Dästürlı änşı, qazaq önerınıŋ maitalmany Säule Janpeiısova osyndai erekşe jan.
– Bügınde dästürlı änşıler estrada änşılerınıŋ köleŋkesınde qalyp qaldy. Mäselen, Aigül Qosanova dästürlı änşı bolǧanymen, halyqqa estrada arqyly keŋınen tanyldy. Sız de sol sekıldı estradaǧa köş būrǧyŋyz kelmei me?
– Qojanasyr jolda kele jatqan bır top balalardy körıp:«Balalar, ana qyrdyŋ astynda kämpit şaşylyp jatyr» dei salypty. Söitse, balalar sol jaqqa tūra jügırgen eken. Sol uaqytta Qojanasyr da: «Ei, şynymen de sol jaqta kämpit jatyr ma eken?» dep balalarmen bırge jügırıp ketıptı degendei, menı de sol sekıldı köresız be? Olai bolmaidy. Ärine, estrada änşılerı tez tanylady. 2-3 änımen-aq tanymal bolǧandar jeterlık. Aigül Qosanova, Qaraqat Äbıldina, Ömırqūl Ainiiazov – menıŋ şäkırtterım. Bıraq estradalyq än aitpaǧandyqtan, tanyla almai jürgen qanşama dästürlı änşı şäkırtterım de bar. Şamamyz kelgenşe, dästürlı önerdı ūstanuymyz kerek. Ol – paryz. Dürmekke qosylyp şaba beruge bolady. Bıraq ondai satqyndyq jasai almaimyn. Dombyrany közboiauşylyq üşın ūstauǧa bolmaidy. Ol – önerge jasalǧan qiianat bolar edı. Mäselen, toiǧa barǧanymda dombyra ūstap jürgen änşını körmeimın. Bır jaǧynan, ol maǧan jaqsy, ekınşı jaǧynan, ol – ülken qasıret.
– «Qazaqtyŋ dästürlı 1000 änı» antologiiasyn qūrastyruşylardyŋ bırısız, basşylyq qyzmettı de atqardyŋyz. Negızı, bıraz şaruany jasap jürsız. Bıraq sonyŋ bırı körınse, endı bırı közden tasa qalyp jatady. Bäz bıreuler «tüimedei närsesın tüiedei etıp» körsetedı. Būǧan ne sebep dep oilaisyz? Älde būl ıstı äiel emes, er adam atqarsa, elener me edı?
– «Boǧyn botaly ıngen qylatyn» adamdar bolady. Istegen eŋbegımdı pūldaǧan emespın. Öz basym jasaǧan närsenı jar salyp aitudy yŋǧaisyz sanaimyn. Onyŋ üstıne, köru üşın oǧan ötkır köz kerek. Mysaly, «Qazaqtyŋ dästürlı 1000 änı» degen jinaqty Elbasynyŋ tıkelei qoldauymen şyǧardyq. Şynyn aitsam, sol änderdıŋ köbın tügeldei bılemın. Bylai qaraǧanda, myŋ än bır änşı üşın köp. Bıraq «osynşama än bılemın» dep eşuaqytta sanap, pūldap körgen emespın. Jūmys jürgızılıp jatyr. 2013 jyly 4 änjinaǧym şyqty. Bırınşısı – halyq änderı, ekınşısı – Mūhit änderı, üşınşısı – İlia Jaqanovtyŋ änderı jäne folklorlyq ansambldıŋ süiemeldeuımen, zaman talabymen öŋdelgen «Gäkku» dep atalatyn öz änderım. Endı halyq ony öz keregıne jarata beredı. Estıp jatqandar bar. Auyl-auyldardy aralap konsert beremın, änjinaǧymdy talap alyp ketedı. Demek, sūranys bar degen söz ǧoi.
Janpeiısovanyŋ süienışı kım?
– Jalpy, öner joly – auyr jol. Keide adam bolǧan soŋ küresuden, özıŋdı däleldeuden şarşaityn kez bolady emes pe?! Tıptı qoldy bır sıltep, bärın tastai salǧyŋyz keletın sätterde sızge ne küş beredı? Süienerıŋız kım?
