Bügın memleket jäne qoǧam qairatkerı Älihan Bökeihanovtyŋ 150 jyldyǧyna orai Almaty qalasy äkımdıgınıŋ ūiymdastyruymen M.Äuezov atyndaǧy akademiialyq qazaq drama teatrynda "Alaştyŋ Älihany" atty saltanatty keş ötedı.
IýNESKO jyldyŋ eŋ myqty qairatkerı dep tanyǧan ūly tūlǧanyŋ keşınde Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek qatysady. Keş barysynda Alaş ardagerınıŋ ömırı men memlekettık qyzmetı turaly derektı beinefilm körsetılıp, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerlerı Ramazan Stamǧaziev, Gülzat Däuırbaeva, Erkın Şükımanov, Däurenbek Ärkenov, belgılı änşı Farhad Kubeev, t.b. öner şeberlerı ännen şaşu şaşady.
Ūlt-azattyq «Alaş» qozǧalysynyŋ negızın qalauşy jäne jetekşısı, Alaşorda ūlttyq avtonomiiasy Halyq keŋesınıŋ töraǧasy Älihan Bökeihanov qazırgı Qaraǧandy oblysyna qarasty Aqtoǧai eldı mekenınde 1866 jyly 5 nauryzda düniege keldı.
Patşalyq Reseidıŋ ozbyr saiasatyn jastaiynan körıp, tüisınıp ösken Älihannyŋ boiynda otarşyl bilıkke ǧana emes, jan alyp, jan berıspei-aq otarlyq qamytty kiiuge mäjbür küide otyrǧan öz halqynyŋ salt-sanasy, tūrmys-tırşılıgı, şaruaşylyǧy turaly synşyl közqarasy da erte qalyptasty.
Semei türmesınde segız ai otyrǧan kezınde ol «Qazaqtyŋ suarmaly egıstık jerlerınıŋ alynuy», «Dala ölkesınıŋ tükpırlerındegı orys qonystary», «Aqmola oblysyndaǧy pereselenderdıŋ jer ülesterı» - dep atalatyn maqalalar jazdy. Älihan Bökeihan būl eŋbekterı basqa emes, otarşyl metropoliianyŋ däl jüregınde – Peterburg qalasynda, «Sibirskie voprosy» jurnalynda jariialandy.
Alyp Resei imperiiasymen alysyp, baiyrǧy täuelsızdıktı qaruly köterılıspen qalpyna keltıru mümkın emes dep tūjyrǧan Älihan Bökeihan «būl joldy halyqtyŋ jappai qoldauy da neǧaibyl, Kenesary köterılısınıŋ jeŋılıske ūşyrauy – sonyŋ bır körınısı» - dep eseptedı.
Alaş jetekşısı otarşyl imperiiany saiasi tūrǧydan reformalap, federativtık demokratiialy memleketke ainaldyru arqyly ǧana qazaqtyŋ äuelı özın-özı bilep, keiın tolyq täuelsızdıkke qol jetkızuıne bolady dep sanady.
Ol mūnyŋ ūzaq ta azapty jol bolsa da, eŋ dūrys jol ekenın köre bıldı. Sondyqtan da 1905 jyly «Halyq bostandyǧy» nemese Konstitusiialyq-demokratiialyq partiianyŋ Aqmola oblystyq jäne Omby qalalyq komitetterınıŋ ūiymdastyruşylary men jetekşılerınıŋ bırı boldy.
Partiia 1905 jyly 23 säuır men 17 qazandaǧy manifesterdıŋ aralyǧynda düniege keldı, bıraq az uaqytta-aq Reseidegı eŋ ırı ärı asa tanymal oppozisiialyq ūiymǧa ainaldy. Kadetterdıŋ baǧdarlamasy men alǧa qoiǧan maqsat-mındetterı qazaq halqynyŋ arman-tılegıne sai keldı.
Täuelsızdıktı baiyrǧy handyq basqaru instituttary negızınde qalpyna keltırudı Älihan Bökeihan dūrys dep sanamady. Sol sebeptı de ol özgeşe startegiialyq maqsattardy jüzege asyruǧa ūmtyldy. Būl ūmtylystarynyŋ bır parasy «Qarqaraly petisiiasy» degen atpen tarihta qalǧan 1905 jylǧy «Qazaqtardyŋ petisiiasynda» körınıs tapty.
