Jyr tūmasy Tūmaǧaŋ...

1957 jyly «Student däpterı» degen qatardaǧy qarapaiym ǧana atpen tūŋǧyş kıtaby şyqqan örımdei jas Tūmanbai Moldaǧalievty ılgerıdegı Maǧjan men Qasym saŋylauyn aşyp, säulesın sebezdetıp, sürleu-soqpaǧyn salyp ketken qazaq poeziiasynyŋ jaŋaşyl jarqyn betterınıŋ bastauşysy, qazaq öleŋındegı jaimaşuaq altyn däuırdıŋ tu köteruşısı bolady dep däl sol kezderı eşkım oilamaǧanmen, ädebietımızdıŋ abyz säuegeilerı taŋ samalyndai jaŋa leptı, tosyn qūbylysty aŋǧarmai qala almapty. Mūndai köregen körıpkeldıktıŋ alǧaşqy nyşandaryn 1960 jyldyŋ 26 jeltoqsanynda Qazaq memlekettık universitetınde bolǧan ataqty kezdesude ūly jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ bır top jas daryndardy: «Ädebietke sūlu mınez äkeluşı, ülken mädeniettı qasiet äkeluşı, nūrly, jaqsy, jarqyraǧan, örısı bar», dep biık baǧalauynan baiqaimyz. Sol şaqta ömırdıŋ özındei şynaiy syrly öleŋderındegı «bırtürlı elıktıretın, süisındıretın, oquşyǧa bas igızetın osynşalyq şyndyǧymen, betke ystyq demı sezılıp ketkendei körınetın şynşyldyǧymen» Äuezov syndy kemeŋgerdıŋ özınıŋ ıltipatyna ılıngen, kädımgı, jyl kelgendei jaŋalyq sezındırgen taudai talapty jastardyŋ bırı – aǧalary üşın sol kezdegı Tūmaş, qazırgı bızdıŋ jyr aǧamyz – Tūmaǧamyz bolatyn. Universitettıŋ ädebiet üiırmesınıŋ jetekşısı retınde osy este qalǧan erekşe keştıŋ negızgı ūiymdastyruşysy bolǧan häm sonda baiandama jasaǧan, bolaşaq zaŋǧar jazuşy Äbış Kekılbaevtyŋ keiınırek, tyrnaqaldy bolǧandyqtan da aqynnyŋ özge qazynaly kıtaptarynan görı ataqqa köbırek ılınıp, köbırek aitylatyn jaŋaǧy «Student däpterın» «bızdıŋ jyr ölkesıne tūŋǧyş ret qanat qaqqan jaqsylyq qarlyǧaşy siiaqty edı» dep sipattauy da joǧarydaǧy oiymyzdy odan ärı aiǧaqtai tüskendei. Al endı sol alpysynşy jyldardyŋ basynda-aq qazaq ädebietınıŋ taǧy bır alyp aqsaqaly Säbit Mūqanovtyŋ Tūmanbai aqyndy: «Keiıngı jyldary qazaq poeziiasynyŋ aspanynda jarqyrai şyqqan jūldyzdardyŋ bırı», dep kötere äigıleuın taǧy da tegın aitylǧan köterme söz dei almasaq kerek. İtaliia saparynyŋ eldı jalt qarata süiındırgen sūlu äuezdı, tylsym mänerlı toptama jyrlary, odan keiıngı «Zulaidy künder», «Jaŋa däpter», «Şaqyrady jaz menı», «Qoş, köktem», «Jürek oiau qaşanda», «Jürektegı jazular» atty jäne basqa jauhar sezımdı jyr jinaqtary men keŋ taraǧan änderge jazǧan bırınen bırı ötken tamaşa sazdy öleŋderı, ışkı tüisık iırımderımen närlengen tuabıttı biık aqyndyq mädenietı Tūmanbai atyn halyqqa, qazaǧyna keŋınen tanytty. Özınen keiıngı jastarǧa qadırı artyp Tūmaǧaŋ atandy. Halyq Tūmanbaidy jalyndy jastyq şaqtyŋ, jaŋa bür jarǧan jauqazyn mahabbattyŋ, näzık sezımderdıŋ aqyny retınde ardaqtap süidı. Söz joq, ol köŋıl küiı lirikasynyŋ qara şaldyrmas qapysyz jüirıgı, qas qaǧym sättık jürek būlqynysynan jyr būrymyn örudıŋ has şeberı. Bır qaraǧanda qarapaiym jailardy jyrlaityndai bop körıngenımen, bız solardan ünemı jastyq şaǧyn, mahabbatynyŋ kögıldır köktemın eljırei saǧynǧan, özı aitatyn «ertekşıl qarttai» aqjürek aqynnyŋ danalyq oiyn, kämıl parasatyn, nūrly aqylyn, azamattyq tolǧamynyŋ tereŋdıgın aŋǧaramyz. Aitalyq, tuystyq sezımderdıŋ jalauyn öleŋ ölkesınde däl Tūmaǧaŋşa jelbıretken kım bar eken? Nenı jazsa da, nenı jyrlasa da erkelengen şabytynyŋ alauyna balqytyp, jüregınıŋ ystyq meiırımıne bölep äldilei otyryp, jan-tänımen jaqsy körıp jazatyn Tūmanbai poeziiasynyŋ altyn arqauy Abai atasy meŋzegen adamsüigıştık, adam janynyŋ özı alpys jyl boiy aityp tauysa almai kele jatqan ızgılıgı, odan soŋ, ärine, tuǧan elıne, jerıne degen perzenttık mahabbaty. Aita bersek, Tūmaǧaŋ jyrlaryndaǧy özındık özgeşe qoŋyr saǧynyş pen mazdaq mahabbattyŋ özı jatqan bır sūlu da syrly ǧajaiyp älem. Erkın oiǧa kerme qoiǧan keŋes kezınde de qazaǧym dep, ūltynyŋ tılın, dılın, jaqsy qasietterın köbırek auyzǧa alyp tolǧanatyn da Tūmaǧaŋ edı. «Jūtamaidy oi älemı, Jyl ketedı, jyl keledı. Köbeiedı, köbeiedı Tūmanbaidyŋ tuǧan elı», dep jyrlau Tūmaǧaŋa ǧana jarasqan. Qaltqysy joq, qylausyz şynaiy syr. «Saiasatqa joqpyn», deitın Tūmaǧaŋnyŋ täuelsız elın, jūrtyn, jaŋa Astanasyn riiasyz adami süiınışpen, asa bır ystyq lebızdı tılektestıkpen jyrlauynan da azamat aqynnyŋ aq niettı jüregın tanimyz. İä, bügın Tūmanbaidyŋ tuǧan elı de jetpıstıŋ beseuıne jıgıt jıgerımen jetken aqyn toiyna şeksız quanyşta desek, qatelespeimız. Öitkenı, aq niettı, adal peiıldı, adamnyŋ jan köktemın Alatau būlaǧyndai syldyrai aqtarylyp, aǧynan jaryla alpys jyl boiy jyrlap kele jatqan Tūmanbai poeziiasy da adamdarǧa, dostaryna, tuystaryna, halqyna tek qana quanyş syilaidy. Aqynnyŋ alaqailaǧan şattyǧynyŋ, möldıregen mūŋynyŋ adamdar üşın şapaǧatqa ainalǧan ǧajabyn bız airyqşa T.Moldaǧaliev şyǧarmaşylyǧynan köbırek aŋdaimyz. Poeziianyŋ negızgı missiiasy da adamǧa quanyş syilau bolsa, köktem men mahabbattyŋ jarqyn jyrşysy būl rette de aldyna aqyn salmai, ämanda bırınşı orynda tūrady. Onyŋ osy adamǧa quanyş syilaǧyştyq qasietıne qyzyqqan ūly aqyn Äbdılda Täjıbaev Tūmanbai ınısın öz ūstazdarynyŋ qataryna qosuy da qandai ūlaǧattylyq deseŋızşı. Aldyndaǧy sol aǧalarynyŋ ūlylyǧy Tūmanbai aqynǧa da jūǧysty bolsa, ol, älbette, tuǧan ädebietımızdıŋ yrysy. Janyna asa jaqyn aǧalarynyŋ bırı Mūzafar Älımbaev: «Elı-jūrty ūly talant dep tanyǧan Tūmanbai», dep jazsa, aqyn şyǧarmaşylyǧyna egjei-tegjeilı taldau jasaǧan akademik Serık Qirabaev: «Aqyndyq ruh, öleŋdegı sezım bailyǧy jaǧynan Maǧjanǧa eŋ jaqyn adam – Tūmanbai», dep ūlylarǧa jaqyndata kele: «Būl künde Tūmanbai jıgıt aǧasyna, öleŋı körıktı oi men bai sezımnıŋ körmesıne ainaldy... Eŋ bastysy – ol adamşylyqtyŋ jyrşysy, adamnyŋ qamqory, adamdy süiu arqyly onyŋ boiyndaǧy ūlylyqty tanuşy. Ol özı de ūly talanttardyŋ qataryna kıredı», dep tūjyrymdaidy. Auzy dualy osynau aǧalardyŋ aitqandaryna aŋǧarlas paiymdy oidy osydan bıraz jyl būryn «Egemen Qazaqstannyŋ» betterınde «Jiyrmasynşy ǧasyr jyrlaidy» atty qazaq poeziiasynyŋ antologiiasyn jürgızgen basylym basşysy, belgılı ädebiettanuşy Sauytbek Abdrahmanov bylaişa tüiındegen eken: «Onyŋ jauhar jyrlary halyqtyŋ sezımın sūlulandyrdy, janyn nūrlandyrdy, ata-anany ardaqtauǧa, süigen jardy aialauǧa, qaryndasty qasterleuge üirettı. Būl tūrǧydan qaraǧanda Tūmanbai Moldaǧaliev şyn mänınde ūlt ūstazdarynyŋ qataryna jatady». İä... Ūly aqyn. Ūlt ūstazy. Ämanda janynda köktem şuaǧy oinap, jazǧy aspannyŋ jasyny jarqyldap jürer, bır özınıŋ keudesınde myŋ ǧaşyqtyŋ jüregı dürsıldep soqqan, öleŋ-jyrynyŋ ömır boiǧy mükämmaly qalyŋ-qalyŋ jiyrma tomǧa jetken aiköl aqynyna halqynyŋ bergen baǧasy, elı-jūrtynyŋ qūrmet-süiıspenşılıgı osyndai. Sezım tärbieşısıne ainalǧan sūlu jyrdyŋ sarqylmas tūma būlaǧyndai Tūmaǧaŋ – berısı bar qazaqtyŋ, arysy alty alaştyŋ ardaq tūtqan Tūmanbaiy özınıŋ tuǧan elımen bırge jasai bermek. –Osy künde üş kün öleŋ jazbasaŋyz auyryp qalatyn qūdırettıŋ kielı dertındei, ärı bar ömırıŋızdıŋ şattyǧy bolǧan aqyndyq öner özıŋızge qalai qonǧany esıŋızde bolar, Tūmaǧa? –Tört jasymda ǧoi deimın, kolhozdyŋ keŋsesınıŋ aldynda öleŋ aitqanymdy bılemın. Ärine, aitylyp jürgen öleŋ bolu kerek. Bır top aǧalar mäz bolyp qaltama aqşa salyp jatty. «Endı balaŋa toi jasaisyŋ!» dedı äkeme. Öleŋ degende osy jaǧdai esımde qalypty. Taǧy bırde Qylyş deitın atamnyŋ üiınde qoi soiylyp, et pısırılıp jatty. Qolyma jılık ūstatty. Sonda bır şyryldap öleŋ aittym. Mektepke barǧanǧa deiıngı osy bır-ekı sät jadymda qalypty. Jalpy öleŋ jazudy altynşy synyptan bastadym. Körşı Qairat auylynan besınşı synypqa oquǧa kelgen Jolmūhan Türıkpenov degen bala (qazır QazŪU professory, psiholog) öleŋ jazady eken. Soǧan men taŋ qalyp: «Oipyrmai, özımız siiaqty jai adamdar da öleŋ jazady eken-au, men de köreiınşı», dep talpynyp bır-ekı şumaq jazǧan boldym. Ärine, ol öleŋ emes edı. Sonda da bolsa osylai eleusız bastap, merekelerge anda-sanda tiıp-qaşyp jazǧan öleŋder qabyrǧa gazetterıne şyǧyp jürdı. Bıraq aqyn bolamyn, öner quamyn dep ol kezde oilaǧan emespın. –Ondai oidyŋ şetı qaşan qyltidy? –Onynşyny bıtırıp qanat qaǧyp ūşar kezde Esık qalasyndaǧy mektebımızdıŋ direktory, qazırgı filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Töleutai Aqşolaqov degen aǧamyz ärqaisymyzben äŋgıme ötkızdı. Kezek maǧan kelgende: «Tūmanbai, oquǧa qaida barasyŋ?» degen sūraǧyna: «Leningradqa, Şyǧys fakultetıne baramyn», dep keudelep soǧyp jıberıppın. Sosyn ol kısı tuys-tuǧanymnan kım bar ekenın sūrady. «Jalǧyz şeşem bar», dep edım: «Ol talabyŋ da dūrys. Bıraq sen myna KazGU-ge barsaŋ qaitedı. Onda Äuezov sabaq beredı», dedı. Äuezov sabaq beretının estıgennen keiın Leningradqa barmaq oiymnan bırden ainydym. Ärı, baiqaimyn, orysşam da onşa küştı emes, menıkı tek tüssem oqyp ketem degen talap qoi. Sonymen, Äuezovtıŋ äser-şarapatymen oquǧa QazGU-ge tüstım. Jaqsy oqydym. Öleŋımdı de jazyp jürdım. Bırınşı kursta üş kündık qazan merekesınde üige bara jatyp Esıktegı «Ülgılı kolhoz» deitın audandyq gazetke alǧaş ret öleŋderımdı apardym. Üş künnen keiın gazetke bır öleŋım jarq ete tüstı. Sonda 16 jastamyn. Endı boiyma azdap batyldyq kırıp, audandyq gazetke aqyryndap öleŋderımdı jıberıp tūratyn boldym. Basyp qoiady. Bır künı redaktor Üsenbai Tastanbekov aǧaimen keŋırek söilesıp tanystym. Ol kısı öleŋ jaily bıraz äŋgıme, aqyl-keŋes aityp, jalpy talabymdy qūptaǧandai boldy. 