Nelıkten Pluton endıgärı planeta emes?
«Kün jüiesınde qanşa planeta bar?» degen sūraqqa qazırgı mektep oquşylary «8 planeta: Merkurii, Şolpan, Jer, Mars, Iýpiter, Saturn, Uran, Neptun» dep jauap beredı. Qalaişa? Bız oqyǧanda 9 edı ǧoi. Pluton qaida kettı?
Şyn mänısınde Pluton eşqaida ketken joq. Özgergen de joq. Kerısınşe, bızdıŋ Pluton turaly közqarasymyz özgerdı. Anyǧyraq aitqanda adamzattyŋ ǧalam turaly prinsipı özgerdı. Ǧylym da 100 jyl būrynǧydai emes.
Jalpy Galileo Galilei zamanynda Kündı belgılı bır orbitamen ainala qozǧalatyn kez kelgen aspan denesı planeta sanalatyn. Būl prinsip 1801 jylǧa deiın jaqsy jūmys ıstep tūrǧan. Däl sol jyly astronomdar Serrera dep atalatyn aspan denesınıŋ aşylǧanyn mälımdedı. Onyŋ kölemı öte kışı boldy – radiusy şamamen Aidyŋ radiusynyŋ jartysyndai (473 km). 1802 jyly taǧy bır sondai aspan denesı aşyldy – Pallada. Sosyn taǧy bıreuı, sosyn taǧy, taǧy, taǧy... Keiınırek anyqtalǧandai ondai aspan denesı myŋdaǧan eken.
Sol kezde astronomdar planetanyŋ belgılı bır anyqtamasy men sipattamasyn beru keregın tüsındı. Jaŋadan anyqtalyp jatqan aspan denelerı käduılgı bız bıletın planetalardan ülken aiyrmaşylyqqa ie boldy. Olar kışkentai, tap-taqyr jäne köpşılıgınde sferalyq pışın de joq. Ǧalymdar būl aspan denelerın «asteroidar» dep atauǧa kelıstı.;
Odan ärı ǧalymdardyŋ nazary ülken planetalardy zertteuge qaratyldy. Merkurii, Şolpan, Jer, Mars, Iýpiter, Saturndy. Neptun 1846 jyly aşyldy. Al Pluton däl 84 jyldan keiın, 1930 jyly qatarǧa qosyldy.
Sol kezdegı adamdardyŋ bılım bazasy däl qazırgıdei bolǧanda, ärine, Pluton Serreranyŋ jolymen ketetın edı. Bıraq I ǧasyr aldyn adamdarda qazırgıdei zertteu mümkındıkterı joq edı.
Mysaly qazır bız Plutonnyŋ tas pen mūzdan tūratyn kışkentai şar ekenın bılemız. Alǧaşqy jyldaǧy zertteuler Plutonnyŋ Uran men Neptunmen şamalas kölemge ie bolǧanyn körsettı. Bır jyldan soŋ onyŋ kölemın qaita ölşep körgen ǧalymdar Plutonnyŋ radiusy Jerdıkımen bırdei bolyp qalǧanyn kördı. 1948 jyly taǧy da ölşep kördı. Plutonnyŋ kölemı taǧy da azaiyp kele jatty. Plutonnyŋ naqty kölemın ölşep körgenge deiın onyŋ kölemınıŋ azaiuy turaly küdık damyldaǧan joq. Al 2006 jylǧy ölşeu qorytyndysy Plutonnyŋ Jerden 6 ese kışı kölemge ie bolǧanyn körsettı. Ol, tıptı, Aidan da kışkentai bolyp şyqty.
Bıraq Plutonnan planeta statusyn alyp tastau turaly äŋgıme būdan erterek, basqa sebeppen bastalǧan. 1978 jyly astronomdar Plutonnyŋ serıgı Harondy aşty. Negızı būl Plutonǧa öz statusyn saqtap qaluǧa jaqsy dälel bola alar edı. Eger ol serıgı bar bolatyndai ülken aspan denesı bolsa, onda ony kädımgı planeta dep atai beruge bolady ǧoi?
Joq. Olai emes. Mümkın Haron Plutonnan kışkentai şyǧar. Bıraq sonşalyqty emes. Haronnyŋ diametrı Plutonnan bar-joǧy ekı esedei kışı. Būl planeta men onyŋ serıgı üşın ülken aiyrmaşylyq emes.
Onyŋ üstıne olardyŋ massasy şamamen bırdei. Būl degenımız Haron Plutonnyŋ Kündı ainalu kezınde planeta orbitasyna jetkılıktı türde äser etuge, planetany öz jolynan jaŋyltuyna mümkındık beredı. Qanşa degenmen, tabiǧi serıgınıŋ mūndai quatqa ie boluy planeta üşın ūiatty jaǧdai. Osy üşın de ǧalymdardyŋ küdıgı öse berdı.
2005 jyly Eridanyŋ aşyluymen Plutonnyŋ planeta boludan dämesı bırjola qūrdymǧa kettı. Erida – tura Pluton siiaqty qasietterge ie aspan denesı. Ǧalymdar «planeta bolu üşın qandai kriteriiler kerek?» degen sūraqty qaita qarau arqyly, Pluton mäselesın bır jaqqa şyǧaruy kerek boldy. Iа Erida 10-şy planeta atanady, ia Pluton planeta statusymen mäŋgı qoştasady.
Sonymen, 2006 jyly Astronomdar Odaǧy planeta bolu üşın aspan denelerı mynadai kriteriilerge jauap beruı kerek degen qorytyndyǧa keldı:
1. Aspan denesı öz osımen Kündı ainala qozǧaluy kerek;
2. Aspan denesı sferalyq pışınge ie boluy kerek;
3. Aspan denesınıŋ orbitasynda öz serıgınen basqa, böten obektıler bolmauy kerek;
Pluton alǧaşqy ekı talapqa jauap bergenımen, üşınşısıne kelgende qaǧyndy. Osylaişa Plutonnyŋ planeta statusy üşın küresı jeŋılıspen aiaqtaldy.
Ärine, bırşama ǧalymdarǧa būl talaptar ūnai qoiǧan joq. Olar planeta bolu üşın aspan denesı tek ekınşı talapqa ǧana jauap berse boldy degen pozisiiany ūstandy. Eger būl ūsynys qabyldansa, planetalar arasyna Pluton qaitady. Sonymen qatar, Ai da qosylady. Kün jüiesındegı planeta sany 8-den bırden 115-ke köbeiedı. Bıraq, ärine, būl aqiqatqa jaqyn teoriia emes.
Keibıreuler ǧalymdardy planetalardyŋ qasietterın dūrys saraptamaidy dep synaidy. Eger Plutonnyŋ ornynda Merkurii bolǧanda, ol Kün jüiesınen joǧalyp qaŋǧyp ketuı de mümkın edı degen pıkırdı alǧa tartady.
Mümkın solai şyǧar. Bıraq bızdıŋ Ǧalam osylai jaratyldy. Bolaşaqta adamdardyŋ Ǧalam turaly tanym-tüsınıgı özgergen kezde, qazırgı adamzat jıbergen qatelıkterdı bolaşaqtaǧy adamzat tüzei jatar.
Beibıt ARǦYNBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly
