(Jalǧasy. Basy myna sıltemede)
Qytaida tūratyn qazaqtardyŋ jappai saiasi repressiiaǧa ūşyrap, lagerge qamalyp, adami qūqy taptalyp jatqanyn 2017 jyldyŋ 23 mausymynda Astanada ötken Düniejüzı qazaqtarynyŋ V qūryltaiynda (DQQ) Germaniia azamaty Ömırhan Altyn (ötken ǧasyrdyŋ ortasynda Qytaidan Tibet-Ündıstan arqyly Türkiiaǧa qaşqan bosqyn qazaqtyŋ ūrpaǧy) özektı mäsele retınde köterdı. Qazaqstan Respublikasynyŋ sol kezdegı prezidentı ärı Qūryltai töraǧasy Nūrsūltan Nazarbaev Qytaidyŋ Şyŋjaŋda ekstremizm men terrorizmge qarsy şaralar jürgızıp jatqanyn bıletının aitty, bıraq qazaqtarǧa qysym jönınde alǧaş ret estıgen syŋai tanytyp, män-jaidy Syrtqy ıster ministrlıgı arqyly anyqtaitynyn mälımdedı.
Onyŋ osy sözı memlekettık qūzyrly organdar men şeteldegı qazaqtardyŋ müddesın küitteu üşın arnaiy qūrylǧan QDQ siiaqty qoǧamdyq ūiymdardyŋ Şyŋjaŋ problemasyna qatysty būdan bylaiǧy pozisiiasyn anyqtap berdı. Ol pozisiia «Şyŋjaŋdaǧy adam qūqynyŋ taptaluy – Qytaidyŋ ışkı ısı, oǧan eşkımnıŋ aralasuǧa qaqy joq» degenge saiady.
Degenmen, mūndai ūstanym Qazaqstan bilıgınıŋ şeteldegı qazaqtardy elge şaqyru, olarǧa jeŋıldetılgen türde azamattyq beru üşın qabyldaǧan köşı-qon zaŋyna qaişy bolatyn. Sondyqtan resmi Astana (Nūr-Sūltan) «Şyŋjaŋda konslagerler joq», «käsıpke qaita oqytu» ortalyqtarynda etnikalyq qazaqtar joq» nemese «Qytai bilıgı «oqytu ortalyqtarynan» qazaqtardy tügel bosatty» degenge saiatyn alǧaşqy sözı keiıngısıne qaişy qūbylmaly pozisiia ūstandy jäne mūndai aiar saiasatty älı jalǧastyryp keledı. Būlaişa müläiımsıp, imenşektep bügılu Qazaqstannyŋ avtoritarlyq bilıgınıŋ Qytaiǧa äbden kırıptar bolǧanyn, tyǧyryqqa tırelgenın körsetedı.
Qytaiǧa barǧan Qazaqstan azamattaryn konslagerler men türmelerge qamap tastaǧanda da narazylyq notasy joldanbady. BŪŪ-nyŋ jalpyǧa bırdei adam qūqyn saqtau, ana men bala müddesı, otbasyn bölmeu, bosqyndarǧa pana beru jönındegı halyqaralyq konvensiialary Qytai-Qazaqstan qatynasynyŋ qūrbandyǧyna şalyndy, liberalizm qūndylyqtary aiaqasty etıldı.Resmi Astana Pekinnıŋ yǧyna jyǧylǧany bır särı, beitarap pozisiia ūstanyp öz aldyna tynyş jatpady: Şyŋjaŋdaǧy zūlmattyŋ qūrbandary jönınde memlekettık jäne täuelsız aqparat qūraldaryna jazuǧa, oralman ūiymdaryna problemany aşyq aituǧa tiym saldy. Osy tūsta Qytaidyŋ būrynǧy azamattarynan qūralǧan «Atajūrt erıktılerı» Şyŋjaŋdaǧy zūlmattan qazaqtardy qūtqaru üşın auqymdy jūmysty bastady. Jūmys ekı baǧytty qamtydy: WhatsApp jelısı arqyly qūrylǧan toptar qarjy jinap, äke-şeşesı, asyrauşysy Şyŋjaŋ lagerlerıne qamalyp, Qazaqstanda qarausyz qalǧan bala-şaǧany azyq-tülık, kiım-keşekpen qamtamasyz etudı bastady; Şyŋjaŋdaǧy zūlmatqa nazar audaryp, aqparat qūraldarynan söz järdemın alu üşın konferensiialar ūiymdastyrdy, Qazaqstan Prezidentıne, Syrtqy ıster ministrlıgıne jäne basqa da qūzyrly organdarǧa aryz jazudy köbeittı. Bıraq būl äreketten joǧaryda aitylǧan sebepke bailanysty nätije şyqqan joq.