1954 jyly hatpen qazırgı «Jetısu», sol kezdegı Almaty oblystyq «Kommunizm taŋy» dep atalatyn gazetke bır öleŋ jıbergem. Älgı öleŋ basylypty. Özım bılmeimın: «Äi, senıŋ öleŋıŋ şyǧypty» dep Edıge degen dosym jügırıp keptı. «Ukrain qyzyna» deitın şaǧyn ǧana öleŋ. Esımde menıŋ, esımde, Bırge oqyǧan kezderım. Esımde menıŋ, esımde Senıŋ möldır közderıŋ. Bırge oqyp özıŋmen, Bırge oinaǧan kezderım. Soǧys bıtıp, mamaŋmen Qaita kettıŋ Kievke. Tym bolmasa sonda men, Qalmadym bır süiıp te, – dep keletın. –Ädemı öleŋ eken, aǧa. –...Jä, sol kezderde KazGU-de ädebi keşter jiı bolyp tūratyn. Ülken aqyndar keledı. Jas aqyndar da körınıp öz öleŋderın oqidy. Sondai bır keşte dosent Beisenbai Kenjebaev aǧa öleŋ turaly ülken baiandama jasady. Bır uaqta studentter öleŋ oqi bastady. Tūrap Aidarov, Nūrǧoja Orazov, bızden bır kurs joǧary oqityn Erkeş İbrahim men Järdem Toǧaşev. Erkeş ol kezde kädımgıdei ülken aqyn sanatynda. Men qatyssam da öleŋ oquǧa batpaimyn. Söitıp, jiyn tarar kezde qasymda otyrǧan dosym Nūrǧoja qol köterıp: «Mynau Tūmanbai Moldaǧaliev degen jıgıt te öleŋ jazady jäne öleŋderı jaqsy, oqysynşy», dedı. «Oqysyn, oqysyn», dedı. Endı jaltaratyn jol qalmady. Sodan şyǧyp bır-ekı öleŋ oqydym. «Öleŋımde ömırdıŋ özı bergen ekpın bar», deitın jerlerı bar. Ornyma kelıp otyrǧasyn jūrt pıkır aitty. Solardyŋ ışınen äsırese respublikaǧa tanylyp qalǧan Erkeş suyrylyp qatty söiledı. Myna jıgıtten aqyn şyǧady, bızge aqyn keldı dep quana, kötere söilegenı älı künge köz aldymda. Basqalar da osy sözdı qūptady. Men özım maqtau estıgenıme qara terge tüsıp bırtürlı qatty qysyldym, ärı äiteuır ūryspaǧanyna, sen nege öleŋ jazyp jürsıŋ demegenıne quandym. Ertesınde, fämiliesın ūmytyp tūrmyn, jurfaktyŋ Mätjan degen jıgıtı: «Äi, Tūmanbai, keşe öleŋderıŋdı maqtady ǧoi, men senı «Qazaqstan äielderı» jurnalyna aparaiyn, öleŋderıŋdı ūsynsaŋşy», dedı. Mätjan aitqannan keiın erıp bardym. «Ukrain qyzyna» degen öleŋımdı aldym. Bır-aq öleŋ. «Anau esıkke baryp kır», dedı. Kırdım. Ekı äiel otyr eken. Tördegısı bıraz jasqa kelgen, esık jaqtaǧy jas kelınşek. «Nege keldıŋ, äke?» dedı. «Apai, bır öleŋ äkelıp edım», dep qysylyp aittym. Öleŋımdı oqyp jymyŋ ettı de, tördegı äielge berdı. Ol kısı oqyp şyqty da, būl kökek aiy edı. «Besınşı nömırge basamyz, kelıp tūr, öleŋıŋ äibät eken», dedı. Keiın bıldım ǧoi, öleŋımdı alǧaş oqyǧany Tūrsynhan Abdrahmanova, törde otyrǧany «Qazaqstan äielderınıŋ» redaktory Ätina Jäketova eken. Apai qazır sau-salamat qoi deimın. –Bar, Tūmaǧa, qazır ol kısı 95-ke keldı. –Endeşe, jüzge jetuıne tılektespın. Menıŋ ülken ädebiettegı tūsauymdy kesken osy ekı kısı. Qazaqtyŋ talantty, aqpeiıl ekı äielı. Köŋılımdı aşyp, öleŋımdı basyp, bükıl respublikaǧa alǧaş taratyp, qanattandyrdy. Äjeptäuır aqşa qoiypty. –Basqa gazet-jurnaldarǧa da barǧan şyǧarsyz? –İä, sodan öleŋderımdı basqa gazetterge apara bastadym. Endı joldy özım taptym. «Leninşıl jasta» Nyǧmet Ǧabdullin aǧa otyr eken, ekı-üş öleŋımdı basamyz dep ol kısı alyp qaldy. «Qazaqstan pionerınde» Sansyzbai Sarǧasbaev aǧa da öleŋıŋdı jariialaimyn dedı. Äiteuır redaksiialarǧa baryp tūram. Barǧan saiyn öleŋımdı alyp qalady, betımnen qaqpaidy. Menıŋ öleŋımdı kütıp otyratyn siiaqty. Qazırgı közben qarasam, öleŋdı jaza salyp qaita-qaita apara beru yŋǧaisyz-aq. Söitsem, qūdai menı äu bastan-aq jaqsy adamdarǧa jolyqtyrǧan eken, olar on toǧyzdaǧy jas balanyŋ köŋılın qaitarmady. Rahmet, sol aǧalarym ömırde bıreuı betımnen qaqqan emes. Bärı de maǧan bolsyn dedı. «Pioner» jurnalynda ol kezde Mūzafar Älımbaev aǧamyz otyrady. Är gazet-jurnaldaǧy alǧaşqy qalamaqyma bıraz aqşa aldym. Ne ısteimın? Mūndai köp aqşany ūstap körgen emen ömırımde. Äkem soǧysta qaza tapqan. Şeşem auylda kolhozdyŋ siyryn sauady. Äkemnıŋ aǧa-jeŋgesı – şal-kempır bar auylda. Oilap-oilap, mūny ne qylam, kästöm-şalbarym, bäteŋkem älı kiiuge jaraidy, qoi, ne de bolsa apam men atamdy quantaiyn dep bekındım. Äpkem de bar. Söidedım de salyp ūryp kök bazardyŋ qasyndaǧy «Qyzyl taŋ» dükenıne kelıp, sol jerden bıraz kezdeme aldym. Şeşeme köilek, äjeme köilek, atama şapan, äpkeme köilek dep ärqaisynyŋ yŋǧaiyna qarai taŋdap jürmın. Bır qorjyn qant-şai, kämpit, örık-meiızdı de ūmytpadym. Söitıp artynyp-tartynyp auylǧa tarttym. Būl menıŋ 19-daǧy kezım. Üige kelıp bazarlyǧymdy tögıp tastadym. Apam da quanǧan. Atamnyŋ qabaǧy tüsıp kettı. «Öleŋ jazyp, soǧan gonorar aldym, ata» dedım. Atam gonorardy qaidan bılsın: «Ol