"Adyrna" ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty belgılı etnograf Omar Hakim myrzamen boldy. Nauryz meiramy turaly tyŋ aqparattarmen bölısıp, qūndylyǧyn taǧy da eske saldy.
- Ūlystyŋ ūly künı dep Nauryz meiramyn ärkım özınşe toilap, arqa-jarqa bolady. Al däl osy Nauryz meiramy syrttan kelgen meiram degen jaŋsaq pıkırlerge ne aitasyz?
- Nauryz jönınde söz qozǧaǧanda, eŋ bırınşı, Qazaqstannyŋ klimatyna köŋıl audaru kerek. Bızdıŋ jerımızdıŋ aua raiy kürt kontinentaldy, jyl mezgılderı qūbylmaly, qystary ūzaq, jazdary qysqa bolyp keledı. Eger de qys qaharyna mınse, aiaz ben jüitkıgen borany kem degende 5-6, sozylsa 7-8 aiǧa barady. Abai aitqandai: «Soqyr, mylqau tanymas tırı jandy» degendei, būl jerdı mekendegenderge qystan ne qaiyr kütuge bolady.
Osyndai atmosferalyq temperaturasy qolaisyz jerdı igeru är qoǧamnyŋ qolynan kele bermeidı. Salt atty, attyŋ jalyn tartyp mınıp, osyndai ölşeuı joq keŋıstıktı igeruge, bel bailaǧan. Şeksız saiyn dala, tabiǧaty san qily atmosferalyq qūbylystarǧa toly älem adam balasynyŋ ışıne ürei ūialatady.
Köşpelı, täŋırşıl türık näsılı – eŋ bastysy tabiǧattyŋ bel balasy, tabiǧattyŋ qyr-syryn äbden igergen, onyŋ yŋǧaiyna beiımdele aldy. Osy mal baqqan, qysy-jazy maldyŋ soŋynda jürgen salt atty tylsym älemdı özınıŋ tūrmystyq qajetıne jaratty. Al, endı qoŋyrjai oŋtüstıkte tūryp jatqan iran tektı otyryqşy diqanşylar osyndai şeksız keŋıstıktıŋ, kürt kontinentaldy tabiǧattyŋ tauqymetın kördı dep aituǧa bola ma ?
Osy faktıge bailanysty Nauryz meiramy bızge irandyqtardan keldı deu aqiqatqa siia ma?!
Nauryz – tabiǧat balasynyŋ töl merekesı. Türık balasy būl meiramdy «Ūlys künı» dep ataǧan. Nauryz, parsyşa «jaŋa kün», «jaŋa jyl», osy söz bızge basqa tılden kelgen, sol sebepten nauryzdy atau dästürı de bızge syrttan keldı deuımız ülken qatelık. Osy zamannyŋ ǧylymdary tolyq moiyndady – iran tektı halyqtar eş qaşan köşpelı dästürdı ūstamaǧan, bienıŋ sütın ışpegen, jylqynyŋ etın jemegen. Abaev V.İ., Diumezil J. skiftardy iran tektı dep jar salǧan zaman kelmeske kettı.
Köşpelı örkeniet türık, monǧol, mänjür näsılderınıŋ ülesı ekenı bügıngı taŋda aidan aiqyn. Äigılı F.V. Nisşe: «Yqylym zamanda şeksız dalada köşpelı adam at üstıne qonǧanda, adamzat köp qūdailyqtan bas tartyp, bır täŋırge, qūdaiǧa bet būrdy», degen. Monoteizm degen ūǧymdy adamzatqa köşpelı qoǧam paş ettı.
- “Aq mol bolsyn” degen söz - auyr, maǧynasy tereŋ söz sekıldı. Nege däl osy tılek Nauryzda ǧana tılenedı?
