Tabiǧattyŋ aialy qolymen jaratylǧan taŋǧajaiyp qūbylystardyŋ bırı – Tarbaǧataidaǧy Börıtastaǧan.
Ölkenıŋ tabiǧat jaratqan qūpiia syrlarynyŋ älı de aşylmaǧan, zerttelmegen qūbylystary kezdesedı. Tabiǧattyŋ aialy qolymen jaratylǧan sondai taŋǧajaiyp qūbylystarynynyŋ bırı – Tarbaǧataidaǧy Börıtastaǧan. Erekşe bıtımdı tastyŋ atauyna qatysty bırneşe nūsqa bar: bıreuler «Börıtostaǧan» dese, keibırı «Börıtastaǧan» deidı.
Otynşy jazǧan oi Ol turaly el jadynda saqtalǧan qiial-ǧajaiyp äŋgımeler älı de aitylady. Kezınde osy öŋırdıŋ tumasy, alaş arystarynyŋ bırı – Otynşy Äljanūly «Dala uälaiaty» gazetıne Börıtastaǧan turaly qyzyqty aŋyzdy yqşam mätınde jariialaǧan: «Tarbaǧatai tauynyŋ soltüstıktegı häm Qalba tauynyŋ oŋtüstıktegı bökterlerınıŋ ortasynda Sarydala degen jazyq bar. Būl dalanyŋ ortasynda Börıtastaǧan degen nedäuır biık tau jartasy japadan-jalǧyz tūrady. Ūşar basynda üiılgen tastar bar. Jūrt ony būrynǧy şamandar bolǧan zamannan qalǧan desedı. Būl oqşau tau turasynan el bylaişa aitady.
«Būrynǧy zamanda bır ülken alyp däu Tarbaǧatai tauynda eşkı baǧyp jürıptı. Būl alyptyŋ denesınıŋ zorlyǧy sonşa, Tüiemoinaqtyŋ basynda otyrǧanda mūnyŋ aiaǧy Botamoinaqta jatady eken. Künderdıŋ bır künı būl alyp däudıŋ qosaǧy eşkılerın baǧyp, jıp iırıp otyrǧanda kebenekterıne qasqyr şauypty. Onyŋ börılerge qaperınde laqtyrǧan ūrşyǧy baryp Sarydalanynyŋ ortasyna tüsıp, sol arada tau bolyp qalypty deidı...»
Tuǧan elınıŋ erekşe jerlerın aŋyz jelısınde äserlep suretteudı maqsat etken alaş ziialysy Tolaǧai turaly ertegını de qosyp jazǧan. «Qalba jotalarynan bölek bıtımmen menmūŋdalap körınıp, aŋyzǧa laiyq sūranyp tūratyn Tolaǧaidy el Tarbaǧataidan köterıp aparǧan» degen ertegı halyqtyŋ nanymyna ainaldyrylǧan.
Tas turaly aŋyz
Börıtastaǧan turaly el arasynda saqtalǧan taǧy bır aŋyzda «Tym erte kezeŋderde osy Tarbaǧatai taularynyŋ bırınde öte ırı denelı alyp keiuana ömır sürıptı. Künderdıŋ bır künınde jaryqtyq alyp anamyz otarly qoiyn jazyqqa aidap salyp qapersız jaiyp otyrady. Tereŋ oiǧa berılgen küiı bır uaq yŋyldap bır ännıŋ qaiyrymyn keltıredı. Ara-arasynda ūrşyǧyn iırıp sol balalyq şaqtyŋ qily qyzyqtaryn saǧyna eske alǧandai sätte tynyş jatqan otardyŋ şetı qaita-qaita dür köterıledı. Sondai jaisyz, äbden mazany ketırgen qapysyz kezde tau şatqalynan beiqam sätte tosynnan şyǧatyn kökbörılerge jyny kelgen keiuana aldyndaǧy otar taǧy qūlaqtaryn kere iırılıp qalǧanda ne ısterın bılmei, qolyndaǧy ūrşyǧyn qiiandap ketken malǧa qaiyru bermei mazany alǧan börılerge qūlaştap tūryp jıberıp kep qalady.
Tynyş jatqan otaryna da, beiqam otyrǧan özıne de maza bermegen qasqyrlarǧa äbden zyǧyrdany qainaǧan alyp keiuana iırıp otyrǧan ūrşyǧynyŋ basyn laqtyryp kökjal bıtkendı ürkıtıp otyrǧan desedı. Ūrşyqtyŋ tasyn köz aldyŋyzǧa elestetıp körıŋız», – delınedı.
«Qūdaidyŋ mörı»
Börıtastaǧan – taŋqalarlyq poşymdy aşyq tüsty granitty jartas. Şyǧystan batysqa sozyŋqy kelgen, şeŋber boiy bır şaqyrymǧa juyq, al biıktıgı şamamen 19 m. Jartastyn oŋtüstık betı tık derlık, al soltüstık jaǧy kertpeştı, töbesıne şyǧuǧa bolatyn jadaǧai jiegı bar. Qazaqtar osy jerge jiı kelıp qūrbandyq şalatyn bolǧan, jartas töbesınde ösetın būtalardyŋ būtaǧyna nemese tübıne şyt bailap otyrǧan, bolmasa jai tüiıp sol jerge tastap ketıp otyrǧan.
Sarydalanyŋ jazyǧynda qairaŋdaǧan kemege ūqsas Börıtastaǧan jartasynyŋ ūzyndyǧy 200, enı 50 qadamnan asady. Ainalasy tık qūz tärızdes, tek terıstık batysy ǧana jadaǧailau, töbesıne saiahattauşylar köbınese osy jaǧynan şyǧady.
«Qūdaidyŋ ūmyt qalǧan qalǧan mörı» (Nesıpbek Aitūly) Börıtastaǧan jaily jergılıktı jerde alǧaşqy ǧylymi-zertteu jürgızgen matematika ǧylymdarynyŋ doktory, Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Toqtar Nürekenov boldy. Elge kelgen kezınde jeke qyzyǧuşylyǧymen jürıp, erekşe tastar tauyp alǧan. Būl kezdeisoq oljalarda meteorit qūramyna tän mineraldar barlyǧyn arnaiy zerthanada tekseru jürgızıp anyqtaǧan. Keiın Börıtastaǧannyŋ oŋtüstıgındegı Tarbaǧatai bauraiyndaǧy qyzyltasty alqapqa Resei ǧalymdary zertteu jürgızgenı belgılı boldy.
«Būrynǧy zamanda bır ülken alyp däu Tarbaǧatai tauynda eşkı baǧyp jürıptı. Būl alyptyŋ denesınıŋ zorlyǧy sonşa, Tüiemoinaqtyŋ basynda otyrǧanda mūnyŋ aiaǧy Botamoinaqta jatady eken. Künderdıŋ bır künı būl alyp däudıŋ qosaǧy eşkılerın baǧyp, jıp iırıp otyrǧanda kebenekterıne qasqyr şauypty. Onyŋ börılerge qaperınde laqtyrǧan ūrşyǧy baryp Sarydalanynyŋ ortasyna tüsıp, sol arada tau bolyp qalypty deidı...»
Tuǧan elınıŋ erekşe jerlerın aŋyz jelısınde äserlep suretteudı maqsat etken alaş ziialysy Tolaǧai turaly ertegını de qosyp jazǧan. «Qalba jotalarynan bölek bıtımmen menmūŋdalap körınıp, aŋyzǧa laiyq sūranyp tūratyn Tolaǧaidy el Tarbaǧataidan köterıp aparǧan» degen ertegı halyqtyŋ nanymyna ainaldyrylǧan.
Tas turaly aŋyz
Börıtastaǧan turaly el arasynda saqtalǧan taǧy bır aŋyzda «Tym erte kezeŋderde osy Tarbaǧatai taularynyŋ bırınde öte ırı denelı alyp keiuana ömır sürıptı. Künderdıŋ bır künınde jaryqtyq alyp anamyz otarly qoiyn jazyqqa aidap salyp qapersız jaiyp otyrady. Tereŋ oiǧa berılgen küiı bır uaq yŋyldap bır ännıŋ qaiyrymyn keltıredı. Ara-arasynda ūrşyǧyn iırıp sol balalyq şaqtyŋ qily qyzyqtaryn saǧyna eske alǧandai sätte tynyş jatqan otardyŋ şetı qaita-qaita dür köterıledı. Sondai jaisyz, äbden mazany ketırgen qapysyz kezde tau şatqalynan beiqam sätte tosynnan şyǧatyn kökbörılerge jyny kelgen keiuana aldyndaǧy otar taǧy qūlaqtaryn kere iırılıp qalǧanda ne ısterın bılmei, qolyndaǧy ūrşyǧyn qiiandap ketken malǧa qaiyru bermei mazany alǧan börılerge qūlaştap tūryp jıberıp kep qalady.
Tynyş jatqan otaryna da, beiqam otyrǧan özıne de maza bermegen qasqyrlarǧa äbden zyǧyrdany qainaǧan alyp keiuana iırıp otyrǧan ūrşyǧynyŋ basyn laqtyryp kökjal bıtkendı ürkıtıp otyrǧan desedı. Ūrşyqtyŋ tasyn köz aldyŋyzǧa elestetıp körıŋız», – delınedı.
«Qūdaidyŋ mörı»
Börıtastaǧan – taŋqalarlyq poşymdy aşyq tüsty granitty jartas. Şyǧystan batysqa sozyŋqy kelgen, şeŋber boiy bır şaqyrymǧa juyq, al biıktıgı şamamen 19 m. Jartastyn oŋtüstık betı tık derlık, al soltüstık jaǧy kertpeştı, töbesıne şyǧuǧa bolatyn jadaǧai jiegı bar. Qazaqtar osy jerge jiı kelıp qūrbandyq şalatyn bolǧan, jartas töbesınde ösetın būtalardyŋ būtaǧyna nemese tübıne şyt bailap otyrǧan, bolmasa jai tüiıp sol jerge tastap ketıp otyrǧan.
Sarydalanyŋ jazyǧynda qairaŋdaǧan kemege ūqsas Börıtastaǧan jartasynyŋ ūzyndyǧy 200, enı 50 qadamnan asady. Ainalasy tık qūz tärızdes, tek terıstık batysy ǧana jadaǧailau, töbesıne saiahattauşylar köbınese osy jaǧynan şyǧady.
«Qūdaidyŋ ūmyt qalǧan qalǧan mörı» (Nesıpbek Aitūly) Börıtastaǧan jaily jergılıktı jerde alǧaşqy ǧylymi-zertteu jürgızgen matematika ǧylymdarynyŋ doktory, Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Toqtar Nürekenov boldy. Elge kelgen kezınde jeke qyzyǧuşylyǧymen jürıp, erekşe tastar tauyp alǧan. Būl kezdeisoq oljalarda meteorit qūramyna tän mineraldar barlyǧyn arnaiy zerthanada tekseru jürgızıp anyqtaǧan. Keiın Börıtastaǧannyŋ oŋtüstıgındegı Tarbaǧatai bauraiyndaǧy qyzyltasty alqapqa Resei ǧalymdary zertteu jürgızgenı belgılı boldy.
Zaŋǧar KÄRIMHAN
"history".kz