ne päle taǧy?» dep sūrady. «Gazetke şyqqan öleŋge beretın sondai aqşa eken», dep tüsındırdım. Gazetke şyqqan alty-jetı öleŋımdı ala barǧam, solardy körsetıp, dauystap oqyp berdım. Tyŋdap otyryp: «Pätşaǧar, äkeŋe tartqan ekensıŋ-au, jä, bazarlyǧyn ala berıŋder», dedı. Öleŋnıŋ arqasynda söitıp üidegılerdı bır quantyp edım. –Osy ataŋyzdyŋ tärbiesın köp körgen siiaqtysyz. Sol jaiynda aityŋyzşy? –Būl özı äkemnıŋ tuǧan aǧasy, Şäbden degen kısı. Ol kısınıŋ qolynda da balalyq şaǧymda köp jürdım. Jaz boiy Asydaǧy jailaularǧa alyp ketedı. Qyzyqqa kenelem. Sūlu tabiǧat. Beluardan kelıp ūiysqan kökmaisa. Sarqyraǧan būlaqtar. Aspanmen talasqan qūzar şyŋdar. Bırınşı synypty bıtırgenımde bırge alyp kettı atam men apam. Tau degen jaqsy ǧoi. Airan, süt ışemın. Tamaq mol. Qoi baǧyp atama kömektesemın. Bır qoi, bır qozy joǧaltpaimyn. Bır künı ūiyqtap qalyppyn. Oiansam qoilarym joq. Qozyny bölek baǧady. Öitkenı, qoidy sauady ǧoi. Ylǧi jaiylǧan otardyŋ aldyna baryp ūiyqtaimyn. Qoilar maǧan jetıp aiaǧymdy basqanda oianatyn edım. Menı ūiyqtai bersın degen boluy kerek, būl joly qoilarym menı ainalyp ötıptı. 500 qoi ūşty-küilı joq. Zärem qalmady. Zyr-zyr etıp, örge qarai zaulap jügırıp qaraimyn. Bır kezde sonau jaqtan bıreu: «Ei, bala, berı kel, berı kel», dep qolyn būlǧap aiqailady. Barsam, Almatydan köşıp kelgen Myrzabai degen tuysqanymyz eken. «Qoilaryŋ äne jatyr. Būryn oianuşy edıŋ, būl joly ūiyqtap qaldyŋ ǧoi. Men iırıp bölek baǧyp otyrmyn», dep torsyǧynan airan qūiyp berdı. Qūdaidyŋ qūdıretı, qoiym tabylǧan sol quanyş küiım esımnen, sol airannyŋ dämı taŋdaiymnan älı künge deiın ketpeidı. –«Sonau bır jazda jailauda, Soǧystyŋ kezı, qoi baqqam», dep Mūqaǧali aitpaqşy, bala şaǧyŋyzdaǧy jailau suretterı sızdıŋ de keudeŋızge bır-bır öleŋ bolyp qūiylǧan eken ǧoi?.. –Sonyŋ bärı alǧaşqy sezım, jazylmasa da janymda jarq etken alǧaşqy öleŋder siiaqty. Jüregımdegı tūma būlaqtyŋ közın aşqandai. Aqyndyq maǧan sol kezderde daryp qondy ma eken, kım bılsın... Sonymen, taǧy bır jaz aiaqtala taudan asyqpai tüsıp kelsem, jaqsy köretın Äben degen dosym bar edı, sol auylda üşınşı synypty qaitadan oqyp jatyr. Mänısın sūrasam, bızdıŋ auyldyŋ mektebınde törtınşı synyp joq, al Äbennıŋ soǧystan atasy, iaǧni äkesınıŋ aǧasy kelıp, ol kısı qasymda bolşy, körıp jüreiın, senı saǧyndym degesın auyldaǧy üşınşı synypqa qaitadan barypty. Üşınşını qaitadan oqityn Äben dosymdai äpendelık mende joq. Apam ekeumız 12-13 şaqyrym jerdegı Aqşi auyly, sol kezdegı Kaganovich kolhozyna tarttyq. Tura mektep direktorynyŋ üiıne alyp bardy. Apamdy äpkelep qarsy alyp jatyr. Bıraq törtınşı synyp mūnda da joq bolyp şyqty. Sosyn apam aitty: «Menıŋ balam zerek. Sen mūny bırden besınşıge al. Eger oqudyŋ aiaǧyna deiın barlyq balalaryŋnan ozbasa, men mūrnymdy kesıp bereiın», dedı. Direktor bırtürlı bolyp kettı. Äitkenmen, äpkesınıŋ aitqanyna köndı. Men qatty qysyldym. Erteŋıne bırınşı sabaqta orys tılınen diktant jazdyrdy. Orys tılımen bırınşı ret betpe-bet keluım. Galina Fedorovna Korobova degen mūǧalımımız kelıp: «Moldaǧaliev kım?» dep sūrady orysşalap. Söitsem, bır sözın dūrys jazbappyn. Bır bala qarǧyp tūryp: «Būl törtınşı klasty oqymaǧan bala. Bızge üşınşıden kelıp otyr», dep aityp saldy. Sodan mūǧalım «mūndai balany qaitıp oqytamyn» dep direktorǧa baryp aitypty. Apamnan alyp qalǧan direktordyŋ özı: «Äpkemnıŋ köŋılın qimap edım, qap. Äi, jaraidy, äzer bolsa klasyŋda qalarsyŋ, äpkeme aityp qoiǧasyn bolmaidy, oqi berşı», dedı. Işımnen: «Men eşqaşan klasymda ekınşı jylǧa qalmaimyn, biyl bärıbır oquymdy jaqsy bıtırem», dep bekındım. Aqyry apam aitqandai bolyp şyqty. Anamnyŋ sol aq tılegın, armanyn, maǧan degen senımın, köŋılın aqtap şyǧuǧa tyrystym, aqtap ta şyqtym. Jaqsy oqydym. Jyldyŋ soŋyna qarai özım qatarly oquşylardyŋ aldy boldym. –Işte bır ot bop tūr ǧoi, endı... –Kım bılsın, äiteuır kökeiımde ömırı apamnyŋ aitqanyn ekı etpeiınşı, apamdy jerge qaratpaiynşy degen bır tılek tūrǧany anyq. Şama-şarqymşa orysşany da üirendım. Bır synypty attap ketken osy sekırıspen orta mekteptı de bır jyl erte, 16 jasymda bıtırdım. Söitıp universitetke de öz qatarymnan bır jyl būryn tüstım. Sol kezde selsovetten asyǧys anyqtama alyp jürgende «kökek aiynda tudym» degenımdı Qabylda Baibolov degen aǧamyz «köktem» dep estıp, jyl saiyn tuǧan künımdı de bır ai būryn, 20 nauryzda toilaityn etıp zaŋdastyryp tastaǧan-dy. Sırä, säl ozyŋqylau jürudı maǧan täŋırım özı būiyrsa kerek. –Eseiudıŋ kelesı satylary, eŋbekke aralasuyŋyzdyŋ jai-japsaryn bıle otyrsaq? –Besınşı kursta oqyp jürgenımde