5 qaŋtardan bastap «Qazaq elı» serialynyŋ kinonūsqasy – «Almas qylyş» filmı jalpyūlttyq prokatqa şyqty. Täuelsızdıktıŋ şirek ǧasyrlyq toiyna tartu bolǧan kinotuyndynyŋ tūsaukeserı mereke künderı Astana jäne Almaty qalalarynda öttı. Alǧaşqy körermenderdıŋ būl filmnen alǧan äserı ärtürlı boldy. Körgen adamdardyŋ arasynda maqtaǧandar da, synaǧandar da tabyldy. Anyq-qanyǧyna jetu üşın bız osy kinodastannyŋ tüsıru tobynda bolyp, dialogtaryn jazǧan önertanuşy Erlan TÖLEUTAIMEN sūhbattastyq. Önertanuşy keiıngı jyldary ülken ekranǧa jol tartqan «Amanat», «Anaǧa aparar jol» syndy filmderdıŋ jaryq köruıne de sübelı ülesın qosty. Bıraq būl joly «Almas qylyştyŋ» töŋıregınde ǧana äŋgımelesudı jön kördık.
– Erlan aǧa, «Almas qylyş» sätsızdeu bolǧan «Köşpendıler» filmınıŋ olqy tūstaryn toltyratyn siiaqty. «Almas qylyştyŋ» ūtymdy tūstaryn atap ötseŋız. Köpşılıktı ol nesımen tartuy mümkın?
– Ärine, körermennıŋ «Almas qylyşty» «Köşpendıler» filmımen salystyratyny tüsınıktı jait. Ekeuı de köşpelıler tarihynan syr şertedı, iaǧni tarihi drama janryna jatady. Alaida, ekı filmnıŋ tüsırılu barysy jer men köktei. Salystyra aitsaq, «Köşpendıler» filmın tüsıruge 40 million dollar şamasynda qarjy jūmsaldy. «Jau jürek myŋ bala» 11 million dollarǧa tüsırıldı. «Almas qylyş» 3 million dollarǧa jeter jetpes qarajatty qanaǧat tūtty. Onyŋ özı üzdık-sozdyq bölınıp tūrdy. Äitse de rejisser Rüstem Äbdıraşev osyndai az qarajatpen būǧan deiın tüsırılgen tarihi filmderden auqymdyraq, sapaly kino tüsıre aldy dep oilaimyn. İdeialyq quaty, ideologiialyq mazmūny jaǧynan atalǧan film «Köşpendıler» siiaqty tarihi filmderden köş ılgerı. Būl filmde osydan bes jarym ǧasyr būrynǧy köşpelı babalarymyzdyŋ memleket qūru tarihy ūlttyq közqaras tūrǧysynan şynaiy taspalandy. «Almas qylyş» – qazaq köpten kütken film.
– Jalpy osy film rejisserı Rüstem Äbdıraşevtıŋ jūmysy turaly ne aitasyz? Sızdıŋ oiyŋyzşa ol özıne jüktelgen mındettı alyp şyǧa aldy ma?
– Rüstem Äbdıraş – qazaqy ortada ösken, älem häm köşpelıler tarihyn köp oqyǧan, köp toqyǧan bılımdı azamat. Ömır jolyn suretşı bolyp bastaǧan. Būl rejisserge asa qajet mamandyq. Biylǧy jyly Oŋtüstık Koreiada, ataqty Pusan festivalınde Aziianyŋ 100 üzdık rejisserınıŋ esımderı atalyp, arnaiy kıtap bolyp şyqty. Osy bedeldı tızımge qazaqtyŋ tört rejisserınıŋ esımderı aişyqtalyp jazyldy. Olar: Şäken Aimanov, Därejan Ömırbaev, Rüstem Äbdıraşev jäne Ädılhan Erjanov.
Rüstemnıŋ esımı älemge tanymal rejisserler Iаsudziro Odzu, Akira Kurosava, Hou Hsia-Hsien, Satiadjit Rei, Abbas Kiiarostami siiaqty daŋqty kinogerlermen qatar atalǧanyna quandyq. Atalmyş tızımge kinoindustriiasy damyǧan Japon memleketınen – 18, bır jarym milliardqa juyq halqy bar Qytaidan – 11, İndiia men Koreiadan – 10, İran men Filipinnen – 9 rejisser kırdı. Al bızdıŋ tuystas Orta Aziia memleketterınen, Qyrǧyzstannan – 2, Özbekstan, Türkımenstan, Täjıkstan respublikalarynan jalǧyz rejisserden ǧana atalmyş tızımge ılıktı. Osy tūrǧydan alǧanda, būl – qazaq kinosyna berılgen ülken baǧa.
Rüstem «Almas qylyş» filmıne tūlǧa retınde tolysqan, rejisser retınde pısıp jetılgen der şaǧynda keldı. Sosyn Rüstemnıŋ boiynda rejisserge kerektı tabandylyq, qajyrly qairat mol. El aldyndaǧy, körermen aldyndaǧy jauapkerşılıktı tereŋ sezıne bıledı. Nar täuekeldıŋ adamy. Filmdı tüsıru kezınde adam aitqysyz qiyndyqtarǧa kezıktık.
Mäselen, tüsırılımdı 2015 jyldyŋ şılde aiynda bastauymyz kerek edı. Ministrlık uädelı qarjyny köp keşıktırıp, tek qyrqüiek aiynda ǧana bere aldy. Tüsırılım jūmystary Alataudyŋ 1800 – 2000 metrlık biık beldeuınde jürgızıldı. Suyq tüsıp kettı, artynan qylyşyn süiretıp qys keldı. Erıksız etekke tüstık. Osy qara suyqta aqpan aiyna deiın dalada bürseŋdep jürıp kino tüsırdık. Filmdı körgen kezde baiqaǧan bolarsyz, salqar köş dalany dübırletıp ketıp barady, al adamdardyŋ üstınde jazdyq kiım, mūzdai qūrsanǧan sauytty äsker. Temır sauyt adamnyŋ denesın qaryp jıberedı ǧoi. Film – osyndai ekstremaldy jaǧdaida tüsırıldı. Mūndai sätterde Rüstem ideolog bola bıldı, tüsırılım tobyna jıger berıp, demep qairap otyrdy.
Ärine, tüsırılım tobyna, kinoger qauymǧa myŋ alǧys. Qiyndyqtarǧa şydas berdı, qajymai tözdı, būl oraida bärımızge Qazaq memleketınıŋ ırgesın qalaǧan danyşpan handarymyz ben saiypqyran erlerımızdıŋ eldık mūrat jolyndaǧy qiian-keskı küresın jas ūrpaqqa paş etıp jatyrmyz degen biık jauapkerşılık, patriottyq sezım dem berdı dep oilaimyn.
– Osynyŋ aldynda tarihymyzdy älemge tanytady degen «Köşpendılerdıŋ» sätsızdıkke ūrynuynyŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Öz basym «Köşpendıler» filmın mansūqtaudan aulaqpyn. Onyŋ körermen köŋılınen şyqpai qaluynyŋ ekı-üş qana sebebı boldy. Bırınşıden, filmdı bırneşe rejisser tüsırdı, olarda bırauyzdylyq, ortaq mämıle, berık konsepsiia bolmady. Aqqu kökke, şortan kölge, şaian şölge tartqan jaǧdai oryn aldy. Masqara bolǧanda, filmnıŋ Amerikadan attai qalap aldyrylǧan bas rejisserı tüsırılım alaŋyn tastap, elıne ketıp qaldy. Sol kezde «Qazaqfilmde» şeteldık mamandarmen iurisdiksiialyq qūjat jasai alatyn bılıktı mamandar da bolmaǧan siiaqty. Kelısımşarttaǧy olqylyqty sezıp qalǧan amerikalyq aqşasyn alyp alǧan da, tüsırılım alaŋynan taiyp tūrǧan.
Ekınşı ketken bır aǧattyq – kinodaǧy basty rölderdı somdauǧa taǧy da sol amerikalyq akterlardyŋ şaqyryluy. Būl – öreskel qatelık boldy. Abylaidai kemeŋger hanymyzdy qandai jaǧdai bolǧanda da ūlttyq akterımız somdau kerek edı. Osy faktorlar körermennıŋ narazylyǧyn tudyruǧa sebep boldy.
Desek te, «Köşpendıler» filmınıŋ jaqsy jaqtaryn aitqan jön. Bız tek synauǧa, mıneuge kelgende aldymyzǧa jan salmaimyz. Syn – ädıl, käsıbi boluy kerek. Mäselen, «Köşpendılermen» bırge qazaq kinosyna amerikalyq jüie keldı. Būl – älemdegı eŋ ozyq, eŋ jetılgen jüienıŋ bırı. Qazır qazaq kinosynda bırneşe departament jūmys ısteidı. Är departamenttıŋ basşylary öz ısınıŋ mamany bolyp alǧan. Qai jaǧynan bolsyn ūtymdy. Sosyn «Köşpendılermen» bırge qazaq kinosyna ozyq tehnologiia keldı. Ol kezde ışımızde būl tehnologiiany meŋgergen mamandar joqtyŋ qasy bolatyn. Film tüsırılıp bıtkennen keiın būl tehnikanyŋ bärı «Qazaqfilmde» qaldy. Osynyŋ negızınde jaŋa tehnologiianyŋ syryn bıletın, ony täuır meŋgergen jas mamandar ösıp şyqty.
Al «Almas qylyş» filmınde joǧaryda atalǧan keleŋsızdıkter oryn alǧan joq. Filmdı ūlttyq rejisser tüsırdı, ūlttyq mamandar jūmys ıstedı, özımızdıŋ akterler oinady. Tek būl joly qarjy jaǧy ǧana qolbailau boldy. Erkın kösıluımızge mümkındık bermedı, adymymyzdy aştyrmady.
Ärine, kinoda qarjysyz eş mäsele şeşılmeidı. Barlyǧy da sol qarjyǧa kelıp tıreledı. Bırde tüsırılım alaŋynda jūmys jürmei toryqqanda «Köşpendılerge» bölıngen 40 million dollardy «Almas qylyşqa» bergende ǧoi dep Rüstem ekeumızdıŋ armandaǧanymyz bar…
– Film ssenariiınıŋ avtorlary Esenberlinnıŋ romanynan qanşalyqty auytqydy, jalpy olar jaŋalyq engıze aldy ma?
– Filmnıŋ ssenariiın Timur Jaqsylyqov pen Smaǧūl Elubai aǧamyz jäne Rüstem Ädıraşevtıŋ özı jazdy. Kino dramaturgiiasynyŋ öz zaŋdary bar. Ol özıne baǧyndyrmai qoimaidy. Osy tūrǧyda auytquşylyq boldy.
Degenmen atalmyş roman filmge leitmotiv etıp alyndy. Romandaǧy tarihi tūlǧalar, ülken oqiǧalar tügeldei derlık kino tılıne ainaldyryldy. Tıptı, men keibır diologtardy romannan sözbe-söz aluǧa tyrystym. Keiın odan bas tarttym. Öitkenı, kıtabi tıldı kinoǧa tolyq qoldana almaisyŋ. Būl jerde ssenarister tek qana Iliias Esenberlinnıŋ derekterıne süienıp qoiǧan joq, belgılı, bedeldı tarihşylardyŋ jazǧan eŋbekterıne de süiendı.
Rüstem Äbdıraşevtıŋ aldynda būl kıtaptar tau-tau bolyp üiılıp jatty. Onyŋ ışınde Aqsaq Temırdıŋ ǧūmyrnamalyq kıtabyna deiın boldy. Menıŋ özım Mūhamed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi», Zahir ad-din Babyrdyŋ «Babyr-nama» taǧy da basqa ataqty tarihi eŋbekterge jügınıp otyrdym.
– Özıŋız aitqan eŋbekterden qandai derekterdı paidalandyŋyzdar? Endı filmdegı tarihi şyndyq mäselesıne kelsek…
– Negızgı mamandyǧym tarihşy bolǧandyqtan, ol zaman oqiǧalary men syrlaryn bır kısıdei bılemın. Bıraq, tarihi däldık üşın bärın qaita qarauǧa tura keldı. Mäselen, Moǧolstan, onyŋ bileuşısı Esenbūǧa han turaly derekterdı sol zamannyŋ kuägerı Mūhamed Haidar Dulatidıŋ eŋbegınen aldyq. Etnikalyq qūramy ärkelkı Moǧolstan memleketın Şaǧatai tūqymynan şyqqan handar bilegen. Olar dulat ämırlerınıŋ yqpalynda bolǧan. Al, dulattar – qazırgı qazaqtar. Moǧolstannyŋ köp halqyn qazırgı qazaq rulary qūraǧan.
Küngei jaǧyn qyrǧyzdar mekendegen, qalalarynda otyryqşy taranşylar köp bolǧan, sarailarynda känizäk küŋder ūstalǧan. Rejisser būl känizäktardy biletu arqyly – Moǧolstan zamanyndaǧy han saraiynyŋ atmosferasyn beruge tyrysty. Moǧoldar ısläm dının qatty ūstanǧan. Säldesı joqtardyŋ bırden basy şabylatyn bolǧan. Osy sebeptı bızdıŋ kostium suretşılerı moǧoldarǧa kökşıl sälde kigızdı. Bır qyzyǧy, dın küşeiıp tūrǧan şaǧynda Moǧolstan halqy ışkılıkke salynady, handary tıptı ışkış bolyp, ışınde araqtan ölgenderı bolady.
Kerei men Jänıbek bastaǧan qazaqtar jer sūrap kelgende Esenbūǧanyŋ haly müşkıl edı. Mäuerenahrdaǧy Aqsaq Temır tūqymdary Esenbūǧanyŋ aǧasy Jünıske Moǧolstannyŋ taǧyn alyp beruge ärekettenıp jatqan bolatyn. Şyǧysynda oirattardyŋ şabuyly küşeigen sät. Qyrǧyzdar da baǧynbai bara jatqan. Osy qysyltaiaŋda qazaqtar kelıp jer sūraidy. Esenbūǧanyŋ bermeske amaly qalmaǧan edı. Filmdı körgen bıreuler qazaqtar özbekterden qorlyq körıp bölınıptı degen söz taratyp jürgen körınedı. Būl – üstırt pıkır. Ol kezdegı özbekterdıŋ būl özbekterge eş qatysy joq, olar köşpelı özbekter, iaǧni bızdıŋ ata-babalarymyz – qazaqtar.
Tüsınıktı boluy üşın äuelı özbek atauynyŋ qaidan şyqqanyna keleiık. 1313 – 1342 jyldary Altyn Ordany Özbek esımdı han bilegen. Özbek – islam dının alǧaş qabyldaǧan Altyn Ordanyŋ alǧaşqy handarynyŋ bırı. Özbek han bilıgınen bastap, Deştı Qypşaq jūrty özbek atala bastaǧan, qypşaq-özbek bop jürgen kezderı de bolǧan. 1428 jyly Äbılqaiyr Şaibani bilıkke kelgennen keiın būl köşpelı özbekter memleketı, tarihi ädebietterde Äbılqaiyr handyǧy nemese Özbek ūlysy ataldy. Aq Orda ūlysynyŋ ornynda ornaǧan köşpelı özbekter memleketı batysynda Jaiyq özenımen şektestı, oŋtüstıgı Aral teŋızı men Syrdyŋ tömengı aǧysyna deiın, soltüstıgı Tobyl men Ertıs özenderınıŋ orta aǧysyna deiın sozylyp jatty. Handyqtyŋ astanasy Sıbırdıŋ Tömen jazyǧyndaǧy Tūra qalasy boldy. Keiınırek Syǧanaq şaharyna köşırıldı. Äbılqaiyr hannyŋ «sartqa» iaǧni bügıngı özbekke qaiyryluy osy kezden bastalady. Öitkenı qol astyndaǧy köşpelı özbekter bırtındep, 1460 jyldardan bastap, Kerei men Jänıbek sūltandarǧa erıp, Moǧolstanǧa qazaq şyǧyp kete bastaidy. Būl ürdıs bırneşe jyldarǧa sozylady. Aqyrynda köşpelı özbekter – qazaqtardan aiyrylyp halyqsyz qalǧan Äbılqaiyr qaramaǧyndaǧy qalǧan-qūtqan köşpelı özbekterdı Ämır Temır tūqymdarynyŋ ūlysy – Mäuerenahrdy jaulap alǧan soŋ, sol ūlystyŋ otyryqşy sart, soǧdy, täjıkterımen aralastyryp Şaibani memleketınıŋ negızın salady. Keiın būl ūlys Būqar handyǧyna ainalady.
Būqar handyǧy negızınde Qoqan, Hiua, Horezm handyqtaryn bırıktırgen Sovet ükımetı 1920 jyly oǧan Özbekstan respublikasy degen atau berdı. Al Äbılqaiyr bilegen Köşpelı özbekter memleketı 1469 jyly Äbılqaiyr ölgen soŋ, Qazaq handyǧynyŋ qūramyna qosyldy. Sondyqtan būl jerde «özbekterden qorlyq köru» degen mäsele atymen joq. Mäsele köşpelı özbekterdı ädıl bilei almaǧan, söitıp qol astyndaǧy halyqtan aiyrylyp qalǧan Äbılqaiyr Şaibanida. Ol Aq Orda bileuşısı Baraq handy öltırtıp, taǧyn tartyp alǧan adam. Bilıkke kelgen soŋ, Joşynyŋ Orda Ejennen taraityn tūqymdaryna kün körsetpegen. Öitkenı Äbılqaiyr Joşydan taraityn Şaiban tūqymy, al Baraq han, onyŋ ūly Jänıbek sūltan, Bolat sūltannyŋ ūly Kerei sūltan – barlyǧy Joşynyŋ ülken ūly Orda Ejen tūqymdary, Aq Ordanyŋ zaŋdy mūragerlerı. Taq üşın küreste būlar Aq Ordany qūlatqan Äbılqaiyrǧa ata jau.
Aq Orda taǧyn zaŋsyz ielengen Äbılqaiyr öz zamanynyŋ ozbyr bileuşısı bolǧan adam. Äbılqaiyr zamanynda soǧys köp bolyp, halyq jaugerşılıkten qajyǧan. Osyndai alasapyranda Äbılqaiyrdyŋ aidap saluymen qaraqypşaq Qobylandynyŋ arǧyn Aqjol bidı öltıru jaǧdaidy odan ärmen uşyqtyryp jıberedı. Söitıp, būl oqiǧa köşpelı özbekterdıŋ qazaq şyǧyp, Äbılqaiyrdan bölınıp ketuımen aiaqtalady. Ol zamanda ūlys qūramynan şyǧyp, ordany, handy tastap, erkındıkke ketıp qaludy «qazaq şyǧyp ketu» dep ataǧan. Köşpelı özbekter de Äbılqaiyr hanmen at kekılın kesısıp, Moǧolstanǧa qazaq şyǧyp ketedı. Osy oqiǧany «Aq Orda» ūlysyn qaita jaŋǧyrtuǧa tyrysyp jürgen Kerei men Jänıbek sūltandar ūtymdy paidalanady. Söitıp Şu boiyna kelıp, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn köteredı. Bylai qarasaŋyz, barlyǧy qazaqtyŋ tarihy, memleket qūru, ūlt bolu jolyndaǧy jankeştı küres tarihy. Sol kezdıŋ oqiǧalaryna bajailap qarasaq, Äbılqaiyrdyŋ qol astyndaǧy halyqtyŋ denı qazaqtar, Moǧolstandy jailaityn eldıŋ de köbı qazaqtyŋ ru taipalary, Kerei men Jänıbektıŋ soŋyna ergen el de – qazaqtar. Tek är ūlystyŋ qūramynda tarydai şaşyrap, ūlt bolyp ūiysa almai jürgen şaǧy. Būǧan Noǧailydan ırge aiyrǧan ru-taipalardy qosyŋyz. Barlyǧynyŋ bır-aq mūraty bar, ol – köşpelılık dästürmen halyq sailaǧan qamqor hany bar erkın el bolu. Osy mūratty arman bır arnaǧa toǧysa kele, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraq köteruıne negız bolady. Būrynǧy «qazaq şyǧyp ketu» – endı kiız tuyrlyqty alaş ūrandy köşpelı jūrttyŋ ortaq atauyna ainalyp, nätijesınde qazaq ūlty, qazaq memleketı tarih sahnasyna şyǧady.
Keiın Moǧolstan da küiredı, Kök Orda da qūlady. Noǧaily zamany da tarih sahnasynan kettı. Olardyŋ qarǧa tamyrly halqy, tılı bır, dını bır, arman-müddesı ortaq jūrty Qazaq handyǧyna qosyldy. Atyrau men Altaidyŋ, Alatau men Arqanyŋ arasyndaǧy köşpelılerdıŋ altyn besıgı qazaq halqyna mäŋgılıkke miras bolyp qaldy. Filmde osy oqiǧalar kino tılımen baiandaldy. Ärine, kei jerlerde körkem şyndyqqa kezek berdık. Onsyz kino bolmaidy. Bıraq, tarihi şyndyqtar, hronologiialar saqtalyp otyrdy. Öitkenı jas ūrpaqty qazaq memlekettıgınıŋ ırgetasyn qalaǧan ata-baba tarihynan adastyrǧymyz kelmedı.
TYŊ AKTERLERGE TAŊDAU JASALDY
– «Almas qylyş» filmıne köbınese teatr akterlerı tartylǧan siiaqty. Jalpy «Qazaq elı» serialynyŋ tüsırılımı bastalǧanda kasting jariialanyp, qarapaiym jūrt arasynan şyqqandar da filmge tüsıptı. Akterlık qūram turaly ne aitasyz?
– «Almas qylyşpen» bırge qazaq kinosyna jaŋa akterler legı kelgendei. Rejisser Rüstem Äbdıraşev basty rölderdı somdau üşın būryn qazaq kinosynda körıne qoimaǧan tyŋ akterlerge taŋdau jasady. Atap aitsaq, basty röl – Kerei handy somdaǧan Qairat Kemalov, Qasym sūltan – Meiırǧat Amangeldin, Şahmūhamed – Niiazbek Şaisūltanov, Jahanbike – Mädina Esmanova, Zeŋgı – Äşım Ahmetov, taǧy basqalar.
Menıŋşe, atalǧan akterler öz rölderın tamaşa alyp şyqty. Kerei (Qairat Kemalov) – ömır körgen, täjıribelı, halyqşyl sūltan. Jaugerşılıkte qaitpas er, mosqal tartqan jasyna qaramastan qan maidanda jauyna jannan keşıp qylyş sermeidı. Bilık üşın küreste – äbjıl diplomat, är sözın alystan oraǧytyp, şaqtap söileidı. Üstırttıkke salynbaidy. Mūny bız Äbılqaiyr hanmen söz yrǧasqanda baiqaimyz. Bıraq, kerek kezınde aitar oiyn salmaqtap, batyl aityp salady. Mūnysy – Moǧolstan hany Esenbūǧaǧa talap qoiǧanda anyq körınedı. Jüzınde Şaiban tūqymdarynyŋ tızesı batqannan qalǧan auyr ömırdıŋ ızı, bilıkten qaǧaju körgendık taby bar.
Al Jänıbek kerısınşe, albyrt, qyzu qandy, han aldynda da, qara aldynda da aitar sözın ırıkpei aityp salatyn täuekelşıl jas sūltan. Osy oraida Qairat Kemalov pen Erkebūlan Daiyrovtyŋ (Jänıbek sūltan) tandemı sättı şyqty dep oilaimyn. Ekeuı de el qamyn jegen armany biık erler, bilık üşın küreste halyq küşıne süienedı. Ärine, taq üşın tartysta ne bolmaidy deisız. Äsırese, kinoönerınde – aiarlyq, qatygezdık, satqyndyq, ekıjüzdılık, betsızdık – bärı äsırelenıp körsetıledı. Bıraq, bız tūŋǧyş handarymyzǧa mūndai jamandyqtar taŋudan, arsyzdyqtar arqalatudan saqtandyq.
Mäşhür Jüsıptıŋ «Būrynǧynyŋ bärı äulie bolǧan» degen tamaşa sözı bar. Bız de bahadür handarymyzǧa osy tūrǧydan keldık. Alǧaşqy handarymyzdy atalǧan qasietsızdıkterden ada, memleketşıl, halyqşyl, kemeŋger tūlǧalar retınde körsetuge tyrystyq. Jas ūrpaqqa, keleşek el basşylaryna ülgı bolsyn dedık.
Zamanymyzdyŋ tamaşa akterı Doshan Joljaqsynov ta būl joly öz biıgınen körındı. Naǧyz hanǧa tän kesek mınezder körsete aldy. Qobylandy batyrmen sahnasyn esıŋızge alyŋyz. Äbılqaiyr Şaibani – (Doshan Joljaqsynov) öz zamanynyŋ ūly patşasy. Bıraq «Arystan qartaisa tyşqanşy bolady…» Qartaiyp, qolynan küş kete bastaǧanda ol bilıktı uysynan şyǧarmau üşın bärıne barady. Bıraq qanşa zūlym bolsa da patşanyŋ boiynan keŋdık, märttık, bekzattyq, jomarttyq siiaqty qasietter joǧalmaq emes. Erte zaman patşalary osylai bolǧan. Mıne, osyndai san qily kürdelı mınez iesı, tūlǧasy qaişylyqqa toly bileuşını Doshan Joljaqsynov sättı somdai bıldı. Onyŋ ümıt artqan nemeresı Şahmūhamed – (Niiaz Şaisūltanov) özınıŋ süiıktı atasyna ūqsaǧysy keledı. «Besıkten belı şyqpai jatyp» qanǧa qūmartady. Ainalasyna ölım uyn sebemın dep jänıgedı. Keiın özı han bolǧanda, ol būl armanyna jetedı. Şahmūhamedtıŋ tūsynda qan köp tögılgen edı.