– Ras, Jambyldaǧy jaǧdaidan el habardar. Būl jerde köptıŋ emes, jekelegen 6-7 adamnyŋ tırlıgı. Soǧan tıptı halyqtyŋ özı ün qosa almai qaldy. Al jalǧyz özım ne ıstei alamyn? Allanyŋ demeuımen, būl qiyndyqtan öttım. Bıraq ol qiynşylyqty äkem kötere almady. Jasy 80-ge kelıp qalǧan edı. Äkem 40 jyl mūǧalım bolǧan, öte prinsipşıl, ädıl adam. Sol üşın de Stalin atanǧan. Kez kelgen ata-anaǧa el aldynda jürgen perzentınıŋ basynan ötıp jatqan ädıletsızdık auyr tiedı ǧoi. Söitıp, äkemnıŋ jüregı syr berıp, biylǧy jyldyŋ mamyrynda ömırden öttı. Būl jaǧdai maǧan auyr tidı. Sebebı, «kärı qoidyŋ jasyndai» jasy qaldy ǧoi, ömırın ūzartaiynşy» dep janyna barǧanmyn. Kerısınşe, äkemnıŋ ömırın qysqartyp aldym. Osy oi menı qatty şarşatty. Bıraq tırı adam tırşılıgın jasaidy eken. «Diırmende tuǧan tyşqan dübırden qoryqpaidy» degendei, ol qiyndyqtan da öttım. Ärine, bırınşı – Allanyŋ arqasy. Ekınşıden, uaqyt emdeidı. Onyŋ üstıne jaqyn adamdarym demeu boldy. Sonyŋ bırı – qyzym Quanyş.
– Äkeŋızben qoştasa aldyŋyz ba? Soŋǧy sözı ne jaiynda boldy?
– Bır jaǧynan şükır deimın, äkem 80 jas jasady. Ömırden ötetının bılıp, aldyn ala janyna şaqyrdy. Ol kezde äkem auruhanada bolatyn. Barǧanymda: «Ainalaiyn, josparyŋ ülken eken. Tym alysqa ketıp barasyŋ. Senı jolyŋnan bögei almaimyn. Bıraq myna telefonyŋ qosuly, qūlaǧyŋ üige qarai türulı bolsyn. Balam, men ketemın. Alysqa ūzamaimyn, az qaldy ǧoi» dedı de, üidegı balalardy maǧan tapsyrdy. Şynynda da, sol kezde menıŋ gastrolım köp edı. Onyŋ aitqanyna senbedım. Bır jaǧynan ölımge qimaǧanym ras. «Joq, būl ne degenıŋız?! Qūdai qalasa, küzde sızdıŋ 80 jasyŋyzdy, menıŋ 50 jasymdy qosyp, Tarazda toi jasaimyn» dep äkemnıŋ sözıne män bermedım. Alaida äkem aitqan künınde, 25 mamyrda qaitys boldy.
Äkemnıŋ közı tırısınde «qandai jaqsylyq jasasam eken?» dep oilaitynmyn. İä, üi alyp, ne salyp bergım keldı, bıraq ony jasai almadym. Onyŋ barlyǧy materialdyq jaǧdai ǧoi. Bıraq konsertımde äkemdı halyqtyŋ ortasynan tūrǧyzyp «Menıŋ asqar tauym — äkem. Äkeme «Jan äkem» degen ändı arnaimyn» dep oryndaǧanym bar. Sonda özıne arnaǧan änımdı äkem estıdı dep quandym, soǧan täubä deimın.
Anamnan erte aiyryldym
– Anaŋyz jaiynda ne deisız? Ol kısı qandai beinesımen esıŋızde qaldy?
– Bır ökınışım, anam ömırden eşteŋe körmedı. Oǧan eşteŋe jasai da almadym. Ol bar-joǧy 30 jasynda ömırden öttı. Ol kezde ekı jasta edım. Esımde tek anamnyŋ sūlbasy ǧana qalǧan. Anam ömırınıŋ soŋǧy kezınde auruhanada ötkızdı. Bır künı auruhanadan keldı. Üstınde örnektelgen köilegı bar. Kelgenıne bärımız quanyp, aldynan jügırıp şyqtyq. Sonda anam şemışke alyp kelıptı. Bärımız onyŋ janyna jamyrai otyryp, şemışke şaǧyp otyrǧanym esımde.