Osyndai qiyn kezeŋde «Atajūrt erıktılerıne» Serıkjan Bıläşūly kelgen bolatyn. Işkı Qytaida bılım alǧan soŋ, älemdı aralap qaitqan, bırneşe tıldı (qazaq, qytai, aǧylşyn, ūiǧyr, türık) jetık bıletın, geosaiasi jaǧdaiǧa qanyq Serıkjan Bıläşūly ūiymnyŋ strategiiasy men taktikasyna özgerıs engızdı, Şyŋjaŋdaǧy qazaqtardyŋ qasıretın qytai-qazaq diskursynda emes, jalpyǧa bırdei adam qūqy mäselesı retınde qarastyryp, ony älemdık qauymdastyqtyŋ talqysyna saludy közdedı.Qytai kommunisterınıŋ köp jylǧy ideologiiasymen ulanǧan, boiyn qorqynyş pen ürei bilegen oralmandardy tuystary üşın sūrau salǧyzyp, aryz jazdyru da qiyn bolatyn. Sondyqtan problemany tek qana aşyqqa şyǧyp jariia türde ǧana, älemdık qauymdastyqtyŋ qysymy arqyly şeşuge bolatyny jönınde halyq ışınde tüsındıru jūmystary jürgızıldı. Şyŋjaŋdaǧy repressiiadan japa şegıp jatqan ärbır adamnyŋ taǧdyry älemnıŋ bırneşe tılınde jazylyp, onyŋ qazaqşa nūsqasy Qazaqstan bilıgıne joldandy, al aǧylşynşa nūsqasy köbeitılıp, BŪŪ-nyŋ Jenevadaǧy ofisıne jäne adam qūqyn qorǧaityn halyqaralyq ūiymdarǧa joldandy. Şyŋjaŋdaǧy adam qūqyn aiaqasty etıp, türkı tıldes halyqty joiyp jıberuge baǧyttalǧan saiasatqa Qazaqstannyŋ resmi ūstanymy «Sairagül oqiǧasynda» anyqtaldy. Sairagül Sauytbaidyŋ küieuı men kämelet jasyna tolmaǧan ekı balasy – QR azamaty. Qytai tılı mūǧalımı mamandyǧy boiynşa bılım alǧan Sairagül Şyŋjaŋda balabaqşa meŋgeruşısı qyzmetın atqarǧan sebeptı jūmysyn tezdetıp tapsyryp ötkızuge mümkındıgı bolmaǧan. Jergılıktı bilık ony lagerdegı tūtqyndarǧa qytai tılın üiretuge mäjbürlep jektı. Oǧan Qazaqstandaǧy küieuı men balalaryn şaqyrtyp alu jönınde talap qoidy, talap oryndalmaǧan jaǧdaida özı de lagerge qamalatyny eskertıldı. Osyndai qyspaqta qalǧan Sairagul Sauytbai Qorǧas şekara beketı arqyly Qytaidan tauar tasyp jürgen äielderge aralasyp qaşyp keldı. Almaty oblysynyŋ Esık qalasynda tūratyn otbasymen qauyşqan künnıŋ erteŋıne ony ŪQK qyzmetkerlerı qamauǧa aldy. Tergeu izoliatorynda üş ai otyrǧan Sairagul Sauytbaiǧa 2018 jyldyŋ tamyz aiynda 6 ai şartty jaza kesıp, üiqamaqqa jıberdı. Ol būǧan deiın köşı-qon qyzmetınen Şyŋjaŋdaǧy saiasi repressiiadan bassauǧalap qaşqan adam retınde bosqyn märtebesın sūraǧan. Bıraq onyŋ ötınışın Qazaqstan qabyldaǧan joq, bosqyn märtebesın beruden bas tartty.