– Osy jerde bır sūraq, synşylar Äbılqaiyr Şaibanşah pen Şahmūhamedtıŋ auzynan «Törede bauyr bolmaidy» degen söz jiı qaitalanady dep jatyr. Būǧan ne deisız?
– Jiı şyqsa nesı bar! Būl – Şaiban äuletınıŋ devizı. Bilık üşın küreste tuǧanyn aiamaǧan atasy būl sözdı bolaşaq taq iesı – süiıktı nemeresıne ösiet retınde bır märte aitady. Nemeresı Şahmūhamed atasynyŋ amanat sözın ekı epizodta qaitalaidy. Filmnıŋ ön boiynda būl sözdı nebärı üş ret qana estimız. Ūran söz üşın būl köp emes.
«QAZAQ ELINIŊ» JALǦASY TÜSIRILEDI
– Al, endı özıŋızge kelsek, atalmyş filmnıŋ dialogtaryn jazypsyz. Sızge jeke röl de berılgen eken, osy jönınde aitsaŋyz.
– Mümkın sız «Qūnanbai» filmımen şatastyryp otyrǧan şyǧarsyz. «Qūnanbaida» Janaq aqynnyŋ beinesın somdadym. Al būl filmde maǧan şaǧyn ǧana röl berıldı. Film ssenariiınde Qaztuǧanmen söz qaǧystyratyn jauynger aqynnyŋ rölı bar. Tıptı ekeuınıŋ «aitysyn» qaǧazǧa tüsırıp te qoiǧan edım. Alaida qarajattyŋ tügesıluıne bailanysty būl epizod kelesı mausymǧa qaldy.
Kelesı mausym demekşı, Alla jazsa, «Qazaq elınıŋ» jalǧasyn tüsıremız. Alǧaşqyda Rüstem Äbdıraşev filmnıŋ 20 seriiasyn bırden tüsırgısı keldı. Qarjy jetpeuıne bailanysty qalǧan 10 seriiasy keiıngıge qaldyryldy. Äitse de, ol on seriianyŋ bırazy tüsırılıp ülgerıldı. Qazır ol qorjynymyzda jatyr. Tiıstı qarajat bölınıp, qosymşa tüsırılımge ekı aidai uaqyt berse, būl mäsele oŋynan şeşıledı dep oilaimyn. Sonda būl tolyq aiaqtalǧan 20 seriialy tarihi serial bolmaq. Ükımetımız, janaşyr el aǧalary «Qazaq handyǧy» jobasyn aiaǧyna deiın qoldaidy dep ümıttenemın.
Filmnıŋ dialogtaryna keletın bolsaq, men būl qyzmetke «Qazaqfilm» basşylyǧynyŋ ūiǧaruymen taǧaiyndaldym. Rüstem Äbdıraşevke menı ataqty rejisser, qazırgı qazaq kinogerlerınıŋ aǧasy Satybaldy Narymbetov ūsyndy. Satybaldy aǧanyŋ qolqa saluymen men ol kısıge «Amanat» filmınıŋ qazaqşa nūsqasyn jasap bergen edım. Aǧa būl eŋbegıme dän riza bolǧan edı.
Mūnyŋ aldynda ǧana körermen jyly qabyldaǧan rejisser Aqan Sataevtyŋ «Anaǧa aparar jol» filmınıŋ de qazaqşa nūsqasyn jasaǧan bolatynmyn. Öitkenı, atalmyş filmnıŋ ssenariiın jazǧan Timur Jaqsylyqov orys tıldı azamat. «Anaǧa aparar joldy» osylaişa qazaqy ūǧymǧa jaqyndatuǧa tyrystyq. Keiın Rüstem Äbdıraşev ta «Almas qylyştyŋ» dialogtaryn jazyŋyz degende bırden kelıstım. Ärine, ılkıdegı qazaqtyŋ bai tılın kinoǧa qoldanu oŋai bolǧan joq.
Jalpy, kinogerler arasynda kinonyŋ tılı qarapaiym, körermenge tüsınıktı boluy kerek degen qasaŋ tüsınık bar. Eger būl qazırgı zamanǧy kino bolsa, qūba-qūp. Keibır rejisserler, tıptı, orys tıldı qazaqtar tüsınetın deŋgeide boluy kerek dep şyr-pyry şyǧady. Öitıp tılımızdı kino önerıne qūrbandyqqa şaluǧa bolmaidy. Äsırese tarihi filmderde qazaqtyŋ bai tılı qoldanyluy qajet, eskı söz saptau qalpy saqtalu kerek. Äitpese, filmde däuır atmosferasy bolmaidy. Sondyqtan atalmyş filmde handardy hanşa, batyrlardy batyrşa söiletuge tyrystym. Rejisser mūnyma qarsy bolǧan joq, qaita qoldap, quattap otyrdy. Degenmen kinonyŋ öz tılı bar. Ony da eskerdım. Kinonūsqasynda sözdıŋ az boluy eskerıldı. Al serial nūsqasynda aişyqty, astarly sözge, tolǧauly dialogtarǧa erık berdık. Öitkenı serialdyŋ tabiǧaty solai. Körermenge bärın tüsınıktı etıp, jaiyp tastauyŋ kerek. Arasyna astarlap bolsa da, osy zamannyŋ da kökeikestı mäselelerın synalap kırgızıp otyrdym. Zeiın salyp körgen adam tüsınedı dep oilaimyn… Öz basym semız aityp, aryq şyǧudan aulaqpyn. Baǧasyn patşa köŋıldı körermen bersın.
JALǦAN NAMYSQA TIZGIN BERMEU KEREK
– Endı äleumettık jelılerde aitylyp jatqan az-kem syndarǧa kelsek. Äbılqaiyr Şaibanidı tūqym-tūiaǧymen özbekşe kiındırgen, al Moǧolstan Ūiǧyrstan siiaqty äser qaldyrady degen pıkırler aityldy…
– Men būl jerde filmnıŋ dialogtaryn jazuşymyn. Mäsele dialogtarǧa tırelse, kez-kelgen saualǧa jauabym daiyn. Jalpy filmge – rejisserdıŋ, ssenarii avtorlarynyŋ, suretşılerdıŋ, operatorlardyŋ atynan jauap beru – menıŋ qūzyryma jatpaidy. Äitse de filmnıŋ redaktory retınde ideologiialyq jaǧyna jauapty adam bolǧandyqtan jeke pıkırımdı bıldıreiın.
Aldymen kostium mäselesın aitaiyn. Filmdegı kostiumder qalai bolsa solai tıgıle salǧan joq. Daiyndyq kezeŋınde film suretşılerı sol zamannyŋ osy däuırge jetken qanşama graviura, miniatiuralaryn yjdahattylyqpen zerttep, zerdeledı. Köptegen ǧylymi eŋbekterdı, sol zamanda hatqa tüsken jazbalardy aqtardy. Veksillologiia, geraldika mäselesı de nazardan tys qalǧan joq. Şaibanilerdı tegıs özbekşe kiındırıptı degenge kelısu qiyn. Filmdı körseŋız, Äbılqaiyr han saraidyŋ ışınde kiız üi tıgıp otyrady. Būl onyŋ köşpelı jūrttyŋ ökılı ekendıgınıŋ belgısı. Äbılqaiyr otyryqşy bolǧysy keledı, säulettı şahardyŋ törınde, eŋselı patşa saraiynda, altyn taqta otyryp, şyǧystyŋ täkappar patşalaryndai eldı saltanatpen bileimın deidı. Bıraq patşa saraiyna qazaqtyŋ kiız üiın tıktırtıp qoiuy – qyrdyŋ erkın ömırın kökseitının aŋǧartqandai… Ol ünemı basyna sälde orap jürmeidı. Keide kädımgı handar kigen töre qalpaq ta kiedı.
Auyryp jatqan Aqqozynyŋ üstındegı de qazaq äielınıŋ kiımı. Sälde mäselesı turaly berer söz aitsam, sol zamanda Orta Aziiada, jalpy Tūran dalasynda İslam dını qatty küşeidı. Bileuşıler de, qara halyq ta basyna sälde oraityn boldy. Moǧolstanda sälde bailamaǧandardyŋ ölım jazasyna kesılgenın joǧaryda aittym. Tıptı, myna türık patşalary da basyna sälde bailady. Ataqty «Süleimen sūltannyŋ» miniatiurasyn körıŋız, basyna daǧaradai sälde orap alǧan. Sälde kiiu – klimaty qatal Ūly Dalaǧa ǧana taralmady. Būǧan qazaqtardyŋ äu bastan dıni fanatizmge joq halyq ekenın qosyŋyz.
Tarihi filmderde aldyŋǧy orynǧa kostium men qaru-jaraq şyǧady. Eger tarihi filmnıŋ kostiumı men qaru-jaraǧy zamanyna sai kelmese, būl – falş. Kostiumnıŋ ekınşı jaǧy bar, kostium – körermenderge filmdegı qarsylas lagerlerdı ajyratu üşın de kerek. Bır sät bala kezımızde köp körgen soǧys kinolaryn eske alyŋyz. «Köktemnıŋ on jetı sätı» filmındegı nemısterdıŋ üsterıne qūiyp qoiǧandai jarasatyn äskeri formasyna täntı bolyp qarauşy edık qoi. Tarihi filmderde kostiumder ülken röl atqarady. Beinelep aitsaq, olar da bır-bırımen «soǧysady». Filmge ǧajaiyp körık, atmosfera beredı. Eger barlyq akterlerdı jalaŋ patriotizmge salynyp, qazaqşa kiındırıp qoisaq ne bolar edı?
Erteŋ «Almas qylyş» şetelge şyǧarylady dep kütılude. Eger barlyǧyna bırkelkı, bır tüstı qazaqtyŋ ūlttyq kiımın kigızıp qoisaq, mynalardyŋ qaisy «aq» qaisy «qyzyl» dep şeteldıkter tügılı öz körermenımızdıŋ basy qatpai ma jäne bıreudı bıreu aiyryp bolmaityn ondai qoiyrtpaq filmdı kım köredı? Būl kino tüsıru «saltyna» da qaişy bolar edı.
Osyndaida erıksız aituǧa tura keledı: bız bügıngı qazaq pen täuelsız Qazaqstandy osy qalpynda qazırgı Qazaqstan territoriiasynda op-oŋai ǧaiyptan paida bola salǧandai köremız. Joq, olai emes. Qazaq – ejelden myŋ ölıp, myŋ tırılgen halyq. Tıptı jer betınen joǧalyp, öşıp kete jazdaǧan zamandar bolǧan. Tek babalaryzdyŋ jankeştı erlıgınıŋ arqasynda ǧana aman qalǧan. Mäselen, Mūhamed Haidar Dulati «Qasym han Qypşaq dalasyn tügeldei özıne qaratyp alǧany sonşalyqty, Joşy hannan keiın eşkım ondai bilıkke qol jetkızgen emes. Äskerınıŋ sany myŋ myŋnan (million) asatyn edı» – dep jazady.
1518 jyly Qasym han öledı. Arada 20 jyl ötkende taǧy da sol Dulati: «Eŋ aqyrynda sätsız taǧdyrdyŋ qyrsyǧynan sonşama halyqtan mıne, törtınşı jyl bolyp barady, eşbır jerde ız qalmapty. 1524 jyly qazaq sany million bolatyn. 1537 jyly sonşa halyqtan būl jerde eş belgı qalmaǧan» – dep jazady ökınışpen. Tarih bos maqtandy süimeidı. Tarihta ūlttyq maqtanyş sezımın tudyratyn şyndyq ta köp, ūlt janyna auyr tietın aqiqat ta mol. Bırınşısıne – maqtanyp mastanbaǧan abzal, ekınşısınde –jalǧan namysqa tızgın bermeu kerek. Ūly filosof Şopengauerdıŋ «Maqtanyştyŋ eŋ jamany – ūlttyq maqtanyş» degenı bar. Abai aitqan «qūr maqtan» ūltty ösırmeidı. Sondyqtan «bızde bärı keremet bolǧan, älı de keremetpız» degen illiuziiadan arylu kerek. Endı Moǧolstandy «Ūiǧyrstan» qylyp jıberıptı degenge keleiık. Ol zamanda Ūiǧyrstan degen memleket atymen joq. VIII ǧasyrda düniege kelgen Ūiǧyr qaǧandyǧy IX ǧasyrda ydyrap ketkendıgı tarihtan belgılı. Bedeldı ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, sol ūiǧyrlardan aman qalǧan ondaǧan myŋ ūiǧyr qazır Qytaidyŋ Gansu provinsiiasynda Sunan audanynda «saryūiǧyr» degen ataumen qalt-qūlt tırşılık etıp jatyr. Keşegı IX ǧasyrda joiylǧan Ūiǧyr qaǧandyǧynyŋ ūiǧyrlary mıne, osy – saryūiǧyrlar.