Äiteuır ısmer kısı edı. Bızge kiım tıgıp beretın. Keiın konsert kezınde kiım tıktırgen saiyn «şırkın, anam bolǧanda ǧoi, ol maǧan özı tıgıp beretın edı» dep talai armandadym.
– Äkeŋızdıŋ 80 jasyn, özıŋızdıŋ 50 jasyŋyzdy qosyp, ataǧyŋyz kelgenın aityp öttıŋız. Būl mereitoilyq keş pe?
– Ras, byltyr äkemnıŋ 80 jasy, özımnıŋ 50 jasym bar, el aldynda jaqsylap än-keşımdı ötkızudı josparlaǧanmyn. Aiaq astynan osyndai qiyndyq bolyp, bärı qaldy. Şyny kerek, salym suǧa kettı. Öz-özıme keluım qiyn boldy. Alaida özımdı qamşylap, «bitımdı syǧyp», barymdy salyp, konsert beru qajet dep şeştım. Negızı, būl keş tek menıŋ mereitoiyma nemese äkeme ǧana arnalǧan emes. «Änım saǧan amanat» atty konserttı Mūhit atamyzdyŋ 177 jyldyǧyna arnap otyrmyn. Bıraq būl jalǧyz Mūhit babamyzdyŋ, ne bolmasa Täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyldyǧyna arnalǧan keş emes, bükıl babalarǧa arnalǧan taǧzymym.
Käsıpker änşı
– «Uaqyt bärıne emşı». Degenmen köŋılde kırbıŋ qaldy ma?
– «Bitke ökpelep, tonyŋdy otqa jaqpa» degen dana halqymyz. Jambyl oblysynyŋ halqyna ökpelı emespın. Menı ketırgısı kelıp jürgender bar, bıraq menı ketıre almaidy. Sebebı, Jambyl – menıŋ kındık qanym tamǧan jerım. Ol tek – Allanyŋ qolynda. Baǧana aitqanymdai, bırneşe adamnyŋ jasap jürgen qūityrqy äreketın Jambyl oblysynyŋ halqy etıp körsetkısı keletınder bar. Sol adamdarǧa degen renışım arqyly köpke topyraq şaşqym kelmeidı. Oǧan bola özımdı tömendetkım kelmeidı. Olardy halyq bıledı. Bastysy, halqymdy qaşan da qūrmetteimın, syilaimyn, olarǧa basymdy iemın.
– Qyzmetten ketkennen keiın «käsıpkerlıkpen ainalysamyn» degen edıŋız. Qazır nemen ainalysyp jürsız? Jeke käsıbıŋız bar ma?
– Bügınde Almaty men Astana qalalarynan «Amanat» degen öner ortalyǧyn aştym. Negızınen, «Astanadan aşamyn» degen oimen elordaǧa ketkenmın. Däl sol uaqytta Almatyǧa şaqyrtu aldym. Qala äkımı Bauyrjan Baibek «Alatau» dästürlı öner teatryn aşqanyn aitty. Būǧan deiın de men dästürlı öner ortalyǧy, teatry bolu kerektıgın aityp jürgem. Qazır sol jerde «Amanat» degen ortalyq jūmys ıstep jatyr. Onda dästürlı önerdıŋ barlyq türlerı bar: dombyra, syrnai, kernei, jetıgen aspaptaryna üiretemız. «Önerge ärkımnıŋ-aq bar talasy» degendei, oquşynyŋ jas erekşelıgıne qaramaimyz. Dästürlı muzyka festivalın ötkızu josparda bar. Käsıpkerlık degen osy ǧoi.
– Jalpy, öner joly – auyr jol. Keide adam bolǧan soŋ küresuden, özıŋdı däleldeuden şarşaityn kez bolady emes pe?! Tıptı qoldy bır sıltep, bärın tastai salǧyŋyz keletın sätterde sızge ne küş beredı? Süienerıŋız kım?