Älihan Bökeihan būl talaptardy Peterburgtıŋ «Syn otechestva» gazetı men Ombynyŋ «İrtyş» gazetınde jariialap, olardy özı redaksiialap şyqty. «Qazaqtardyŋ petisiiasynyŋ» törtınşı tarmaǧynda «qazaq otyrǧan jerlerdıŋ qazaqtyŋ menşıgı bolyp sanalatynyn patşa ökımetınen moiyndaudy» talap etken Älihan Bökeihan «jersız memleket bolmaidy» degen ūstanymda boldy. Qazaq jerın saqtap qalu jäne Reseidıŋ qazaq jerıne orys şarualaryn ornalastyruyna jol bermeu maqsatyndaǧy qajyrly kürestı ol Sankt-Peterburgtegı oquynan Ombyǧa oralysymen bastap kettı.
Qazaq halqy petisiiada qazaq balalary bılım alatyn barşa bastauyş mektepterge ana tılı men jazuyn engızudı, qazaq tılınde gazet şyǧaryp, ıs qaǧazdaryn qazaq tılınde jürgızudı talap ettı. Älihan Bökeihanov qazaqtyŋ köne jyr-dastandaryn, el auzyndaǧy aŋyz-äŋgımelerdı jinaqtady. Onyŋ qazaq ūlty aldyndaǧy ölşeusız, öşpes eŋbegınıŋ bırı - Sankt Peterburgta 1909 jyly jaryq körgen Abaidyŋ tūŋǧyş şyǧarmalar jinaǧy edı.
Älihan Bökeihan qazaqtardy ruǧa da, jüzge de jıktemedı, äleumettık märtebesıne de, bılımıne qarai da böle-jarmady. Qazaqty bırtūtas halyq retınde körgısı keldı. Osy oraida ol ūsynǧan Alaş atauy ūltty ūiystyruǧa mūryndyq bolatyn tamaşa ideia bolyp şyqty. Būl ideiany Älihan Bökeihan Alaş qozǧalysy paida bolǧanǧa deiın-aq ärdaiym aityp jürgen edı. Sonau 1910 jyldyŋ özınde-aq «Qazaqtar» dep atalatyn tarihi ocherkınde qazaqtardyŋ soǧys ūrany «Alaş degen miftık tūlǧa» ekenın atap ötken bolatyn.
1917 jyly qaraşa aiynda ötken Qūryltai jinalysynyŋ sailauynda qazaqtardyŋ basym köpşılıgı «Üş jüz» partiiasyn emes, «Alaş» partiiasyn qoldady, söitıp «Alaş» partiiasy 43 deputattyq mandatty ielendı. «Alaş» partiiasy Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋynda Reseidegı eluge juyq partiianyŋ ışınde segızınşı orynda tūrǧan edı.
Älihan Bökeihan qarapaiym ömır sürdı. Ol tūtqynǧa alynyp, 1937 jyly atylyp ketkende, qyzy Elizaveta men nemeresı Eskendırge Mäskeudıŋ kommunaldyq päterınen bır bölme men kıtaptar, fotoalbom, bırqatar qoljazbalar ǧana qaldy.
NKVD-nyŋ tergeuınde Alaş partiiasy men keŋestık bilıkke qarsy äreketterıne bailanysty barlyq jauapkerşılıktı öz moinyna alǧan Bökeihanov aqtyq sözınde «Keŋestık bilıktı süigen emespın, bıraq moiyndauǧa mäjbürmın» - dep mälımdedı. Ükım sol künı-aq jüzege asyryldy. Qoşke Kemeŋgerūly «Qazaq tarihynan» dep atalatyn tarihi ocherkınde: «Ükimettiŋ qara quǧyn jasaǧan künderinde aidauyna da, abaqtysyna da şydap, el üşin basyn qūrban qylǧan at töbelindei ǧana azamat toby boldy. Būl topty baulyǧan – Älihan», – dep jazdy.
Negızınde Älihan Bökeihanov 1955 jyly 8 qyrküiekte tolyqtai aqtalǧan. Bıraq KGB osy jaŋalyqty halyqtan 34 jyl boiy jasyryp keldı. 1989 jyly qaita otyrys ötıp, Bökeihanov taǧy da aqtalady.
Tırşılıgınde qazaqtyŋ azattyǧyn arman qylǧan asyl tektı, arda tuǧan Älihan Bökeihanovtyŋ 150 jyldyǧyn bügınde Täuelsız Qazaq Elı keŋ kölemde atap ötude. Būl şarany Almaty qalasynyŋ äkımdıgı ūiymdastyp otyrǧanyn aita keteiık.
Täuelsızdıktı baiyrǧy handyq basqaru instituttary negızınde qalpyna keltırudı Älihan Bökeihan dūrys dep sanamady. Sol sebeptı de ol özgeşe startegiialyq maqsattardy jüzege asyruǧa ūmtyldy. Būl ūmtylystarynyŋ bır parasy «Qarqaraly petisiiasy» degen atpen tarihta qalǧan 1905 jylǧy «Qazaqtardyŋ petisiiasynda» körınıs tapty.