Mūhamed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi» eŋbegınde Moǧolstan hany Saidtyŋ Qytai men Hotan arasyn mekendeitın «käpır ūiǧyrlarǧa» qarsy «Allanyŋ rizaşylyǧy üşın» ǧazauat joryǧyn jasaǧanyn baiandaidy. Alaida qalyŋ äsker ız suytyp ülgergen ūiǧyrlardy taba almai, ekı ai boiy bosqa sandalyp, aryp-aşyp oljasyz qaitady. Eger Moǧolstandy ūiǧyr jailap otyrsa, «ǧazauatşy han» Moǧolstandy mekendeitın ūiǧyrlardy qyra berer edı ǧoi. Sol zamannyŋ tarihşylarynyŋ da, osy däuır ǧalymdarynyŋ eŋbekterınde de Moǧolstandy ūiǧyrlar mekendeidı degen derek kezdespeidı. Barlyǧy bır auyzdan: Moǧolstandy dulat, qaŋly, kereiıt, baryn, barlas, arlat, qyrǧyz, taranşy qauymy jäne türkılengen monǧol taipalarynyŋ mekendegenın aitady. Taranşy qauymy degen osy küngı ūiǧyr etnonimın ielengen halyqtyŋ atauy. Taranşylar jiyrmasynşy ǧasyrǧa deiın özderı mekendegen şaharlardyŋ atauyna bailanysty «hotandyq», «qaşǧarlyq», «tūrfandyq» sarttar dep ataldy. «Ūiǧyr» etnonimı tek XX ǧasyrda jaŋǧyrdy. «Ūiǧyr» atauyn 1930 jyldary sarttarǧa taŋyp bergen Şyŋjan ölkesınıŋ bileuşısı bolǧan Şyŋ-Şy-Sai ekenın aituǧa tiıspız. Būǧan deiın taranşy qauymynyŋ «ūiǧyr» atalatyndyǧy turaly bır auyz derek joq. Menıŋşe mūndai äŋgımelerdı tarihtan habary joq adamdar nemese tüsırılgen filmnen mın tabu üşın tyrnaq astynan kır ızdeitınder şyǧaratyn siiaqty.
QALTALYLAR BIR TİYN BERUGE JARAMADY
– Äleumettık jelıde dala joldary körınıp qalǧan dep jazyldy…
– Joldar körınse nesı bar? Ol qazırgı asfalt joldar nemese greiderler emes qoi. Kädımgı qara joldar. Ol zamanda Ūly dalada sauda keruenderı jüretın küre joldar bolǧan. Erte zaman tarihşylary ırı şaharlardan şyǧatyn sansyz joldardyŋ şartarapqa tarap jatatynyn äserlı etıp jazyp qaldyrǧan. Mäselen, Rimde 35 myŋ halyq tūrǧan uaqytta Tūran jerınde jüz myŋnan bes jüz myŋǧa deiın tūrǧyny bar ırı qalalar bolǧan. Sonda olardyŋ san myŋ halqy jolmen jürmegende äuemen ūşa ma?
Qazaq handyǧy zamanynda da myŋdaǧan arbaly köştı körgen jihankezderdıŋ jazbalary bar. Europa jihankezderı köşpelı saqtardyŋ üstınde kiız üiler tıgılgen alyp arbalarmen köşetının jazyp qaldyrǧan. Bır arbanyŋ özıne 32 ögızden jegıledı, bır köşte mūndai jüzdegen arba bolady dep baian qylady jatjūrttyq jihankezder. Ädette, mūndai qalyŋ arbanyŋ soŋynan sairaǧan jol qalyp otyrǧan. Eger tūtqiyldan jau tigen jaǧdaida köşpelıler mal janyn ortaǧa alyp, älgı arbalarmen ainaldyra qorşap tastap, kez kelgen jaumen soǧysa beretın bolǧan. Arbalarmen qorşalǧan mūndai qorǧan qabyrǧasy berık qamaldan kem bolmaǧan. Soǧysudyŋ mūndai täsılı «Almas qylyş» filmınıŋ bır epizodynda körınıs tapqan.
– Äleumettık jelı qoldanuşylary «Almas qylyş» filmınıŋ tūsaukeserınde rejisser Rüstem Äbdıraşevtıŋ auzynan şyqty degen «Filmge jüz million dollar bölındı» degen aqparatty söz ettı. Būl jaqsy film tüsıruge jeterlıktei mol qarjy emes pe?
Joǧa! Sūhbatymyzdyŋ basynda aittym ǧoi, üş million dollarǧa jeter jetpes qarjy bölındı dep. Eger jüz million dollarymyz bolsa, Gollivud deŋgeiıne şyǧyp ketpeimız be? Rüstemnıŋ aitqany «Bazis-A» korporasiiasynyŋ demeuşılıgı jaily ǧoi.
Filmdı aiaqtau jūmystary tyǧyryqqa tırelgen kezde bızge Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek kömekke keldı. Bauyrjan myrzanyŋ qoldauymen «Bazis-A» korporasiiasy dollar emes, jüz million teŋge kölemınde demeuşılık qyldy.
Jalpy, «Qazaq handyǧy – Almas qylyş» jobasyna qazaqtyŋ ekı azamaty ölşeusız kömek körsettı. Bırı – qazırgı Premer-ministrdıŋ orynbasary İmanǧali Tasmaǧanbetov jäne Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek. Osy ekı tūlǧanyŋ kömegı bolmasa, «Almas qylyş» jaryqqa şyqpai qaluy da mümkın edı. Būl azamattarǧa tüsıruşıler tobynyŋ atynan alǧys aitamyn. Abyroilary biıktei bersın!
Osy filmdı tüsıru barysynda qazaqta ūlttyq burjuaziianyŋ joqtyǧyna közımız jettı. «Suǧa ketken tal qarmaidy» degendei, ötken jyly tüsırılım jūmystary toqtauǧa ainalǧanda «Qazaq elı» kraufanding platformasyn qūryp, jan-jaqtan kömek sūradyq, qazaqşa aitqanda jylu jinadyq. Senesız be, sonda qazaqtyŋ bırde-bır qaltalysy, oligarhy bır tiyn beruge jaramady. Tek reseilık «Freedom finance» kompaniiasynnyŋ basşysy Timur Turlov degen azamat qana kömek qolyn sozdy. Halyqqa raqmet, ekı jüzdei adam qoldap, bır million teŋgedei qarjy jinap berdı. Būl şamamen bır akterdıŋ qalamaqysy.
– Jalpy jaqsy film tüsıruge şamamen alǧanda qanşa qarjy ketedı?
– Jazarmandar bızdı aqşaǧa bölep qoiǧandai söileidı. Men sızge aitaiyn, ötken jyldary aǧylşyndar «Marko Polo» atty 10 seriialy tarihi serialdy 150 million dollarǧa tüsırdı. Demek, är seriiasyna jūmsalǧan qarjy – 15 million dollar! Bızdıŋ 10 seriia nebärı 3 million dollarǧa tüsırıldı. Salystyra berıŋız endı. Bıreuler osy azǧantai aqşanyŋ özın köpsınıp, qaida jıberdı dep jatyr.
Qarapaiym esebın şyǧarar bolsam, būl joba ssenarii jazylyp jatqan daiyndyq kezeŋın eseptegende ekı jylǧa sozyldy. Filmge alty jüzdei adam qatysty. Tüsırılımnıŋ özı bes ai jürdı. Endı osy bes aiǧa jaŋaǧy 600 adamnyŋ üş mezgıl tamaǧyn, qonaq üiın, jalaqysyn, ıssapar şyǧynyn qosyŋyz. Akterler, elımızdıŋ tükpır-tükpırınen şaqyryldy. Olardyŋ ūşyp kelu, ūşyp ketu şyǧyndary, qalamaqylary bar. Tüsırılım jūmystaryna qanşama tehnikalyq qondyrǧylar (kameralar, jaryq beru qūraldary, äue tüsırılımderı, jyljymaly tüsıru qondyrǧylary, dybys jazu apparattary, kompiuterlık grafika t.b.) tartyldy. Qūrylys brigadalary han sarailaryn saldy, Türkıstan qamalyn qalpyna keltırdı. Qūrylysşylardy bylai qoiǧanda, qanşama qūrylys materialdary jūmsaldy. Bır şetı Qyrǧyzstannan bır şetı Jambyl oblysynan jüzdegen kiız üiler jalǧa alyndy. Būǧan är jerge aparyp üi tıgu maşaqatyn qosyŋyz. Adam men tehnikany alyp jüretın 60-qa juyq türlı avtokölıkter, olardyŋ janar-jaǧar maiyn esepteŋız. Är kölık künıne orta eseppen 200 km jol jüredı.
«Tırı rekvizit» degen bolady. Arystannan bastap, at, tüie, siyr, qoi, tülkı, qyrǧauyl, üirek, tauys, qyran qūstar, tazy, töbetke deiın jalǧa aldyq. Han, sūltandardy, batyrlardy jarbityp jaman atqa mıngızıp qoia almaisyŋ. Attardyŋ denı asyltūqymdy jylqylar, jaldau qūny da aspandap tūr. Osy attardy akterlerımız bırneşe ailap mınıp jürdı. Sosyn şetelderde qanşama qymbat kostiumder tıgıldı. Qaiqy qylyştar, naizalar, qalqandar, temır sauyttar soǧyldy. Myŋdaǧan jebeler äzırlendı. Naǧyz soǧys sadaqtary Vengriiadan aldyryldy. Osynyŋ bärıne 3 million dollar ne bolady? Al jūrttyŋ bärı tamaşalap körgen türıktıŋ «Taŋǧajaiyp Süleimen patşa» serialynyŋ tek kostiumı men äşekei sän-saltanatynyŋ özıne bes million dollar jūmsalǧan eken. Sondyqtan bolaşaqta «Qazaq handyǧy – Almas qylyş» filmı biudjetı eŋ az tarihi film retınde Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna kırıp jatsa, taŋǧalmaimyn.
KİNO – AQŞA TABUDYŊ KÖZINE AINALYP KETTI
– Köpşılık körınıster az, jūtaŋdau bolǧandai äser qaldyrady. Osyǧan ne deisız?
– Köpşılık körınıster – būl qazaq kinosynyŋ ejelgı problemalarynyŋ bırı. Sebebı, kino biudjetınde myŋdaǧan massovka tartuǧa qarjy qarastyrylmaidy. Kompiuterlık grafika – öte qymbat. Eger grafikany şetelde jasatar bolsaŋyz, film biudjetınıŋ jartysyn sūraidy. Bızşe ol köp aqşa, olar üşın tük te emes. Onyŋ özınde sapaly qylyp jasasa jaqsy. Būryn kinoǧa öner dep qaraityn, qazır kino aqşa tabudyŋ közıne ainalyp kettı. Kino industriiasynyŋ ainalysynda alaiaqtar köp. Mäselen, «Jaujürek myŋ bala» filmın tüsırgende, qasymyzda mäskeulık kompiuterlık grafika mamany boldy. Bırde odan: «Qalai, grafikany Gollivud deŋgeiınde jasap bere alasyŋ ba?» dep sūradym. «Alaŋ bolmaŋyz, qatyramyn» dedı. Bıraq qatyrǧan tügı joq, arzanqol, būldyraǧan bırdeŋe jasap äkep berdı. Gollivudta bır filmdı jasauǧa jüzdegen kompiuterlık grafika mamandary jūmyldyrady.
Körgenderdıŋ aituynşa, myna Qytaidyŋ bır ǧana grafika studiiasynda 500 kompiuter jūmys ıstep tūrǧan körınedı. Al bızdıŋ Almatydaǧy grafika studiialarynyŋ aiadai bölmelerınde bes-alty maman otyrady mūrnynan şanşylyp. Būl türımızben Gollivud deŋgeiındegı grafikaǧa juyq arada jete almaimyz. Äitse de ümıtsız – şaitan.