bır-ekı öleŋ bereiın dep bır künı taǧy «Leninşıl jasqa» keldım. Öleŋımdı qaraityn Nyǧmet aǧa joq, ornynda basqa jıgıt otyr. «Kel, kel, Tūmanbai», dedı ol kısı de jyly jüzben. Söitsem būl Sapar Baijanov degen azamat eken. Öleŋım köbırek şyǧyp, ädebi jūrtşylyqqa äjeptäuır tanylyp qalǧan kezım. «Köŋılıme köktem kerek, jaz kerek, Köŋılıme külkı kerek, naz kerek», dep erkındep, erkelei bastaǧanmyn. Sapar aǧa da öleŋderımdı oqyp şyǧyp, jaqsy eken, basamyz dedı. Sosyn otyryp: «Osynda jūmysqa alsaq, keler me edıŋ?» dep sūrady. «Ärine, äbden kelemın», dep jatyrmyn men. «Olai bolsa, sen maǧan ekı jetıden keiın kelşı», dedı. Ekı jetıden keiın kelsem, jaŋaǧy orynda Sapar aǧam joq, basqa bıreu otyr. «Sız Saparǧa keldıŋız-au. Ol aǧaŋ qazır bastyq boldy. Bas redaktordyŋ orynbasary, kelesı bölmede otyrady», dedı külımsırep. Jetıp bardym. Sapekeŋ uädesın ūmytpapty. «Tūmanbai, kel, kel, endı ötınış jazamyz» dedı. Ekeulep Abai Beisenbaevqa kırıp, 1956 jyldyŋ 9 qaŋtarynda «Leninşıl jastyŋ» ädebiet bölımınıŋ synaq merzımımen alynǧan dyŋdai qyzmetkerı bolyp şyǧa keldık. Hat qorytuǧa qyrym kelmei qinalyŋqyrap jürgenımde Seidahmet Berdıqūlovtyŋ: «... Şyda, älı-aq qalypqa tüsıp ketesıŋ», dep janaşyrlyq keŋes bergenın de ūmytpaimyn. Bırde Moskvadan Şmanov degen kısınıŋ Genrih Geine turaly 18 bet maqalasyn audaruǧa bastyǧym maǧan berdı. Sol materialymdy jıgıtter äuelde kım audarǧanyn bılmei: «Mynau ǧajap qoi, qalai audarǧan, ne degen ädemı tıl!» dep basqa bıreuge telıptı. Maqalany tärjımalaǧan men ekenımdı bılgennen keiıngı Käkımjan Qazybaevtyŋ keremetın aitaiyn. «Äi, Sapar, mynadai perevod jasaǧan adamǧa qandai synaq kerek? Tap bügın basy bütın jūmysqa almasaq qūdai bızdı keşırmeidı», dep saldy qyzulanyp. Söitıp ekeuı qol qoiyp, synaq merzımın alyp tastap, jastar gazetınıŋ tolyq qūqyly ädebi qyzmetkerı etken. Şämıl Mūhamedjanov, Eskermes Eskendırov, taǧy basqa jas aqyndar kelıp tūrady. Öleŋderın qaraimyn. –Sodan özıŋız de ädebi ortaǧa qarai oiysa bastaǧan şyǧarsyz? –Oiysqanda qandai! Juan ortasyna tura kümp ete tüstım. Jaŋa aittym, şyn mänınde «Leninşıl jasqa» menı jūmysqa aldyrtqan Genrih Geine men Şmanov. Öleŋderın de audardym ǧoi endı. Osy rette maǧan erekşe aǧalyq jasaǧan adam – Erkeş İbrahim. Audarma jasauǧa üirettı. Tüpnūsqadan tym alşaqtap ketuge bolmaidy dep aqyl-keŋesın aitty. Söitıp jürgende körşı otyrǧan «Pioner» jurnalynyŋ redaktory Rahmetolla Ydyrysov maǧan «qūda tüstı». Mūzafar Älımbaev «Qazaq ädebietıne» ketıp jatyr, sonyŋ ornyna poeziia bölımıne kelseŋşı dep. «Leninşıl jasty» asa qaryq qylyp ta jürgen joq edım. Al mynau ızdegenge – sūraǧan, aŋsaǧanǧa – susaǧan, qolaiyma döp keldı. «Men bärıbır sızderge bala bolmaimyn, men aqyn bolamyn, armanym sol», dep qoimastan Käkımjan aǧany araǧa sala jürıp bas redaktor Abai Beisenbaevty köndırıp, ekı ai ekı kün jūmys ıstegen «Leninşıl jastan» «Pionerge» auystym. Qairan aǧalarym-ai. Ketıp qalǧanymdy kek tūtpady, köŋılderıne almady. Qaita «Leninşıl jasqa» öleŋderımdı būrynǧydan da köbırek basyp, qamqor bola berdı. Jas aqyndardyŋ bır jinalysy tūsynda Abaidyŋ özı toptama öleŋderdı Tūmanbaidan bastap bereiık deptı. Keterde de: «Äi, bala, sen bızdı ūmytyp ketpe», degen. Ketıp qalǧanyma ūialyp, Abai aǧany körsem qaşqaqtap jürem. Ol kısı qyzyq köredı, äi Tūmanbai, qaşpa dep külıp ötıp ketedı. Sosyn sondai aq jürek aǧalaryma men de jaqyn jürdım. Keiın alpysqa kelgen iubileiımde jıgıtter parkke äkelıp suretke tüsırıp jatqan. Qarasam anadai jerde Abai aǧam otyr. «Äi, jıgıtter, äne menıŋ ūstazym, alǧaş közımdı aşyp jūmysqa alǧan aǧam otyr, suretke bırge tüsırıŋder», dep bırge suretke tüskenımız bar edı. Sonymen, qysqasy, «Pioner» jurnalyna ornyǧyp, üirenıp, maqalalar jazyp, Mūqan İmanjanovtyŋ qolyna tüstım. Ülken jürektı keremet adam edı. Alǧaş «Mūrap» degen ocherk jazyp äkeldım. Bır künı sony oqyp, jaryqtyq Mūqaŋ: «Äi, Tūmanbai, sen proza jazsaŋ, bızge nan jegızbeitın şyǧarsyŋ», dedı. Jaqsy söz janǧa sep. Köterılıp qaldym. Ol kısı «Pionerde» prozany basqarady. «Tūmanbai tübınde myqty aqyn bolady», dep maǧan sengen adamnyŋ bırı osy Mūqan İmanjanov bolatyn. 