Älihan Bökeihan būl talaptardy Peterburgtıŋ «Syn otechestva» gazetı men Ombynyŋ «İrtyş» gazetınde jariialap, olardy özı redaksiialap şyqty. «Qazaqtardyŋ petisiiasynyŋ» törtınşı tarmaǧynda «qazaq otyrǧan jerlerdıŋ qazaqtyŋ menşıgı bolyp sanalatynyn patşa ökımetınen moiyndaudy» talap etken Älihan Bökeihan «jersız memleket bolmaidy» degen ūstanymda boldy. Qazaq jerın saqtap qalu jäne Reseidıŋ qazaq jerıne orys şarualaryn ornalastyruyna jol bermeu maqsatyndaǧy qajyrly kürestı ol Sankt-Peterburgtegı oquynan Ombyǧa oralysymen bastap kettı.
Qazaq halqy petisiiada qazaq balalary bılım alatyn barşa bastauyş mektepterge ana tılı men jazuyn engızudı, qazaq tılınde gazet şyǧaryp, ıs qaǧazdaryn qazaq tılınde jürgızudı talap ettı. Älihan Bökeihanov qazaqtyŋ köne jyr-dastandaryn, el auzyndaǧy aŋyz-äŋgımelerdı jinaqtady. Onyŋ qazaq ūlty aldyndaǧy ölşeusız, öşpes eŋbegınıŋ bırı - Sankt Peterburgta 1909 jyly jaryq körgen Abaidyŋ tūŋǧyş şyǧarmalar jinaǧy edı.
Älihan Bökeihan qazaqtardy ruǧa da, jüzge de jıktemedı, äleumettık märtebesıne de, bılımıne qarai da böle-jarmady. Qazaqty bırtūtas halyq retınde körgısı keldı. Osy oraida ol ūsynǧan Alaş atauy ūltty ūiystyruǧa mūryndyq bolatyn tamaşa ideia bolyp şyqty. Būl ideiany Älihan Bökeihan Alaş qozǧalysy paida bolǧanǧa deiın-aq ärdaiym aityp jürgen edı. Sonau 1910 jyldyŋ özınde-aq «Qazaqtar» dep atalatyn tarihi ocherkınde qazaqtardyŋ soǧys ūrany «Alaş degen miftık tūlǧa» ekenın atap ötken bolatyn.
1917 jyly qaraşa aiynda ötken Qūryltai jinalysynyŋ sailauynda qazaqtardyŋ basym köpşılıgı «Üş jüz» partiiasyn emes, «Alaş» partiiasyn qoldady, söitıp «Alaş» partiiasy 43 deputattyq mandatty ielendı. «Alaş» partiiasy Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋynda Reseidegı eluge juyq partiianyŋ ışınde segızınşı orynda tūrǧan edı.
Älihan Bökeihan qarapaiym ömır sürdı. Ol tūtqynǧa alynyp, 1937 jyly atylyp ketkende, qyzy Elizaveta men nemeresı Eskendırge Mäskeudıŋ kommunaldyq päterınen bır bölme men kıtaptar, fotoalbom, bırqatar qoljazbalar ǧana qaldy.
NKVD-nyŋ tergeuınde Alaş partiiasy men keŋestık bilıkke qarsy äreketterıne bailanysty barlyq jauapkerşılıktı öz moinyna alǧan Bökeihanov aqtyq sözınde «Keŋestık bilıktı süigen emespın, bıraq moiyndauǧa mäjbürmın» - dep mälımdedı. Ükım sol künı-aq jüzege asyryldy. Qoşke Kemeŋgerūly «Qazaq tarihynan» dep atalatyn tarihi ocherkınde: «Ükimettiŋ qara quǧyn jasaǧan künderinde aidauyna da, abaqtysyna da şydap, el üşin basyn qūrban qylǧan at töbelindei ǧana azamat toby boldy. Būl topty baulyǧan – Älihan», – dep jazdy.
Negızınde Älihan Bökeihanov 1955 jyly 8 qyrküiekte tolyqtai aqtalǧan. Bıraq KGB osy jaŋalyqty halyqtan 34 jyl boiy jasyryp keldı. 1989 jyly qaita otyrys ötıp, Bökeihanov taǧy da aqtalady.
Tırşılıgınde qazaqtyŋ azattyǧyn arman qylǧan asyl tektı, arda tuǧan Älihan Bökeihanovtyŋ 150 jyldyǧyn bügınde Täuelsız Qazaq Elı keŋ kölemde atap ötude. Būl şarany Almaty qalasynyŋ äkımdıgı ūiymdastyp otyrǧanyn aita keteiık.
"ADYRNA"