Al endı rejisserler köpşılık körınıske köbırek adam tartaiyn dese, «massovkaǧa» bölınetın qarjy müldem mardymsyz. Tıptı, köpşılıktı moldau jinaǧannyŋ özınde olardy jappai kiındıretın «Qazaqfilmde» tarihi kostiumder öte az jäne olardyŋ tozyǧy jetkenı sondai – örtep jıberse artyq emes. Tarihi filmde köpşılıkke djinsy men futbolka kigızıp qoia almaisyŋ ǧoi.
Elden at jinau da ülken problema. Aqşasyn tölegen künnıŋ özınde eşkım malyn qaiyryp jürgen jalǧyz atyn ekı-üş ai mınıske berıp jıbere almaidy. El ışınde at joq. Degenmen «Almas qylyş» filmınde Ūly köş öz mänınde tüsırıldı. Mūndai salqar köştı qazaqtyŋ eşbır rejisserı, tıptı türkı halyqtarynyŋ bırde-bır rejisserı tüsıre alǧan joq. Al maidan sahnalaryna keletın bolsaq, mūnda tek şolaq soǧystar körsetıldı. Şep qūryp soǧysatyn ülken soǧystar kelesı mausymǧa qaldyryldy. Onyŋ özınde būl qazaq qoly men şaiban äskerınıŋ betpe-bet kelıp, soǧyspai tarasatyn şaǧy. Jer qaiysqan qalyŋ qoldy sonda köresızder, būiyrsa. Ärine, «bıtken ıske synşy» köp. Jaryqqa şyqqan är jaŋa öner tuyndysynyŋ, onyŋ ışınde kino önerınıŋ synaluy qalypty jaǧdai. Bıraq, synşylar köp jaǧdaida mäselenıŋ baiybyna barmai, üstırttıkke ūrynyp jatady. Käsıbi synşylar qolyna qalam alarda elımızdegı kino problemasyn ışten bır şolyp şyqqany abzal.
Osy uaqytqa deiın Mädeniet ministrlıgı men «Qazaqfilmnıŋ» araqatynasyna, «Kino turaly zaŋǧa», jalpy qazaq kinosynyŋ problemalaryna keşendı közqaras tūrǧysynan üŋılıp qaraǧan eşkım joq. Degenmen, qanşa jamandasaq ta, qanşa jerden alyp, jerge salsaq ta qazaq kinosynda ılgerleuşılık bar. Köş jüre tüzeledı.
Synşylar köŋılınen şyǧatyn jaqsy film tüsıru üşın qazaq kinosyn qoǧam bolyp kürese otyryp, türlı dertterden aryltuymyz kerek. Körıp, estıp otyrsyzdar, qazaq kinosynyŋ ainalasy jemqorlyq turaly qolaisyz äŋgımelerge tolyp kettı. Osy jemqorlyqty joiu qajet. Jemqorlyq joiylmasa, kino önerıne, onyŋ ışınde ideologiialyq maŋyzy bar filmderge memleket tarapynan qoldau körsetılmese jūrt köŋılınen şyǧatyn filmder tüsıru qiyn bolmaq.
Sözımnıŋ soŋynda aitarym, kinofilm – synşylar üşın tüsırılmeidı, körermen üşın tüsırıledı. Qandai bolǧan jaǧdaida da «Almas qylyş» qazaq halqynyŋ memleket qūru, ūlt bolu jolyndaǧy janqiiarlyq küresı jaily tarihi film retınde milliondaǧan körermenge säulelı oi salary anyq.
– Osynyŋ aldynda tarihymyzdy älemge tanytady degen «Köşpendılerdıŋ» sätsızdıkke ūrynuynyŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Öz basym «Köşpendıler» filmın mansūqtaudan aulaqpyn. Onyŋ körermen köŋılınen şyqpai qaluynyŋ ekı-üş qana sebebı boldy. Bırınşıden, filmdı bırneşe rejisser tüsırdı, olarda bırauyzdylyq, ortaq mämıle, berık konsepsiia bolmady. Aqqu kökke, şortan kölge, şaian şölge tartqan jaǧdai oryn aldy. Masqara bolǧanda, filmnıŋ Amerikadan attai qalap aldyrylǧan bas rejisserı tüsırılım alaŋyn tastap, elıne ketıp qaldy. Sol kezde «Qazaqfilmde» şeteldık mamandarmen iurisdiksiialyq qūjat jasai alatyn bılıktı mamandar da bolmaǧan siiaqty. Kelısımşarttaǧy olqylyqty sezıp qalǧan amerikalyq aqşasyn alyp alǧan da, tüsırılım alaŋynan taiyp tūrǧan.
Ekınşı ketken bır aǧattyq – kinodaǧy basty rölderdı somdauǧa taǧy da sol amerikalyq akterlardyŋ şaqyryluy. Būl – öreskel qatelık boldy. Abylaidai kemeŋger hanymyzdy qandai jaǧdai bolǧanda da ūlttyq akterımız somdau kerek edı. Osy faktorlar körermennıŋ narazylyǧyn tudyruǧa sebep boldy.
Desek te, «Köşpendıler» filmınıŋ jaqsy jaqtaryn aitqan jön. Bız tek synauǧa, mıneuge kelgende aldymyzǧa jan salmaimyz. Syn – ädıl, käsıbi boluy kerek. Mäselen, «Köşpendılermen» bırge qazaq kinosyna amerikalyq jüie keldı. Būl – älemdegı eŋ ozyq, eŋ jetılgen jüienıŋ bırı. Qazır qazaq kinosynda bırneşe departament jūmys ısteidı. Är departamenttıŋ basşylary öz ısınıŋ mamany bolyp alǧan. Qai jaǧynan bolsyn ūtymdy. Sosyn «Köşpendılermen» bırge qazaq kinosyna ozyq tehnologiia keldı. Ol kezde ışımızde būl tehnologiiany meŋgergen mamandar joqtyŋ qasy bolatyn. Film tüsırılıp bıtkennen keiın būl tehnikanyŋ bärı «Qazaqfilmde» qaldy. Osynyŋ negızınde jaŋa tehnologiianyŋ syryn bıletın, ony täuır meŋgergen jas mamandar ösıp şyqty.
Al «Almas qylyş» filmınde joǧaryda atalǧan keleŋsızdıkter oryn alǧan joq. Filmdı ūlttyq rejisser tüsırdı, ūlttyq mamandar jūmys ıstedı, özımızdıŋ akterler oinady. Tek būl joly qarjy jaǧy ǧana qolbailau boldy. Erkın kösıluımızge mümkındık bermedı, adymymyzdy aştyrmady.
Ärine, kinoda qarjysyz eş mäsele şeşılmeidı. Barlyǧy da sol qarjyǧa kelıp tıreledı. Bırde tüsırılım alaŋynda jūmys jürmei toryqqanda «Köşpendılerge» bölıngen 40 million dollardy «Almas qylyşqa» bergende ǧoi dep Rüstem ekeumızdıŋ armandaǧanymyz bar…
– Film ssenariiınıŋ avtorlary Esenberlinnıŋ romanynan qanşalyqty auytqydy, jalpy olar jaŋalyq engıze aldy ma?
– Filmnıŋ ssenariiın Timur Jaqsylyqov pen Smaǧūl Elubai aǧamyz jäne Rüstem Ädıraşevtıŋ özı jazdy. Kino dramaturgiiasynyŋ öz zaŋdary bar. Ol özıne baǧyndyrmai qoimaidy. Osy tūrǧyda auytquşylyq boldy.
Degenmen atalmyş roman filmge leitmotiv etıp alyndy. Romandaǧy tarihi tūlǧalar, ülken oqiǧalar tügeldei derlık kino tılıne ainaldyryldy. Tıptı, men keibır diologtardy romannan sözbe-söz aluǧa tyrystym. Keiın odan bas tarttym. Öitkenı, kıtabi tıldı kinoǧa tolyq qoldana almaisyŋ. Būl jerde ssenarister tek qana Iliias Esenberlinnıŋ derekterıne süienıp qoiǧan joq, belgılı, bedeldı tarihşylardyŋ jazǧan eŋbekterıne de süiendı.
Rüstem Äbdıraşevtıŋ aldynda būl kıtaptar tau-tau bolyp üiılıp jatty. Onyŋ ışınde Aqsaq Temırdıŋ ǧūmyrnamalyq kıtabyna deiın boldy. Menıŋ özım Mūhamed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi», Zahir ad-din Babyrdyŋ «Babyr-nama» taǧy da basqa ataqty tarihi eŋbekterge jügınıp otyrdym.
– Özıŋız aitqan eŋbekterden qandai derekterdı paidalandyŋyzdar? Endı filmdegı tarihi şyndyq mäselesıne kelsek…
– Negızgı mamandyǧym tarihşy bolǧandyqtan, ol zaman oqiǧalary men syrlaryn bır kısıdei bılemın. Bıraq, tarihi däldık üşın bärın qaita qarauǧa tura keldı. Mäselen, Moǧolstan, onyŋ bileuşısı Esenbūǧa han turaly derekterdı sol zamannyŋ kuägerı Mūhamed Haidar Dulatidıŋ eŋbegınen aldyq. Etnikalyq qūramy ärkelkı Moǧolstan memleketın Şaǧatai tūqymynan şyqqan handar bilegen. Olar dulat ämırlerınıŋ yqpalynda bolǧan. Al, dulattar – qazırgı qazaqtar. Moǧolstannyŋ köp halqyn qazırgı qazaq rulary qūraǧan.
Küngei jaǧyn qyrǧyzdar mekendegen, qalalarynda otyryqşy taranşylar köp bolǧan, sarailarynda känizäk küŋder ūstalǧan. Rejisser būl känizäktardy biletu arqyly – Moǧolstan zamanyndaǧy han saraiynyŋ atmosferasyn beruge tyrysty. Moǧoldar ısläm dının qatty ūstanǧan. Säldesı joqtardyŋ bırden basy şabylatyn bolǧan. Osy sebeptı bızdıŋ kostium suretşılerı moǧoldarǧa kökşıl sälde kigızdı. Bır qyzyǧy, dın küşeiıp tūrǧan şaǧynda Moǧolstan halqy ışkılıkke salynady, handary tıptı ışkış bolyp, ışınde araqtan ölgenderı bolady.
Kerei men Jänıbek bastaǧan qazaqtar jer sūrap kelgende Esenbūǧanyŋ haly müşkıl edı. Mäuerenahrdaǧy Aqsaq Temır tūqymdary Esenbūǧanyŋ aǧasy Jünıske Moǧolstannyŋ taǧyn alyp beruge ärekettenıp jatqan bolatyn. Şyǧysynda oirattardyŋ şabuyly küşeigen sät. Qyrǧyzdar da baǧynbai bara jatqan. Osy qysyltaiaŋda qazaqtar kelıp jer sūraidy. Esenbūǧanyŋ bermeske amaly qalmaǧan edı. Filmdı körgen bıreuler qazaqtar özbekterden qorlyq körıp bölınıptı degen söz taratyp jürgen körınedı. Būl – üstırt pıkır. Ol kezdegı özbekterdıŋ būl özbekterge eş qatysy joq, olar köşpelı özbekter, iaǧni bızdıŋ ata-babalarymyz – qazaqtar.
Tüsınıktı boluy üşın äuelı özbek atauynyŋ qaidan şyqqanyna keleiık. 1313 – 1342 jyldary Altyn Ordany Özbek esımdı han bilegen. Özbek – islam dının alǧaş qabyldaǧan Altyn Ordanyŋ alǧaşqy handarynyŋ bırı. Özbek han bilıgınen bastap, Deştı Qypşaq jūrty özbek atala bastaǧan, qypşaq-özbek bop jürgen kezderı de bolǧan. 1428 jyly Äbılqaiyr Şaibani bilıkke kelgennen keiın būl köşpelı özbekter memleketı, tarihi ädebietterde Äbılqaiyr handyǧy nemese Özbek ūlysy ataldy. Aq Orda ūlysynyŋ ornynda ornaǧan köşpelı özbekter memleketı batysynda Jaiyq özenımen şektestı, oŋtüstıgı Aral teŋızı men Syrdyŋ tömengı aǧysyna deiın, soltüstıgı Tobyl men Ertıs özenderınıŋ orta aǧysyna deiın sozylyp jatty. Handyqtyŋ astanasy Sıbırdıŋ Tömen jazyǧyndaǧy Tūra qalasy boldy. Keiınırek Syǧanaq şaharyna köşırıldı. Äbılqaiyr hannyŋ «sartqa» iaǧni bügıngı özbekke qaiyryluy osy kezden bastalady. Öitkenı qol astyndaǧy köşpelı özbekter bırtındep, 1460 jyldardan bastap, Kerei men Jänıbek sūltandarǧa erıp, Moǧolstanǧa qazaq şyǧyp kete bastaidy. Būl ürdıs bırneşe jyldarǧa sozylady. Aqyrynda köşpelı özbekter – qazaqtardan aiyrylyp halyqsyz qalǧan Äbılqaiyr qaramaǧyndaǧy qalǧan-qūtqan köşpelı özbekterdı Ämır Temır tūqymdarynyŋ ūlysy – Mäuerenahrdy jaulap alǧan soŋ, sol ūlystyŋ otyryqşy sart, soǧdy, täjıkterımen aralastyryp Şaibani memleketınıŋ negızın salady. Keiın būl ūlys Būqar handyǧyna ainalady.