Qazaqstanda qala almai, amalsyzdan otbasymen Şvesiiaǧa qonys audarǧan Sairagül Sauytbaidyŋ taǧdyry qazaq qoǧamyndaǧy ekı tüitkıldı jaitty aşyp körsettı. Bala-şaǧasymen qosylu üşın bassauǧalap kelgen anaǧa bosqyn märtebesın bermegen Qazaqstan da batys älemı alaŋdap otyrǧan Şyŋjaŋdaǧy qazaqtarǧa qarsy jasalyp jatqan zūlmatqa bei-jai qaraitynyn, BŪŪ-nyŋ adam qūqy konvensiiasyndaǧy otbasyny bölmeu şartyn öreskel türde būzyp jatqan Qytaidyŋ jaǧynda ekenın bıldırdı. Qazaqstan bilıgınıŋ bosqyn märtebesın beru – saiasi emes, gumanitarlyq akt ekenın moiyndaǧysy kelmeitını äşkere boldy.Sairagül Saitbaidyŋ aituynşa, Qazaqstannyŋ arnauly organ qyzmetkerlerı odan Qytai konslagerı jönınde aitpaudy qataŋ talap etken jäne sonyŋ bodauyna «bosqyn märtebesın alasyŋ» dep auyzşa uäde berıptı. Bıraq, uäde oryndalmady... Būl Şyŋjaŋdaǧy zūlmatty jasyruǧa Qazaqstan bilıgı asa müddelı ekenın, sol müdde jolynda qazaqtarǧa, tıptı QR azamattaryna da aiauşylyq jasamaitynyn körsettı. «Sairagül oqiǧasy» Qazaqstannyŋ älemdegı imidjıne aitarlyqtai nūqsan keltıredı. Batys baspasözıne bergen sūhbatynda Sairagül Sauytbai özınıŋ jäne otbasynyŋ soŋǧy sätke deiın Qazaqstannan ümıt üzbegenın, amaly tausylǧan soŋ ǧana Europa asyp, «Şvesiia elınıŋ azamattyǧyn aludy maqsat etıp otyrǧanyn» aita kele, mūnyŋ bärın «Qytaidyŋ qaupınen tolyq qūtylu» üşın jasalǧan äreket retınde tüiındedı. Basyna kün tuǧan tört qazaqqa (özı, küieuı jäne ekı balasy) pana bola almaǧan Qazaqstan men Şvesiiany salystyrudy da ūmyt qaldyrǧan joq. «Şvesiia memleketı bızdı öte jaqsy qabyldady. Būl jerde zaŋ kemeldengen, jūmystyŋ bärı jüielı, jaqsy atqarylady eken. Bızdıŋ barlyq jaǧdaiymyzdy jasap berdı, qūjattardy räsımdeuge Şvesiianyŋ memlekettık qyzmetkerlerı kömektesıp jatyr» dedı ol. Sairagüldıŋ osy üş-tört auyz sözınıŋ astarynda ökınış te, ışın kernegen yza da bar. Ol tarihi otanyna Qytaidan qaşyp kelgende, Qazaqstannan üi-jai, basqa da materialdyq kömek sūraǧan emes. Onyŋ bar armany – ekı balasyn baǧyp, qazaqtyŋ ūlan-ǧaiyr jerınıŋ bır būryşynda küneltu edı. Mūny ol taǧdyrşeştı sottyŋ bärınde mälımdegen.