– Ras, Jambyldaǧy jaǧdaidan el habardar. Būl jerde köptıŋ emes, jekelegen 6-7 adamnyŋ tırlıgı. Soǧan tıptı halyqtyŋ özı ün qosa almai qaldy. Al jalǧyz özım ne ıstei alamyn? Allanyŋ demeuımen, būl qiyndyqtan öttım. Bıraq ol qiynşylyqty äkem kötere almady. Jasy 80-ge kelıp qalǧan edı. Äkem 40 jyl mūǧalım bolǧan, öte prinsipşıl, ädıl adam. Sol üşın de Stalin atanǧan. Kez kelgen ata-anaǧa el aldynda jürgen perzentınıŋ basynan ötıp jatqan ädıletsızdık auyr tiedı ǧoi. Söitıp, äkemnıŋ jüregı syr berıp, biylǧy jyldyŋ mamyrynda ömırden öttı. Būl jaǧdai maǧan auyr tidı. Sebebı, «kärı qoidyŋ jasyndai» jasy qaldy ǧoi, ömırın ūzartaiynşy» dep janyna barǧanmyn. Kerısınşe, äkemnıŋ ömırın qysqartyp aldym. Osy oi menı qatty şarşatty. Bıraq tırı adam tırşılıgın jasaidy eken. «Diırmende tuǧan tyşqan dübırden qoryqpaidy» degendei, ol qiyndyqtan da öttım. Ärine, bırınşı – Allanyŋ arqasy. Ekınşıden, uaqyt emdeidı. Onyŋ üstıne jaqyn adamdarym demeu boldy. Sonyŋ bırı – qyzym Quanyş.
– Äkeŋızben qoştasa aldyŋyz ba? Soŋǧy sözı ne jaiynda boldy?
– Bır jaǧynan şükır deimın, äkem 80 jas jasady. Ömırden ötetının bılıp, aldyn ala janyna şaqyrdy. Ol kezde äkem auruhanada bolatyn. Barǧanymda: «Ainalaiyn, josparyŋ ülken eken. Tym alysqa ketıp barasyŋ. Senı jolyŋnan bögei almaimyn. Bıraq myna telefonyŋ qosuly, qūlaǧyŋ üige qarai türulı bolsyn. Balam, men ketemın. Alysqa ūzamaimyn, az qaldy ǧoi» dedı de, üidegı balalardy maǧan tapsyrdy. Şynynda da, sol kezde menıŋ gastrolım köp edı. Onyŋ aitqanyna senbedım. Bır jaǧynan ölımge qimaǧanym ras. «Joq, būl ne degenıŋız?! Qūdai qalasa, küzde sızdıŋ 80 jasyŋyzdy, menıŋ 50 jasymdy qosyp, Tarazda toi jasaimyn» dep äkemnıŋ sözıne män bermedım. Alaida äkem aitqan künınde, 25 mamyrda qaitys boldy.
Äkemnıŋ közı tırısınde «qandai jaqsylyq jasasam eken?» dep oilaitynmyn. İä, üi alyp, ne salyp bergım keldı, bıraq ony jasai almadym. Onyŋ barlyǧy materialdyq jaǧdai ǧoi. Bıraq konsertımde äkemdı halyqtyŋ ortasynan tūrǧyzyp «Menıŋ asqar tauym — äkem. Äkeme «Jan äkem» degen ändı arnaimyn» dep oryndaǧanym bar. Sonda özıne arnaǧan änımdı äkem estıdı dep quandym, soǧan täubä deimın.
Anamnan erte aiyryldym
– Anaŋyz jaiynda ne deisız? Ol kısı qandai beinesımen esıŋızde qaldy?
