.
Bauyrjan OMARŪLY