Bıraq Qazaqstan ökımetı qol qoiyp, mındetteme alǧan otbasyny aiyrmau, ana men bala jäne kämelet jasyna tolmaǧan balalar qūqy jönındegı halyqaralyq konvensiialardy aiaqasty etıp, Sairagül Sauytbaiǧa bosqyn märtebesın beruden bas tartty. Tıptı Qazaqstan ükımetı şettegı etnikalyq qazaqtardy Qazaqstanǧa qaitaru jönınde arnaiy qabyldanǧan zaŋdy da qaperıne almady. Qazaq bilıgınıŋ osy ädıletsız şeşımın Sairagül de, Qazaqstan azamattyǧy bar onyŋ balalary da, küieuı de eşqaşan ūmytpaidy, olardyŋ jüregınıŋ bır būryşy tas bolyp qatyp qalǧan şyǧar.Sairagül Sauytbaidyŋ otbasy Qazaqstannan eşqandai jaqsylyq körgen joq. Tırnektep jinap-tergen dünie-mülkın Qytaiǧa tastai qaşqan otbasy Esık qalasynda jaman bır üidı jaldap tūrdy, jalǧyz siyrdyŋ airan-sütın ışıp künelttı... Aqyrynda sol siyrdy satyp, jolkıre qylyp, alystaǧy Şvesiiadan pana ızdep, qaŋǧyp kettı. Sairagüldıŋ basynan ötken oqiǧa jalǧyz emes. Jaǧdaiy osyǧan ūqsas otbasy köp. Äkesı nemese şeşesı Qytaidyŋ «saiasi üirenu» lagerıne qamalyp, «tırı jetım» bolyp qalǧan balalardyŋ janaiqaiy älı qazaq dalasynda jaŋǧyryp tūr. Qytai-qazaq şekarasyndaǧy tıkenek symmen bölınıp qalǧan qanşama otbasy bar?! Şetelden Qazaqstanǧa köşıp kelıp, kedeişılıktıŋ qamytyn kiıp, auyr tūrmystan qajyǧan otbasylar da şaş-etekten. Ondai problemany batyly jetkenderdıŋ auzynan ǧana estimız. Ondai problemany Sairagül siiaqty qaisar adamdardyŋ äreketınen ǧana köremız. Bız bılmeitın, bız estımegen qanşama qiyn taǧdyr bar, qanşama qasırettı oqiǧa bar. Būl – «myŋ ölıp, myŋ tırılgen qazaqtyŋ» basyna tüsken taǧy bır näubet, ūlttyŋ taǧdyrşeştı mäselesı.
Qazır Sairagül Sauytbaidan basqa şekaradan zaŋsyz ötıp kelgen 5 adam bar: Qaişa Aqan (6 aiǧa şartty jazaǧa kesılgen), Tılek Täbärıkūly (6 aiǧa sottaldy), Baǧaşar Mälıkūly (qylmystyq ıs qozǧalyp, qysqardy) jäne Qaster Mūsahanūly men Mūrager Älımūly (ekeuı de 1 jylǧa sottaldy, qazır türmede otyr). Olardyŋ üşeuınıŋ (Qaişa Aqan, Qaster Mūsahanūly, Mūrager Älımūly) pana ızdeuşı kuälıgı bar, bıraq «Sairagül oqiǧasyn» eske alsaq, olarǧa bosqyn märtebesınıŋ berıluı neǧaibyl.«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy,
Halyqaralyq jurnalister federasiiasynyŋ (IFJ) müşesı
Tūrarbek QŪSAIYNOV.
Foto aşyq derekközden alyndy.
Ūqsas jaŋalyqtar