-Egerde Nauryz atau dästürı sonau zoroastrizm zamanynda bolǧan desek, qazırgı zamandaǧy ǧalymdar Zaratuştra ılımı köşpelılerdıŋ ortasynda düniege kelgen degen pıkırdı aityp jür. Bır qyzyǧy, adamzattyŋ eŋ bırınşı örkenietın jasaǧan şumerlıkter (evropa ǧalymdarynyŋ pıkırınşe), özderın saiyn dalanyŋ ökılderı ekenın ūmytpaǧan. Olardyŋ eŋ basty merekesı 21 – 22 Nauryz künderınde atalǧan. Tigr men Efrat özenderınıŋ arasynda ornalasqan qalalarda tūrǧanymen, olar sol künderı qalanyŋ syrtyna şyǧyp jer men kökke süt şaşqan. Bügıngı qazaq «aq mol bolsyn», dep sondai işaratty qaitalaityny bärımızge mälım.
Älem tarihynyŋ kıltı – köşpelı türık, qazaq balasynyŋ ömırınde, saltynda, keşegı ötken künınde ekenın bılgen abzal.
Erte zamanda köşpelı qazaq qys kezınde soltüstık öŋırde qalmauǧa tyrysqan Syr boiyn jaǧalap, malyn qalyŋ qar, qaqaǧan aiaz, attyŋ qūlaǧy körınbeitın borannan saqtanu üşın osyndai köşpelı ömır keşken. Syr boiynyŋ joǧary jaǧynda Ūly jüz, orta jaǧalauynda Orta jüz, tömengı aǧysynda Kışı jüz elı ornalasqan. Būl jüie ejelgı zamannan qalyptasqan. Qiyn qystauda äkesınıŋ üiın saǧalap, bır şatyrdyŋ astynda jinaǧan balalary sekıldı, bükıl qazaq syrda bas qosqan.
Keiın oŋtüstıktı Hiua handyǧy, soltüstıktı Resei patşalyǧy jaulap alǧanda, ūly köş joldarynyŋ jüiesı būzyldy. Mysaly, arqanyŋ qazaqtary Türkıstan maŋaiyna bara almai, al sol jerde otyrǧan qoŋyrattar arqaǧa jete almai, köş joldary kürt qysqardy. 1500 şaqyrym jürıp otetın köşpelı qazaq, 200-300 şaqyrym kölemınde tūrmystyq keŋıstıgı şekteldı. Köşpelı qazaq ejelden tabiǧattyŋ siklymen ömır sürgen, endı ömırdıŋ jaŋa baǧytyna beiımdeluıne bet būrdy.
- Türkı halyqtaryna ortaq meiram bolǧanymen Nauryzdyŋ qazaqqa qandai erekşe bailanysy bar? Küş, sezım?
- Orys, şet elden kelgen saiahatşylar bır auyzdan qazaq balasynyŋ qysqy üiınıŋ jūpyny ekenın, äiteuır bır uaqytşa ǧana otyrǧan tūraq ekenı jönınde köp jazǧan. Qazaqtyŋ qystaǧy üiı özıne bır tas qapas sekıldı bolyp körınedı, qystyŋküngı tırşılık uaqytşa, ötkenşı dep esepteidı. Ol özı müldem qysta otyrǧan üiıne köŋıl audarmaidy, eşqandai üige bailanysty, adam balasyna jaily kerek närselerdı ısteuge talpynbaidy. Uaqytşa ekenın jaqsy sezınedı, köktem kelgende qazaq özınıŋ äsem kiız üiın tıgedı. Onyŋ ömırınıŋ közı endı ǧana aşyldy. Qazaq köktemnıŋ, köktemde jainaǧan jazyq jaziranyŋ balasy. Onyŋ qystaǧy künderı – tas qapasta ötken künder. Sol sebepten olar bır bırın ızdep, qystan keiın körıskende, özınıŋ tölınen airylysyp, endı tabysqan malydai jamyrap jatady, dauys salyp, körısedı, deidı, qazaqty körgen saiahatşylar.
Qazaq - köktemnıŋ perzentı, Nauryzdyŋ töl balasy!
Älemde eşbır halyq qazaqtai köktemdı, nauryzdy asyǧa kütpeidı. Qoimadaǧy, sandyqtyŋ tübınde saqtalǧan däm – daqyldardy şyǧaryp, qazanǧa salady. Söitıp Nauryz köje būrqyrap qainap, bükıl qauymnyŋ basyn qosady.
Äŋgımelesken Inju ÖMIRZAQ, “Adyrna” ūlttyq portaly