1958 jyly 11 nauryzda, 42 jasynda sūm ajal aramyzdan tym erte alyp kettı ony. Sonda «Ūstazǧa» degen öleŋ jazdym. Orkestr, küŋıren, küŋıren. Qoştasty asyl jan köktemnıŋ gülımen, künımen. Orkestr, küŋıren. Jylap öleŋ jazudy bılmeuşı em. Oquşy eŋ ony künde sen. Orkestr, küŋıren, küŋıren. Osy öleŋ «Qazaq ädebietıne» şyqty. İmanjanov menı asa jaqsy kördı, ol kısını men de jaqsy köretın edım. Özımnıŋ Tūrlyqyz degen jalǧyz äpkem boldy. «Tūmaşym» dep eljırep, soŋǧy tiynyn qaltama salatyn. Keiın ol da, däl osy Mūqan aǧamdai, 42 jasynda ökpe auruynan qaitty. Jaqyn adamdardyŋ jastai ketıp jatqany qiyn tiedı eken. –Alǧaşqy öleŋ kıtabyŋyz qalai şyqty, Tūmaǧa? –Alǧaşqy jinaǧym özderıŋ bıletın «Student däpterı» ǧoi. 1956 jyldyŋ qyrküiek aiynda sonyŋ qoljazbasynyŋ talqylauy boldy. Talqylaudy ūiymdastyruşy Hamit Erǧaliev. Būryn körmegen aqynym. Ǧali Ormanov baiandamaşy eken. Jazuşylar odaǧynyŋ ülken zalynda Jūban, Syrbai, Jūmaǧali Sain, Mūhametjan Qarataev, yǧai men syǧai bärı kelıp otyr. Sodan Ǧali aǧam, qūdai salmasyn, baiandamany jasady deisıŋ. Esımde qalǧany: Bızdıŋ auylda tai jarys bolady, dedı. Ol taidy sändeidı, taiǧa mınıp şabatyn bala bolady, oǧan ükılep jaqsy kiım kigızedı. Maǧan osy jıgıt sol taiǧa mınıp bäigege şapqaly tūrǧan bala siiaqty bop körınıp tūr. Özın būryn körmesem de, öleŋderın oqyp jürgem... Ǧali aǧam osylai maqtap kösıle söiledı. Sain: «Mynau bolaşaq ofiser bolaiyn dep tūrǧan poeziianyŋ soldaty», dep qaiyrdy. Jūban Moldaǧaliev aǧam: «Mynau Tūmanbai Moldaǧaliev kelgennen berı maǧan tyqyr taiandy», dep jūrtty bır küldırıp aldy. Syraǧaŋ, taǧy basqalar söilep, aiaǧynda özıme öleŋ oqytty. Qarataev «jinaǧyŋdy maǧan äkep ber» dedı, ol kısı baspanyŋ redaksiia meŋgeruşısı eken. Sodan aldaǧy 1957 jyly Ǧafu Qaiyrbekovtıŋ redaktorlyǧymen «Student däpterı» jaryq kördı. Kıtapty oqyrman öte jyly qabyldady. Kelesı jyly Omarov Seiıtjan aǧam Jazuşylar odaǧyna ötkızdı. Töraǧa Müsırepov joq, bır jaqqa komandirovkaǧa ketken eken, komissiia jiylysyn Seiıtjan aǧa basqaryp, prezidiumda Säbit Mūqanov, Ǧabiden Mūstafin otyr, Quandyq Şaŋǧytbaev, özıme ejelgı orys ädebietınen sabaq bergen Aleksandr Jovtis bärı söilep, sondai saltanatty jaǧdaida SSSR Jazuşylar odaǧynyŋ müşelıgıne öttı ǧoi myna jaman aǧaŋyz jiyrma üş jasynda. –Jaman aǧanyŋ bärı sızdei bolsa, jaqsy aǧa da kerek emes, Tūmaǧa. Özıŋız ata jasynda bolsaŋyz da, aldyŋyzdaǧy aǧalarǧa qūraq ūşqan syi-qūrmetıŋız bölek. Auzyŋyzdan tastamaisyz? –Aǧalardy ärqaşan şapaǧatpen eske alamyn. Jasymda jetımdık taǧdyr keşken men sol aǧalardan köp jaqsylyq körgen adammyn. Aqyndyq qanatymdy äu bastan qoldap kötergen, abyroi-ataqqa, barlyq şyqqan biıkterıme jetkızgen solar, solardyŋ aq tılegı men riiasyz köŋılderı. Bırı emes, bärı. Bärı de menı qolpaştap qoldap otyrdy. Alǧaşqy baspaldaqtarda kezdesken aǧalardy alǧys sezımmen jaŋa aityp öttım. Aruaqtary riza bolsyn deimın. Sonau Hamaŋnan bastap Qalijan Bekhojin aǧam – bärı menıŋ ūstazdarym edı. Qalaǧaŋ Memlekettık syilyq bäigesın alarymda menı qorǧap maqala jazdy. Mūzafar aǧamnyŋ älı künge deiın aldynan qiia basyp ötken emespın. Şeriazdan Eleukenov, Sapar Baijanov, Sattar İmaşev aǧalarymnyŋ qoldauymen «Jalyn» jurnalyna bas redaktor, Änuar Älımjanov, Käkımjan Qazybaevtardyŋ senımımen Jazuşylar odaǧyna hatşy boldym. 1968 jyly komsomol syilyǧyn «Jaŋa däpter» kıtabyna Özbekälı Jänıbekovtıŋ qolynan alǧanymdy da ūmytpai aita jüremın. Aldymdaǧy aǧalardan özım qandai qamqorlyq körsem, özımnen keiıngı jastardyŋ betın şamam kelgenşe men de qaqqan emespın. Qai eldıŋ, qai jerdıŋ balasysyŋ dep sūrau atymen daǧdymda joq. Men ondai aurudan tazamyn. Kerekudıŋ jıgıtı Qabdykärım Ydyrysov qandai aǧa boldy maǧan! Fämiliemız bır Jūbanmen ömırde de aǧaly-ınılı tuǧan bauyrdai boldyq. Basqalardy bılmeimın, öz basym Ǧafu Qaiyrbekovtı qazaqtyŋ qaiyru bermes qara tıl ūly aqyndarynyŋ bırı dep esepteimın. Osy Ǧafaŋ menı ömır boiy Tūmaşym dep erkeletıp öttı. Özı de erkelei bıletın, özımsınıp öktemdep te söileitın. Eluınde de, alpysynda da baiandamany maǧan jasatty. «Aǧa, eluıŋızde jasadym ǧoi, endı yŋǧaisyz bolmai ma?» desem, «Miymdy aşytpa, ottama, sen jasamaǧanda kım jasaidy?» deitın jaryqtyq. Ǧafekeŋe erıp ekı ret bardym Torǧaiǧa. Özı joqta seksen jyldyǧyn Qostanaida ötkızısıp, sözımdı söilep, aǧaǧa arnaǧan öleŋımdı oqyp qaittym. Abyz aqynymyz Äbdılda menı tuǧan balasyndai kördı. Men turaly maqalalar jazdy, men de jazdym ol kısı turaly. Seksenınde Abai atyndaǧy opera teatrynda ötken toiynda baiandamany men jasadym. Toqsanyna bır-ekı ai qalǧanda Sochige dem aluǧa jüretın boldym da, aǧamen qoştasuǧa baryp edım: «Tūmanbai, men toqsanǧa keleiın dep jatyrmyn ǧoi. Baiandamaşyny qaidan ızdep jüremın? Seksenımde jasadyŋ ǧoi, endı toqsanymda da özıŋ jasamaisyŋ ba?» dedı. Quana kelıstım. «Al, onda menıŋ dokladchigım bar. Jolyŋ bosyn!» dedı aǧa. Maǧan aitqan aqyrǧy sözı osy eken. Sochiden kelıp, kelgenımdı erteŋ kırıp aitamyn aǧaǧa dep otyrǧanda estıdım qazanyŋ habaryn. Qara