Būqar handyǧy negızınde Qoqan, Hiua, Horezm handyqtaryn bırıktırgen Sovet ükımetı 1920 jyly oǧan Özbekstan respublikasy degen atau berdı. Al Äbılqaiyr bilegen Köşpelı özbekter memleketı 1469 jyly Äbılqaiyr ölgen soŋ, Qazaq handyǧynyŋ qūramyna qosyldy. Sondyqtan būl jerde «özbekterden qorlyq köru» degen mäsele atymen joq. Mäsele köşpelı özbekterdı ädıl bilei almaǧan, söitıp qol astyndaǧy halyqtan aiyrylyp qalǧan Äbılqaiyr Şaibanida. Ol Aq Orda bileuşısı Baraq handy öltırtıp, taǧyn tartyp alǧan adam. Bilıkke kelgen soŋ, Joşynyŋ Orda Ejennen taraityn tūqymdaryna kün körsetpegen. Öitkenı Äbılqaiyr Joşydan taraityn Şaiban tūqymy, al Baraq han, onyŋ ūly Jänıbek sūltan, Bolat sūltannyŋ ūly Kerei sūltan – barlyǧy Joşynyŋ ülken ūly Orda Ejen tūqymdary, Aq Ordanyŋ zaŋdy mūragerlerı. Taq üşın küreste būlar Aq Ordany qūlatqan Äbılqaiyrǧa ata jau.
Aq Orda taǧyn zaŋsyz ielengen Äbılqaiyr öz zamanynyŋ ozbyr bileuşısı bolǧan adam. Äbılqaiyr zamanynda soǧys köp bolyp, halyq jaugerşılıkten qajyǧan. Osyndai alasapyranda Äbılqaiyrdyŋ aidap saluymen qaraqypşaq Qobylandynyŋ arǧyn Aqjol bidı öltıru jaǧdaidy odan ärmen uşyqtyryp jıberedı. Söitıp, būl oqiǧa köşpelı özbekterdıŋ qazaq şyǧyp, Äbılqaiyrdan bölınıp ketuımen aiaqtalady. Ol zamanda ūlys qūramynan şyǧyp, ordany, handy tastap, erkındıkke ketıp qaludy «qazaq şyǧyp ketu» dep ataǧan. Köşpelı özbekter de Äbılqaiyr hanmen at kekılın kesısıp, Moǧolstanǧa qazaq şyǧyp ketedı. Osy oqiǧany «Aq Orda» ūlysyn qaita jaŋǧyrtuǧa tyrysyp jürgen Kerei men Jänıbek sūltandar ūtymdy paidalanady. Söitıp Şu boiyna kelıp, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn köteredı. Bylai qarasaŋyz, barlyǧy qazaqtyŋ tarihy, memleket qūru, ūlt bolu jolyndaǧy jankeştı küres tarihy. Sol kezdıŋ oqiǧalaryna bajailap qarasaq, Äbılqaiyrdyŋ qol astyndaǧy halyqtyŋ denı qazaqtar, Moǧolstandy jailaityn eldıŋ de köbı qazaqtyŋ ru taipalary, Kerei men Jänıbektıŋ soŋyna ergen el de – qazaqtar. Tek är ūlystyŋ qūramynda tarydai şaşyrap, ūlt bolyp ūiysa almai jürgen şaǧy. Būǧan Noǧailydan ırge aiyrǧan ru-taipalardy qosyŋyz. Barlyǧynyŋ bır-aq mūraty bar, ol – köşpelılık dästürmen halyq sailaǧan qamqor hany bar erkın el bolu. Osy mūratty arman bır arnaǧa toǧysa kele, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraq köteruıne negız bolady. Būrynǧy «qazaq şyǧyp ketu» – endı kiız tuyrlyqty alaş ūrandy köşpelı jūrttyŋ ortaq atauyna ainalyp, nätijesınde qazaq ūlty, qazaq memleketı tarih sahnasyna şyǧady.
Keiın Moǧolstan da küiredı, Kök Orda da qūlady. Noǧaily zamany da tarih sahnasynan kettı. Olardyŋ qarǧa tamyrly halqy, tılı bır, dını bır, arman-müddesı ortaq jūrty Qazaq handyǧyna qosyldy. Atyrau men Altaidyŋ, Alatau men Arqanyŋ arasyndaǧy köşpelılerdıŋ altyn besıgı qazaq halqyna mäŋgılıkke miras bolyp qaldy. Filmde osy oqiǧalar kino tılımen baiandaldy. Ärine, kei jerlerde körkem şyndyqqa kezek berdık. Onsyz kino bolmaidy. Bıraq, tarihi şyndyqtar, hronologiialar saqtalyp otyrdy. Öitkenı jas ūrpaqty qazaq memlekettıgınıŋ ırgetasyn qalaǧan ata-baba tarihynan adastyrǧymyz kelmedı.
TYŊ AKTERLERGE TAŊDAU JASALDY
– «Almas qylyş» filmıne köbınese teatr akterlerı tartylǧan siiaqty. Jalpy «Qazaq elı» serialynyŋ tüsırılımı bastalǧanda kasting jariialanyp, qarapaiym jūrt arasynan şyqqandar da filmge tüsıptı. Akterlık qūram turaly ne aitasyz?
– «Almas qylyşpen» bırge qazaq kinosyna jaŋa akterler legı kelgendei. Rejisser Rüstem Äbdıraşev basty rölderdı somdau üşın būryn qazaq kinosynda körıne qoimaǧan tyŋ akterlerge taŋdau jasady. Atap aitsaq, basty röl – Kerei handy somdaǧan Qairat Kemalov, Qasym sūltan – Meiırǧat Amangeldin, Şahmūhamed – Niiazbek Şaisūltanov, Jahanbike – Mädina Esmanova, Zeŋgı – Äşım Ahmetov, taǧy basqalar.
Menıŋşe, atalǧan akterler öz rölderın tamaşa alyp şyqty. Kerei (Qairat Kemalov) – ömır körgen, täjıribelı, halyqşyl sūltan. Jaugerşılıkte qaitpas er, mosqal tartqan jasyna qaramastan qan maidanda jauyna jannan keşıp qylyş sermeidı. Bilık üşın küreste – äbjıl diplomat, är sözın alystan oraǧytyp, şaqtap söileidı. Üstırttıkke salynbaidy. Mūny bız Äbılqaiyr hanmen söz yrǧasqanda baiqaimyz. Bıraq, kerek kezınde aitar oiyn salmaqtap, batyl aityp salady. Mūnysy – Moǧolstan hany Esenbūǧaǧa talap qoiǧanda anyq körınedı. Jüzınde Şaiban tūqymdarynyŋ tızesı batqannan qalǧan auyr ömırdıŋ ızı, bilıkten qaǧaju körgendık taby bar.
Al Jänıbek kerısınşe, albyrt, qyzu qandy, han aldynda da, qara aldynda da aitar sözın ırıkpei aityp salatyn täuekelşıl jas sūltan. Osy oraida Qairat Kemalov pen Erkebūlan Daiyrovtyŋ (Jänıbek sūltan) tandemı sättı şyqty dep oilaimyn. Ekeuı de el qamyn jegen armany biık erler, bilık üşın küreste halyq küşıne süienedı. Ärine, taq üşın tartysta ne bolmaidy deisız. Äsırese, kinoönerınde – aiarlyq, qatygezdık, satqyndyq, ekıjüzdılık, betsızdık – bärı äsırelenıp körsetıledı. Bıraq, bız tūŋǧyş handarymyzǧa mūndai jamandyqtar taŋudan, arsyzdyqtar arqalatudan saqtandyq.
Mäşhür Jüsıptıŋ «Būrynǧynyŋ bärı äulie bolǧan» degen tamaşa sözı bar. Bız de bahadür handarymyzǧa osy tūrǧydan keldık. Alǧaşqy handarymyzdy atalǧan qasietsızdıkterden ada, memleketşıl, halyqşyl, kemeŋger tūlǧalar retınde körsetuge tyrystyq. Jas ūrpaqqa, keleşek el basşylaryna ülgı bolsyn dedık.
Zamanymyzdyŋ tamaşa akterı Doshan Joljaqsynov ta būl joly öz biıgınen körındı. Naǧyz hanǧa tän kesek mınezder körsete aldy. Qobylandy batyrmen sahnasyn esıŋızge alyŋyz. Äbılqaiyr Şaibani – (Doshan Joljaqsynov) öz zamanynyŋ ūly patşasy. Bıraq «Arystan qartaisa tyşqanşy bolady…» Qartaiyp, qolynan küş kete bastaǧanda ol bilıktı uysynan şyǧarmau üşın bärıne barady. Bıraq qanşa zūlym bolsa da patşanyŋ boiynan keŋdık, märttık, bekzattyq, jomarttyq siiaqty qasietter joǧalmaq emes. Erte zaman patşalary osylai bolǧan. Mıne, osyndai san qily kürdelı mınez iesı, tūlǧasy qaişylyqqa toly bileuşını Doshan Joljaqsynov sättı somdai bıldı. Onyŋ ümıt artqan nemeresı Şahmūhamed – (Niiaz Şaisūltanov) özınıŋ süiıktı atasyna ūqsaǧysy keledı. «Besıkten belı şyqpai jatyp» qanǧa qūmartady. Ainalasyna ölım uyn sebemın dep jänıgedı. Keiın özı han bolǧanda, ol būl armanyna jetedı. Şahmūhamedtıŋ tūsynda qan köp tögılgen edı.
– Osy jerde bır sūraq, synşylar Äbılqaiyr Şaibanşah pen Şahmūhamedtıŋ auzynan «Törede bauyr bolmaidy» degen söz jiı qaitalanady dep jatyr. Būǧan ne deisız?
– Jiı şyqsa nesı bar! Būl – Şaiban äuletınıŋ devizı. Bilık üşın küreste tuǧanyn aiamaǧan atasy būl sözdı bolaşaq taq iesı – süiıktı nemeresıne ösiet retınde bır märte aitady. Nemeresı Şahmūhamed atasynyŋ amanat sözın ekı epizodta qaitalaidy. Filmnıŋ ön boiynda būl sözdı nebärı üş ret qana estimız. Ūran söz üşın būl köp emes.
«QAZAQ ELINIŊ» JALǦASY TÜSIRILEDI
– Al, endı özıŋızge kelsek, atalmyş filmnıŋ dialogtaryn jazypsyz. Sızge jeke röl de berılgen eken, osy jönınde aitsaŋyz.
– Mümkın sız «Qūnanbai» filmımen şatastyryp otyrǧan şyǧarsyz. «Qūnanbaida» Janaq aqynnyŋ beinesın somdadym. Al būl filmde maǧan şaǧyn ǧana röl berıldı. Film ssenariiınde Qaztuǧanmen söz qaǧystyratyn jauynger aqynnyŋ rölı bar. Tıptı ekeuınıŋ «aitysyn» qaǧazǧa tüsırıp te qoiǧan edım. Alaida qarajattyŋ tügesıluıne bailanysty būl epizod kelesı mausymǧa qaldy.
Kelesı mausym demekşı, Alla jazsa, «Qazaq elınıŋ» jalǧasyn tüsıremız. Alǧaşqyda Rüstem Äbdıraşev filmnıŋ 20 seriiasyn bırden tüsırgısı keldı. Qarjy jetpeuıne bailanysty qalǧan 10 seriiasy keiıngıge qaldyryldy. Äitse de, ol on seriianyŋ bırazy tüsırılıp ülgerıldı. Qazır ol qorjynymyzda jatyr. Tiıstı qarajat bölınıp, qosymşa tüsırılımge ekı aidai uaqyt berse, būl mäsele oŋynan şeşıledı dep oilaimyn. Sonda būl tolyq aiaqtalǧan 20 seriialy tarihi serial bolmaq. Ükımetımız, janaşyr el aǧalary «Qazaq handyǧy» jobasyn aiaǧyna deiın qoldaidy dep ümıttenemın.