– Bır ökınışım, anam ömırden eşteŋe körmedı. Oǧan eşteŋe jasai da almadym. Ol bar-joǧy 30 jasynda ömırden öttı. Ol kezde ekı jasta edım. Esımde tek anamnyŋ sūlbasy ǧana qalǧan. Anam ömırınıŋ soŋǧy kezınde auruhanada ötkızdı. Bır künı auruhanadan keldı. Üstınde örnektelgen köilegı bar. Kelgenıne bärımız quanyp, aldynan jügırıp şyqtyq. Sonda anam şemışke alyp kelıptı. Bärımız onyŋ janyna jamyrai otyryp, şemışke şaǧyp otyrǧanym esımde.
Äiteuır ısmer kısı edı. Bızge kiım tıgıp beretın. Keiın konsert kezınde kiım tıktırgen saiyn «şırkın, anam bolǧanda ǧoi, ol maǧan özı tıgıp beretın edı» dep talai armandadym.
– Äkeŋızdıŋ 80 jasyn, özıŋızdıŋ 50 jasyŋyzdy qosyp, ataǧyŋyz kelgenın aityp öttıŋız. Būl mereitoilyq keş pe?
– Ras, byltyr äkemnıŋ 80 jasy, özımnıŋ 50 jasym bar, el aldynda jaqsylap än-keşımdı ötkızudı josparlaǧanmyn. Aiaq astynan osyndai qiyndyq bolyp, bärı qaldy. Şyny kerek, salym suǧa kettı. Öz-özıme keluım qiyn boldy. Alaida özımdı qamşylap, «bitımdı syǧyp», barymdy salyp, konsert beru qajet dep şeştım. Negızı, būl keş tek menıŋ mereitoiyma nemese äkeme ǧana arnalǧan emes. «Änım saǧan amanat» atty konserttı Mūhit atamyzdyŋ 177 jyldyǧyna arnap otyrmyn. Bıraq būl jalǧyz Mūhit babamyzdyŋ, ne bolmasa Täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyldyǧyna arnalǧan keş emes, bükıl babalarǧa arnalǧan taǧzymym.
Käsıpker änşı
– «Uaqyt bärıne emşı». Degenmen köŋılde kırbıŋ qaldy ma?
– «Bitke ökpelep, tonyŋdy otqa jaqpa» degen dana halqymyz. Jambyl oblysynyŋ halqyna ökpelı emespın. Menı ketırgısı kelıp jürgender bar, bıraq menı ketıre almaidy. Sebebı, Jambyl – menıŋ kındık qanym tamǧan jerım. Ol tek – Allanyŋ qolynda. Baǧana aitqanymdai, bırneşe adamnyŋ jasap jürgen qūityrqy äreketın Jambyl oblysynyŋ halqy etıp körsetkısı keletınder bar. Sol adamdarǧa degen renışım arqyly köpke topyraq şaşqym kelmeidı. Oǧan bola özımdı tömendetkım kelmeidı. Olardy halyq bıledı. Bastysy, halqymdy qaşan da qūrmetteimın, syilaimyn, olarǧa basymdy iemın.
– Qyzmetten ketkennen keiın «käsıpkerlıkpen ainalysamyn» degen edıŋız. Qazır nemen ainalysyp jürsız? Jeke käsıbıŋız bar ma?
– Bügınde Almaty men Astana qalalarynan «Amanat» degen öner ortalyǧyn aştym. Negızınen, «Astanadan aşamyn» degen oimen elordaǧa ketkenmın. Däl sol uaqytta Almatyǧa şaqyrtu aldym. Qala äkımı Bauyrjan Baibek «Alatau» dästürlı öner teatryn aşqanyn aitty. Būǧan deiın de men dästürlı öner ortalyǧy, teatry bolu kerektıgın aityp jürgem. Qazır sol jerde «Amanat» degen ortalyq jūmys ıstep jatyr. Onda dästürlı önerdıŋ barlyq türlerı bar: dombyra, syrnai, kernei, jetıgen aspaptaryna üiretemız. «Önerge ärkımnıŋ-aq bar talasy» degendei, oquşynyŋ jas erekşelıgıne qaramaimyz. Dästürlı muzyka festivalın ötkızu josparda bar. Käsıpkerlık degen osy ǧoi.
Äŋgımelesken Nazgül ERJANQYZY,
"Aiqyn"kz.