teŋızde köp bırge boldyq Äbekeŋmen. Ömırdı süiuı, ömırge qūştarlyǧy keremet edı. Jas bızder qyzyǧatynbyz. Suda sūmdyq jüzetın. Tu sonau korablder jürgen aşyq aidynǧa deiın qūlaştap jüzıp, baryp qaitatyn. Teŋız turaly tebırenıp öleŋ jazdy. «Au, aǧa, suǧa ketıp qalsaŋyz qaitesız», deimın qorqyp. «E, suǧa ketsem, semızbın ǧoi, balyqtar jep bır jetısıp qalar. Qyzylordaǧa ruhymdy jetkızseŋder bolady», dep saq-saq küledı. Taǧdyrymnyŋ bır syiy, Äbekeŋmen köp jyl körşı bolyp ta tūrdym. Mūnyŋ bır qyzyǧy bar. Komsomoldyŋ joldamasymen İtaliiaǧa bırınşı ret sapar şektım. Qaityp kelsem, üiımdı basqa bıreuler sypyryp jinap jür. Aŋ-taŋmyn. «Äi, üilerıŋdı jöndep qaramapsyŋdar ǧoi», dep ar jaqtan quşykeştenıp Bäkır Täjıbaevtıŋ kelınşegı şyǧyp keledı. Söitsem, olar bızdıŋ üige kırıptı de, bızge Dihan Äbılevtıŋ üiın berıptı. Adresın aitty. Aidap otyryp kelsem: «Būl kım?» deidı bäibışem. «Būiyrsa, küieuıŋız bolarmyn» deimın men. Bäibışem sonda amandyqtan soŋ-aq Äbdılda Täjıbaevpen körşı bolǧanymyzdy aitqan. Ertesıne sälem berdım. Aqyndyǧymyzǧa qosa körşılıgımız ben futbolşylyǧymyz ekeumızdı odan ärı tabystyryp, tuystyryp jıberıp edı. «Qairat» ūtqan künı Äbekeŋ üiıne barsaŋ koniak ta ışesıŋ, jaqsy söz de estisıŋ. Ǧajap bolatyn. –Futbolmen qazır qalaisyz? –Futboldy būryn da jaqsy körgem, qazır de jaqsy körem. Qol bosta tek futboldy qaraimyn. Talasa bermesın dep bäibışeme balalar jeke televizor äpergen. Stadionǧa sirek baramyn. Köz körıŋkıremeidı. Bıraq bızdıŋ futbolşylar jaqsy oinap jeŋıp jatsa, menı de sonyŋ bır jerınde quanyp otyr dep oilaŋdar. Futbolşylarymyz älı senımdı aqtaidy, keremet jaqsy komandalar şyǧady älı bızde. –Futboldan basqa, än mätınderın erekşe süiıp jazatyn hobbiıŋız de bar ǧoi, Tūmaǧa? –Negızınde men özı änşı adammyn. Äŋgımemnıŋ basynda aittym ǧoi şyryldap än salǧanymdy. Bıraq men änşı bola almadym. Onyŋ esesıne änge mätın, än öleŋın jaza bastadym. «Kuä bol», «Baqyt qūşaǧynda», «Ekı jūldyz», «Änım sen edıŋ», köp qoi jazǧandarym. Jeke kıtap bolyp ta şyqty. Aitaiyn degenım, jaqsy änge jaqsy öleŋ kerek. Änmen bırge söz de oilandyrsyn, tolǧandyrsyn, tebırentsın tyŋdauşyny. Tapsyryspen jazdyrǧanda Nūrǧisa aǧamnyŋ da talaby osyndai bolatyn. Özım de sözıme sezım sıŋıruge tyrysyp baǧatynmyn. Ändı mätınnıŋ basyŋqyrap tūrǧany jaqsy qaşanda. Bır künı Nūrǧisa aǧam telefon soqty. Ol kısınıŋ senıŋ uaqytyŋ bar ma, joq pa, jūmysta otyrsyŋ ba – onymen ısı bolmaidy. «Tezdetıp mäşinege mınıp, dereu kelşı maǧan. Dariǧa ekeumız köktemdı körgımız keledı», deidı. Taŋ qaldym. Köktemdı körgısı keledı! Jazuşylar odaǧynda ısteitın kezım. «Qaida baramyz, Nūreke?» deimın. Almatydan bylai, künşyǧysqa qarai», dep qoiady. Jürıp kelemız. Ainalamyzǧa elıte qaraimyz. Köktemdı ärqaisymyz özımızşe sezınetın siiaqtymyz, köktem lebıne elıgetın siiaqtymyz. Bır uaqta: «Äi, osy bız qūstardy ūşyryp jıbergenbız, solardy qaitadan keltırdık pe? Endı solardy keltıretın uaqyt jetken joq pa?» dedı. «Keltıreiık, aǧa» deimın. «Qysqasy, qazır üige jür, ännıŋ jobasyn alyp ketesıŋ, bügın daiyndaisyŋ» dedı. Nūrekem qyzyq bolatyn. Bırden notasyna köşıre bastaidy. «Oi, aǧa, äuelı oqymaisyz ba, jarai ma özı, aitpaisyz ba?» desem, «Äi, men özım öleŋ jaza alatyn bolsam, senı şaqyryp ne äkemnıŋ qūny bar? Sözı jaman bolsa, sen jauap beresıŋ. Sen Tūmanbai Moldaǧaliev degen dardai aqynsyŋ. Al muzykaǧa özım jauap beremın», der edı. «Qūstar qaityp keledınıŋ» jobasyn özı aityp berdı. «Köktemdı qondyryp qanatyna» dep yŋyldap qoiamyz. Üige baryp, keşke qarai jazyp äkeldım. Aǧam riza boldy. Nūrǧali Nüsıpjanovty şaqyryp aldyq. «Qūstar qaityp keledı» osylai tuǧan edı. Nūrǧali köp aitady. Qytaida da şyrqaldy. Ännıŋ öleŋı ädemı şyǧuyna köp män beremın. Ol än qanatymen bırıgıp öte alysqa ketedı ǧoi. Ännıŋ arqasynda menıŋ de bıraz şaryqtaǧan jyldarym bar. Jeke konsert te berıp jürmız. Aldyŋǧy jyly bergenbız. Biyl da sondai bır oiym bar. –Aǧa, bırtuar Nūrǧisanyŋ maqtauyna ie bolǧan qandai baqytty adamsyz. Oǧan qosa Äuezovtıŋ özı maqtaǧan sirekterdıŋ bırısız... –Ol kezde jaspyz ǧoi. KazGU-de bolǧan keşte ol kısı jastar jönınde söiledı. «Jas qanat» jäne «Jyrǧa sapar» atty jas aqyndardyŋ ekı jyr jinaǧy şyqqan. Solardyŋ ışınen menı, Qadyrdy, Saǧidy, Tılegen Şopaşevtı – osy törteumızdı erekşe atap kettı. Sonda jap-jas, jauqazyndai Äbış Kekılbaev jinalysty basqardy. Keşe Äbış ınım ülken ataq alyp, abyroiǧa bölendı, bükıl ädebietımızdıŋ mereiın köterdı. Soǧan men quanyp, telegramma jıberıp qūttyqtadym... Şynymen de ol ülken jazuşy. Al endı Äuezov menı tanidy dep oilamaitynmyn, bıraq