Filmnıŋ dialogtaryna keletın bolsaq, men būl qyzmetke «Qazaqfilm» basşylyǧynyŋ ūiǧaruymen taǧaiyndaldym. Rüstem Äbdıraşevke menı ataqty rejisser, qazırgı qazaq kinogerlerınıŋ aǧasy Satybaldy Narymbetov ūsyndy. Satybaldy aǧanyŋ qolqa saluymen men ol kısıge «Amanat» filmınıŋ qazaqşa nūsqasyn jasap bergen edım. Aǧa būl eŋbegıme dän riza bolǧan edı.
Mūnyŋ aldynda ǧana körermen jyly qabyldaǧan rejisser Aqan Sataevtyŋ «Anaǧa aparar jol» filmınıŋ de qazaqşa nūsqasyn jasaǧan bolatynmyn. Öitkenı, atalmyş filmnıŋ ssenariiın jazǧan Timur Jaqsylyqov orys tıldı azamat. «Anaǧa aparar joldy» osylaişa qazaqy ūǧymǧa jaqyndatuǧa tyrystyq. Keiın Rüstem Äbdıraşev ta «Almas qylyştyŋ» dialogtaryn jazyŋyz degende bırden kelıstım. Ärine, ılkıdegı qazaqtyŋ bai tılın kinoǧa qoldanu oŋai bolǧan joq.
Jalpy, kinogerler arasynda kinonyŋ tılı qarapaiym, körermenge tüsınıktı boluy kerek degen qasaŋ tüsınık bar. Eger būl qazırgı zamanǧy kino bolsa, qūba-qūp. Keibır rejisserler, tıptı, orys tıldı qazaqtar tüsınetın deŋgeide boluy kerek dep şyr-pyry şyǧady. Öitıp tılımızdı kino önerıne qūrbandyqqa şaluǧa bolmaidy. Äsırese tarihi filmderde qazaqtyŋ bai tılı qoldanyluy qajet, eskı söz saptau qalpy saqtalu kerek. Äitpese, filmde däuır atmosferasy bolmaidy. Sondyqtan atalmyş filmde handardy hanşa, batyrlardy batyrşa söiletuge tyrystym. Rejisser mūnyma qarsy bolǧan joq, qaita qoldap, quattap otyrdy. Degenmen kinonyŋ öz tılı bar. Ony da eskerdım. Kinonūsqasynda sözdıŋ az boluy eskerıldı. Al serial nūsqasynda aişyqty, astarly sözge, tolǧauly dialogtarǧa erık berdık. Öitkenı serialdyŋ tabiǧaty solai. Körermenge bärın tüsınıktı etıp, jaiyp tastauyŋ kerek. Arasyna astarlap bolsa da, osy zamannyŋ da kökeikestı mäselelerın synalap kırgızıp otyrdym. Zeiın salyp körgen adam tüsınedı dep oilaimyn… Öz basym semız aityp, aryq şyǧudan aulaqpyn. Baǧasyn patşa köŋıldı körermen bersın.
JALǦAN NAMYSQA TIZGIN BERMEU KEREK
– Endı äleumettık jelılerde aitylyp jatqan az-kem syndarǧa kelsek. Äbılqaiyr Şaibanidı tūqym-tūiaǧymen özbekşe kiındırgen, al Moǧolstan Ūiǧyrstan siiaqty äser qaldyrady degen pıkırler aityldy…
– Men būl jerde filmnıŋ dialogtaryn jazuşymyn. Mäsele dialogtarǧa tırelse, kez-kelgen saualǧa jauabym daiyn. Jalpy filmge – rejisserdıŋ, ssenarii avtorlarynyŋ, suretşılerdıŋ, operatorlardyŋ atynan jauap beru – menıŋ qūzyryma jatpaidy. Äitse de filmnıŋ redaktory retınde ideologiialyq jaǧyna jauapty adam bolǧandyqtan jeke pıkırımdı bıldıreiın.
Aldymen kostium mäselesın aitaiyn. Filmdegı kostiumder qalai bolsa solai tıgıle salǧan joq. Daiyndyq kezeŋınde film suretşılerı sol zamannyŋ osy däuırge jetken qanşama graviura, miniatiuralaryn yjdahattylyqpen zerttep, zerdeledı. Köptegen ǧylymi eŋbekterdı, sol zamanda hatqa tüsken jazbalardy aqtardy. Veksillologiia, geraldika mäselesı de nazardan tys qalǧan joq. Şaibanilerdı tegıs özbekşe kiındırıptı degenge kelısu qiyn. Filmdı körseŋız, Äbılqaiyr han saraidyŋ ışınde kiız üi tıgıp otyrady. Būl onyŋ köşpelı jūrttyŋ ökılı ekendıgınıŋ belgısı. Äbılqaiyr otyryqşy bolǧysy keledı, säulettı şahardyŋ törınde, eŋselı patşa saraiynda, altyn taqta otyryp, şyǧystyŋ täkappar patşalaryndai eldı saltanatpen bileimın deidı. Bıraq patşa saraiyna qazaqtyŋ kiız üiın tıktırtıp qoiuy – qyrdyŋ erkın ömırın kökseitının aŋǧartqandai… Ol ünemı basyna sälde orap jürmeidı. Keide kädımgı handar kigen töre qalpaq ta kiedı.
Auyryp jatqan Aqqozynyŋ üstındegı de qazaq äielınıŋ kiımı. Sälde mäselesı turaly berer söz aitsam, sol zamanda Orta Aziiada, jalpy Tūran dalasynda İslam dını qatty küşeidı. Bileuşıler de, qara halyq ta basyna sälde oraityn boldy. Moǧolstanda sälde bailamaǧandardyŋ ölım jazasyna kesılgenın joǧaryda aittym. Tıptı, myna türık patşalary da basyna sälde bailady. Ataqty «Süleimen sūltannyŋ» miniatiurasyn körıŋız, basyna daǧaradai sälde orap alǧan. Sälde kiiu – klimaty qatal Ūly Dalaǧa ǧana taralmady. Būǧan qazaqtardyŋ äu bastan dıni fanatizmge joq halyq ekenın qosyŋyz.
Tarihi filmderde aldyŋǧy orynǧa kostium men qaru-jaraq şyǧady. Eger tarihi filmnıŋ kostiumı men qaru-jaraǧy zamanyna sai kelmese, būl – falş. Kostiumnıŋ ekınşı jaǧy bar, kostium – körermenderge filmdegı qarsylas lagerlerdı ajyratu üşın de kerek. Bır sät bala kezımızde köp körgen soǧys kinolaryn eske alyŋyz. «Köktemnıŋ on jetı sätı» filmındegı nemısterdıŋ üsterıne qūiyp qoiǧandai jarasatyn äskeri formasyna täntı bolyp qarauşy edık qoi. Tarihi filmderde kostiumder ülken röl atqarady. Beinelep aitsaq, olar da bır-bırımen «soǧysady». Filmge ǧajaiyp körık, atmosfera beredı. Eger barlyq akterlerdı jalaŋ patriotizmge salynyp, qazaqşa kiındırıp qoisaq ne bolar edı?
Erteŋ «Almas qylyş» şetelge şyǧarylady dep kütılude. Eger barlyǧyna bırkelkı, bır tüstı qazaqtyŋ ūlttyq kiımın kigızıp qoisaq, mynalardyŋ qaisy «aq» qaisy «qyzyl» dep şeteldıkter tügılı öz körermenımızdıŋ basy qatpai ma jäne bıreudı bıreu aiyryp bolmaityn ondai qoiyrtpaq filmdı kım köredı? Būl kino tüsıru «saltyna» da qaişy bolar edı.
Osyndaida erıksız aituǧa tura keledı: bız bügıngı qazaq pen täuelsız Qazaqstandy osy qalpynda qazırgı Qazaqstan territoriiasynda op-oŋai ǧaiyptan paida bola salǧandai köremız. Joq, olai emes. Qazaq – ejelden myŋ ölıp, myŋ tırılgen halyq. Tıptı jer betınen joǧalyp, öşıp kete jazdaǧan zamandar bolǧan. Tek babalaryzdyŋ jankeştı erlıgınıŋ arqasynda ǧana aman qalǧan. Mäselen, Mūhamed Haidar Dulati «Qasym han Qypşaq dalasyn tügeldei özıne qaratyp alǧany sonşalyqty, Joşy hannan keiın eşkım ondai bilıkke qol jetkızgen emes. Äskerınıŋ sany myŋ myŋnan (million) asatyn edı» – dep jazady.
1518 jyly Qasym han öledı. Arada 20 jyl ötkende taǧy da sol Dulati: «Eŋ aqyrynda sätsız taǧdyrdyŋ qyrsyǧynan sonşama halyqtan mıne, törtınşı jyl bolyp barady, eşbır jerde ız qalmapty. 1524 jyly qazaq sany million bolatyn. 1537 jyly sonşa halyqtan būl jerde eş belgı qalmaǧan» – dep jazady ökınışpen. Tarih bos maqtandy süimeidı. Tarihta ūlttyq maqtanyş sezımın tudyratyn şyndyq ta köp, ūlt janyna auyr tietın aqiqat ta mol. Bırınşısıne – maqtanyp mastanbaǧan abzal, ekınşısınde –jalǧan namysqa tızgın bermeu kerek. Ūly filosof Şopengauerdıŋ «Maqtanyştyŋ eŋ jamany – ūlttyq maqtanyş» degenı bar. Abai aitqan «qūr maqtan» ūltty ösırmeidı. Sondyqtan «bızde bärı keremet bolǧan, älı de keremetpız» degen illiuziiadan arylu kerek. Endı Moǧolstandy «Ūiǧyrstan» qylyp jıberıptı degenge keleiık. Ol zamanda Ūiǧyrstan degen memleket atymen joq. VIII ǧasyrda düniege kelgen Ūiǧyr qaǧandyǧy IX ǧasyrda ydyrap ketkendıgı tarihtan belgılı. Bedeldı ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, sol ūiǧyrlardan aman qalǧan ondaǧan myŋ ūiǧyr qazır Qytaidyŋ Gansu provinsiiasynda Sunan audanynda «saryūiǧyr» degen ataumen qalt-qūlt tırşılık etıp jatyr. Keşegı IX ǧasyrda joiylǧan Ūiǧyr qaǧandyǧynyŋ ūiǧyrlary mıne, osy – saryūiǧyrlar.
Mūhamed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi» eŋbegınde Moǧolstan hany Saidtyŋ Qytai men Hotan arasyn mekendeitın «käpır ūiǧyrlarǧa» qarsy «Allanyŋ rizaşylyǧy üşın» ǧazauat joryǧyn jasaǧanyn baiandaidy. Alaida qalyŋ äsker ız suytyp ülgergen ūiǧyrlardy taba almai, ekı ai boiy bosqa sandalyp, aryp-aşyp oljasyz qaitady. Eger Moǧolstandy ūiǧyr jailap otyrsa, «ǧazauatşy han» Moǧolstandy mekendeitın ūiǧyrlardy qyra berer edı ǧoi. Sol zamannyŋ tarihşylarynyŋ da, osy däuır ǧalymdarynyŋ eŋbekterınde de Moǧolstandy ūiǧyrlar mekendeidı degen derek kezdespeidı. Barlyǧy bır auyzdan: Moǧolstandy dulat, qaŋly, kereiıt, baryn, barlas, arlat, qyrǧyz, taranşy qauymy jäne türkılengen monǧol taipalarynyŋ mekendegenın aitady. Taranşy qauymy degen osy küngı ūiǧyr etnonimın ielengen halyqtyŋ atauy. Taranşylar jiyrmasynşy ǧasyrǧa deiın özderı mekendegen şaharlardyŋ atauyna bailanysty «hotandyq», «qaşǧarlyq», «tūrfandyq» sarttar dep ataldy. «Ūiǧyr» etnonimı tek XX ǧasyrda jaŋǧyrdy. «Ūiǧyr» atauyn 1930 jyldary sarttarǧa taŋyp bergen Şyŋjan ölkesınıŋ bileuşısı bolǧan Şyŋ-Şy-Sai ekenın aituǧa tiıspız. Būǧan deiın taranşy qauymynyŋ «ūiǧyr» atalatyndyǧy turaly bır auyz derek joq. Menıŋşe mūndai äŋgımelerdı tarihtan habary joq adamdar nemese tüsırılgen filmnen mın tabu üşın tyrnaq astynan kır ızdeitınder şyǧaratyn siiaqty.
QALTALYLAR BIR TİYN BERUGE JARAMADY
– Äleumettık jelıde dala joldary körınıp qalǧan dep jazyldy…
– Joldar körınse nesı bar? Ol qazırgı asfalt joldar nemese greiderler emes qoi. Kädımgı qara joldar. Ol zamanda Ūly dalada sauda keruenderı jüretın küre joldar bolǧan. Erte zaman tarihşylary ırı şaharlardan şyǧatyn sansyz joldardyŋ şartarapqa tarap jatatynyn äserlı etıp jazyp qaldyrǧan. Mäselen, Rimde 35 myŋ halyq tūrǧan uaqytta Tūran jerınde jüz myŋnan bes jüz myŋǧa deiın tūrǧyny bar ırı qalalar bolǧan. Sonda olardyŋ san myŋ halqy jolmen jürmegende äuemen ūşa ma?
Qazaq handyǧy zamanynda da myŋdaǧan arbaly köştı körgen jihankezderdıŋ jazbalary bar. Europa jihankezderı köşpelı saqtardyŋ üstınde kiız üiler tıgılgen alyp arbalarmen köşetının jazyp qaldyrǧan. Bır arbanyŋ özıne 32 ögızden jegıledı, bır köşte mūndai jüzdegen arba bolady dep baian qylady jatjūrttyq jihankezder. Ädette, mūndai qalyŋ arbanyŋ soŋynan sairaǧan jol qalyp otyrǧan. Eger tūtqiyldan jau tigen jaǧdaida köşpelıler mal janyn ortaǧa alyp, älgı arbalarmen ainaldyra qorşap tastap, kez kelgen jaumen soǧysa beretın bolǧan. Arbalarmen qorşalǧan mūndai qorǧan qabyrǧasy berık qamaldan kem bolmaǧan. Soǧysudyŋ mūndai täsılı «Almas qylyş» filmınıŋ bır epizodynda körınıs tapqan.
– Äleumettık jelı qoldanuşylary «Almas qylyş» filmınıŋ tūsaukeserınde rejisser Rüstem Äbdıraşevtıŋ auzynan şyqty degen «Filmge jüz million dollar bölındı» degen aqparatty söz ettı. Būl jaqsy film tüsıruge jeterlıktei mol qarjy emes pe?
Joǧa! Sūhbatymyzdyŋ basynda aittym ǧoi, üş million dollarǧa jeter jetpes qarjy bölındı dep. Eger jüz million dollarymyz bolsa, Gollivud deŋgeiıne şyǧyp ketpeimız be? Rüstemnıŋ aitqany «Bazis-A» korporasiiasynyŋ demeuşılıgı jaily ǧoi.
Filmdı aiaqtau jūmystary tyǧyryqqa tırelgen kezde bızge Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek kömekke keldı. Bauyrjan myrzanyŋ qoldauymen «Bazis-A» korporasiiasy dollar emes, jüz million teŋge kölemınde demeuşılık qyldy.
Jalpy, «Qazaq handyǧy – Almas qylyş» jobasyna qazaqtyŋ ekı azamaty ölşeusız kömek körsettı. Bırı – qazırgı Premer-ministrdıŋ orynbasary İmanǧali Tasmaǧanbetov jäne Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek. Osy ekı tūlǧanyŋ kömegı bolmasa, «Almas qylyş» jaryqqa şyqpai qaluy da mümkın edı. Būl azamattarǧa tüsıruşıler tobynyŋ atynan alǧys aitamyn. Abyroilary biıktei bersın!
Osy filmdı tüsıru barysynda qazaqta ūlttyq burjuaziianyŋ joqtyǧyna közımız jettı. «Suǧa ketken tal qarmaidy» degendei, ötken jyly tüsırılım jūmystary toqtauǧa ainalǧanda «Qazaq elı» kraufanding platformasyn qūryp, jan-jaqtan kömek sūradyq, qazaqşa aitqanda jylu jinadyq. Senesız be, sonda qazaqtyŋ bırde-bır qaltalysy, oligarhy bır tiyn beruge jaramady. Tek reseilık «Freedom finance» kompaniiasynnyŋ basşysy Timur Turlov degen azamat qana kömek qolyn sozdy. Halyqqa raqmet, ekı jüzdei adam qoldap, bır million teŋgedei qarjy jinap berdı. Būl şamamen bır akterdıŋ qalamaqysy.
– Jalpy jaqsy film tüsıruge şamamen alǧanda qanşa qarjy ketedı?
– Jazarmandar bızdı aqşaǧa bölep qoiǧandai söileidı. Men sızge aitaiyn, ötken jyldary aǧylşyndar «Marko Polo» atty 10 seriialy tarihi serialdy 150 million dollarǧa tüsırdı. Demek, är seriiasyna jūmsalǧan qarjy – 15 million dollar! Bızdıŋ 10 seriia nebärı 3 million dollarǧa tüsırıldı. Salystyra berıŋız endı. Bıreuler osy azǧantai aqşanyŋ özın köpsınıp, qaida jıberdı dep jatyr.
Qarapaiym esebın şyǧarar bolsam, būl joba ssenarii jazylyp jatqan daiyndyq kezeŋın eseptegende ekı jylǧa sozyldy. Filmge alty jüzdei adam qatysty. Tüsırılımnıŋ özı bes ai jürdı. Endı osy bes aiǧa jaŋaǧy 600 adamnyŋ üş mezgıl tamaǧyn, qonaq üiın, jalaqysyn, ıssapar şyǧynyn qosyŋyz. Akterler, elımızdıŋ tükpır-tükpırınen şaqyryldy. Olardyŋ ūşyp kelu, ūşyp ketu şyǧyndary, qalamaqylary bar. Tüsırılım jūmystaryna qanşama tehnikalyq qondyrǧylar (kameralar, jaryq beru qūraldary, äue tüsırılımderı, jyljymaly tüsıru qondyrǧylary, dybys jazu apparattary, kompiuterlık grafika t.b.) tartyldy. Qūrylys brigadalary han sarailaryn saldy, Türkıstan qamalyn qalpyna keltırdı. Qūrylysşylardy bylai qoiǧanda, qanşama qūrylys materialdary jūmsaldy. Bır şetı Qyrǧyzstannan bır şetı Jambyl oblysynan jüzdegen kiız üiler jalǧa alyndy. Būǧan är jerge aparyp üi tıgu maşaqatyn qosyŋyz. Adam men tehnikany alyp jüretın 60-qa juyq türlı avtokölıkter, olardyŋ janar-jaǧar maiyn esepteŋız. Är kölık künıne orta eseppen 200 km jol jüredı.
«Tırı rekvizit» degen bolady. Arystannan bastap, at, tüie, siyr, qoi, tülkı, qyrǧauyl, üirek, tauys, qyran qūstar, tazy, töbetke deiın jalǧa aldyq. Han, sūltandardy, batyrlardy jarbityp jaman atqa mıngızıp qoia almaisyŋ. Attardyŋ denı asyltūqymdy jylqylar, jaldau qūny da aspandap tūr. Osy attardy akterlerımız bırneşe ailap mınıp jürdı. Sosyn şetelderde qanşama qymbat kostiumder tıgıldı. Qaiqy qylyştar, naizalar, qalqandar, temır sauyttar soǧyldy. Myŋdaǧan jebeler äzırlendı. Naǧyz soǧys sadaqtary Vengriiadan aldyryldy. Osynyŋ bärıne 3 million dollar ne bolady? Al jūrttyŋ bärı tamaşalap körgen türıktıŋ «Taŋǧajaiyp Süleimen patşa» serialynyŋ tek kostiumı men äşekei sän-saltanatynyŋ özıne bes million dollar jūmsalǧan eken. Sondyqtan bolaşaqta «Qazaq handyǧy – Almas qylyş» filmı biudjetı eŋ az tarihi film retınde Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna kırıp jatsa, taŋǧalmaimyn.
KİNO – AQŞA TABUDYŊ KÖZINE AINALYP KETTI
– Köpşılık körınıster az, jūtaŋdau bolǧandai äser qaldyrady. Osyǧan ne deisız?
– Köpşılık körınıster – būl qazaq kinosynyŋ ejelgı problemalarynyŋ bırı. Sebebı, kino biudjetınde myŋdaǧan massovka tartuǧa qarjy qarastyrylmaidy. Kompiuterlık grafika – öte qymbat. Eger grafikany şetelde jasatar bolsaŋyz, film biudjetınıŋ jartysyn sūraidy. Bızşe ol köp aqşa, olar üşın tük te emes. Onyŋ özınde sapaly qylyp jasasa jaqsy. Būryn kinoǧa öner dep qaraityn, qazır kino aqşa tabudyŋ közıne ainalyp kettı. Kino industriiasynyŋ ainalysynda alaiaqtar köp. Mäselen, «Jaujürek myŋ bala» filmın tüsırgende, qasymyzda mäskeulık kompiuterlık grafika mamany boldy. Bırde odan: «Qalai, grafikany Gollivud deŋgeiınde jasap bere alasyŋ ba?» dep sūradym. «Alaŋ bolmaŋyz, qatyramyn» dedı. Bıraq qatyrǧan tügı joq, arzanqol, būldyraǧan bırdeŋe jasap äkep berdı. Gollivudta bır filmdı jasauǧa jüzdegen kompiuterlık grafika mamandary jūmyldyrady.
Körgenderdıŋ aituynşa, myna Qytaidyŋ bır ǧana grafika studiiasynda 500 kompiuter jūmys ıstep tūrǧan körınedı. Al bızdıŋ Almatydaǧy grafika studiialarynyŋ aiadai bölmelerınde bes-alty maman otyrady mūrnynan şanşylyp. Būl türımızben Gollivud deŋgeiındegı grafikaǧa juyq arada jete almaimyz. Äitse de ümıtsız – şaitan.
Al endı rejisserler köpşılık körınıske köbırek adam tartaiyn dese, «massovkaǧa» bölınetın qarjy müldem mardymsyz. Tıptı, köpşılıktı moldau jinaǧannyŋ özınde olardy jappai kiındıretın «Qazaqfilmde» tarihi kostiumder öte az jäne olardyŋ tozyǧy jetkenı sondai – örtep jıberse artyq emes. Tarihi filmde köpşılıkke djinsy men futbolka kigızıp qoia almaisyŋ ǧoi.
Elden at jinau da ülken problema. Aqşasyn tölegen künnıŋ özınde eşkım malyn qaiyryp jürgen jalǧyz atyn ekı-üş ai mınıske berıp jıbere almaidy. El ışınde at joq. Degenmen «Almas qylyş» filmınde Ūly köş öz mänınde tüsırıldı. Mūndai salqar köştı qazaqtyŋ eşbır rejisserı, tıptı türkı halyqtarynyŋ bırde-bır rejisserı tüsıre alǧan joq. Al maidan sahnalaryna keletın bolsaq, mūnda tek şolaq soǧystar körsetıldı. Şep qūryp soǧysatyn ülken soǧystar kelesı mausymǧa qaldyryldy. Onyŋ özınde būl qazaq qoly men şaiban äskerınıŋ betpe-bet kelıp, soǧyspai tarasatyn şaǧy. Jer qaiysqan qalyŋ qoldy sonda köresızder, būiyrsa. Ärine, «bıtken ıske synşy» köp. Jaryqqa şyqqan är jaŋa öner tuyndysynyŋ, onyŋ ışınde kino önerınıŋ synaluy qalypty jaǧdai. Bıraq, synşylar köp jaǧdaida mäselenıŋ baiybyna barmai, üstırttıkke ūrynyp jatady. Käsıbi synşylar qolyna qalam alarda elımızdegı kino problemasyn ışten bır şolyp şyqqany abzal.
Osy uaqytqa deiın Mädeniet ministrlıgı men «Qazaqfilmnıŋ» araqatynasyna, «Kino turaly zaŋǧa», jalpy qazaq kinosynyŋ problemalaryna keşendı közqaras tūrǧysynan üŋılıp qaraǧan eşkım joq. Degenmen, qanşa jamandasaq ta, qanşa jerden alyp, jerge salsaq ta qazaq kinosynda ılgerleuşılık bar. Köş jüre tüzeledı.
Synşylar köŋılınen şyǧatyn jaqsy film tüsıru üşın qazaq kinosyn qoǧam bolyp kürese otyryp, türlı dertterden aryltuymyz kerek. Körıp, estıp otyrsyzdar, qazaq kinosynyŋ ainalasy jemqorlyq turaly qolaisyz äŋgımelerge tolyp kettı. Osy jemqorlyqty joiu qajet. Jemqorlyq joiylmasa, kino önerıne, onyŋ ışınde ideologiialyq maŋyzy bar filmderge memleket tarapynan qoldau körsetılmese jūrt köŋılınen şyǧatyn filmder tüsıru qiyn bolmaq.
Sözımnıŋ soŋynda aitarym, kinofilm – synşylar üşın tüsırılmeidı, körermen üşın tüsırıledı. Qandai bolǧan jaǧdaida da «Almas qylyş» qazaq halqynyŋ memleket qūru, ūlt bolu jolyndaǧy janqiiarlyq küresı jaily tarihi film retınde milliondaǧan körermenge säulelı oi salary anyq.
Sūhbattasqan: Amanǧali QALJANOV