student kezınde aspiranturasyna şaqyryp edı. «Keiın Änuar Älımjanov «Leninskaia smena» gazetındegı maqalasynda jazdy: ekeuı Duşanbege ūşyp bara jatqanda ūşaq üstındegı äŋgımede Mūhaŋ: «Tūmanbaidyŋ aqyndyq bolaşaǧy zor, ülken ümıt küttıredı. Būl jıgıtke zer sala jürıŋder», dep aitqany bar eken. Bızdıŋ jas künımızde aitqan ūly Äuezovtıŋ būl batagöi tılegı qūlaǧymyzǧa jıgıt aǧasy şaǧymyzda tidı. Ärine, kemeŋgerdıŋ tılegı odan ärı qanattandyrdy, jıgerdı janydy. –Aǧa, joǧaryda basqa gazetterdıŋ bärın aittyŋyz. Al endı özıŋızdı ardaq tūtatyn «Egemen Qazaqstanyŋyz» jaily este qalǧan ne bar? –«Egemen Qazaqstandy» men şyn mänınde jaqsy köremın. Ol da menı ärqaşan elep, eskerıp jüredı. Öleŋ jazdyrtady. Öleŋımdı basyp otyrady. Aqyn bolamyn degen senımge kırgen kezımde jazǧan «Bızde toi bar» degen bır bas-aiaǧy jūmyr öleŋım bolatyn. Osyny «Sosialistık Qazaqstan» basty. Öleŋnıŋ tuu jaiy bylai. Student kezım. Bır ekıqabat orys qyzyn kördım. Sosyn eger mūnyŋ küieuı qazaq bolsa, būl qyz qazaqtyŋ anasy bolar edı-au dep qiialǧa berıldım. Söitıp, «solai da solai, jas qazaqtyŋ anasymyn» dep älgı öleŋımdı jazdym. Ony «Sosialistık Qazaqstanda» ädebiet bölımınde ısteitın Maǧauiia Maşaqov deitın kısıge äkelıp körsettım. Öleŋ bärıne ūnap, jariialap jıberdı. Osynyŋ özı eldı selt etkızıp, menıŋ aqyndyǧyma senım tuǧyzǧan jaǧdai boldy. Būl – 1955 jyl edı. Sodan bergı 55 jylda «Egemen Qazaqstanymnan» qol üzgen emespın. Qazır de eldıŋ bas gazetıne et jaqyn etenelıgımdı özderıŋ bılesıŋder. –Qazırgı kün kesteŋız qalai, aǧa? Uaqytyŋyz qalai ötedı? –23 jyldan berı qazaqtyŋ balalarynyŋ tılın şyǧaratyn balbūlaq – «Baldyrǧan» jurnalyn basqaryp kelemın. Älımbaevqa orynbasar bolǧan kezımdı qossam, barlyǧy 26 jyl. Osynda bauyr basyp kettım. Şükır, şyǧaryp jatyrmyz, jaman emes siiaqtymyz. Künde jūmysqa kelemın, jıgıttermen söilesıp mäz bop qalamyn. Men üşın eŋ auyry – ana jūmyssyz ekı kün. Jasyratyny joq, mūŋ köp, qatar jürgen köp dosym ketıp qaldy, äkem. Anau Saǧi qaida, Şämıl qaida? Ǧafu, Qabdykärım aǧalarym qaida? Äkemdei bolǧan Äbdılda aǧam, özımnıŋ Sabyrhan Asanovym qaida? Şaqyryp alyp kingı soǧatyn kezder qaida? Saǧynamyn. Sodan, Kültai jeŋgeŋmen şüiırkelesıp-şüŋkıldeskennen basqa barlyq bos uaqytta, jalpy qai uaqytta da serıgım – öleŋ. Syrymdy öleŋıme aitamyn. Öleŋmen mūŋdasamyn. Köŋılım köterılse, köŋılım qūlazysa öleŋ jazamyn. Jaişylyqta jyr tumaidy. Ana bır jyldary ailap jazbai ketken de uaqytym boldy. Tausylǧan şyǧarmyn dep oilap küŋırenıp kettı ışım alai-dülei bop. Sodan sonau bır qiyrdan bır ot jyltyrap, bırdeme keldı. Soŋǧy on jylda toqtausyz jazyp kelemın. Ekı jylda qalyŋ-qalyŋ ekı kıtap şyǧardym. Qūdaiǧa şükır, artymyzda qazaq öleŋınıŋ tuyn köteretın jaqsy aqyn ınılerımız bar. Bärın jaqsy köremın. Tılektespın. –Tūmaǧa, jetpıs bestıŋ mereilı biıgınen elı-jūrtyŋyzǧa, halqyŋyzǧa ne aitasyz? –Bügınde qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy aŋsaǧan zamanyna keldık qoi. Alla taǧalanyŋ özı berdı ǧoi halyqtyŋ peiılıne. Men soǧan asa quanamyn. Memleketımız bolǧanyn, sol memleketımızdıŋ bır azamaty ekenımdı, elıme qyzmet etıp jürgenımdı maqtanyş etemın. Qoǧamǧa eŋbek etıp jürgen azamattardy da aq tılektı jyrymnan ämanda qaldyrmaimyn. Tuǧan elım ūzaq ǧasyrlar boiy jasai berse eken degen tılektemın. Jaqsylyq qazır basymyzda tūr. Kemşılık ızdei bermei, baqytty basqa tepkendei bolmai, sol jaqsylyqty jaqsy jürekpen köre bıleiık. Men eŋ aldymen halqyma baqyt tıleimın. «Adamdyqty ait, eldıktı ait, batyrlyqty ait, El bırlıgın saqtaǧan aqyndyqty ait», degen Jambyl babamnyŋ, «Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep», deitın Abai atamnyŋ arman-mūratyn alǧa aparuşymyn. Halyqty jaqsy köremın. Jalpy adamdy jaqsy köremın. Menıŋ eŋ jaqsy köretın, mektepte orys tılınen sabaq bergen ūstazym Germaniiada tūrady. Frida Reingoldovna Iаnke degen kısı. Frida apaiǧa köp öleŋder de arnadym. Ekı ret baryp qaittym. Hat arqyly habardy üzbeimız. Orysşa kıtaptarymdy qasterlep oqidy. Tuǧanyndai köredı. Germaniiada futboldan älem chempionaty bolǧanda ainalaiyn Däurenım bır alyp bardy. Şalynyŋ aty Viktor Ferdinandovich. Dastarqanyn qaiystyryp qazaqy molşylyqpen syilady. «Koniaka jalko, v Gannovere jarko!» dedım. «Tūmanbai-au, öleŋdı endı orysşa jazatyn bolǧansyŋ ba?» dep Frida apai külıp jatyr. Alla jazsa, 75 jyldyq toiyma öz esebımnen kelıp qaityŋyz dep şaqyryp otyrmyn. Biyl soǧan Frida apai kelse öte jaqsy bolar edı. Toiyma barlyq halqymdy şaqyramyn. –Toiyŋyz qūtty bolsyn. Ūzaq jasai berıŋız, aqyn aǧa!

Qorǧanbek AMANJOL