Ybyrai Altynsarin – Qazaqtyŋ HIH ǧasyrdaǧy ǧūlama aǧartuşysy, publisist, ūly ūstaz, ǧalym-etnograf, jazuşy, qoǧam qairatkerı, audarmaşy, aqyn, prozaşy, kirill harpındegı qazaq jazba ädebi tılınıŋ negızın qalauşy.
Ǧūlama ǧalymnyŋ soŋynda qaldyrǧan mūrasy zertteuşılerdıŋ nazaryn özıne är kezeŋderde audaryp kelgenı anyq.
Bügınde ūly ūstazdyŋ atynda būrynǧy Torǧai dalasy, qazırgı Qostanai oblysynda Ybyrai Altynsarin atyndaǧy memuarlyq muzei jūmys ısteidı. Künı keşe ǧana Almaty qalasyndaǧy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ muzei üiınde ūly aǧartuşynyŋ 180 jyldyǧyna arnalǧan «Qazaq älıpbiınıŋ negızın qalauşylar» ıs-saparmen kelıp, köşpelı körmesınıŋ saltanatty aşyluyn ötkızdı.
Jiynda Qostanaidan at terletıp kelgen muzei basşysy Marǧūlan Ospanov pen muzei qyzmetkerlerı, sondai-aq, ǧalym-ūstaz Baqytjan Hasanūly, jazuşy, publisist Maǧira Qojaǧmetova, Ahmet Baitūrsynūly muzei-üiınıŋ direktory, f.ǧ.k., aǧa oqytuşy İmahanbet Raihan, f.ǧ.d. Güljahan Orda, Orynai Jūbanova apailarymyz, qara şaŋyraq QazŪU-gı aǧa-oqytuşylarymyz Şortanbaev Şoqan aǧai men Gulmariia Ospanova apaiymyz boldy.
Söz basyn muzei direktory Marǧūlan Ospanov bastap, körme jaiynda qysqaşa tanystyryp öttı.
Ūly ūstazdyŋ atymen atalǧan muzeidıŋ Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy muzei-üiıne keludegı basty maqsat-mındetı – ekı tūlǧalyq muzeiler arasynda qarym-qatynasty nyǧaityp, mädeni-ruhani bailanysty ornatu, ıs-täjıribe almasu, ūlylar ūlaǧatyn ūlyqtau jäne Ybyrai ömırıne qatysty, onyŋ artyna qaldyrǧan öşpes mūralaryn, sondai-aq halyq aǧartu ısıne bailanysty materialdar jinap, saqtau, ony zerttep, zerdeleu, halyqqa nasihattau bolyp tabylmaq.
Muzei qyzmetkerlerı Ybyrai Altynsarinǧa qatysty mälımetterdı aityp, tarih tylsymynan syr şertıp, söreler «söilei» bastady.
Körmede Ūly ūstazdyŋ kündelıktı tūrmysta qoldanǧan zattary, 1864 jyly Torǧaida aşqan alǧaşqy mektebınıŋ maketı, onda oqyǧan şäkırtterınıŋ, ızbasarlarynyŋ suretterı bar, tıptı, osy mekteptıŋ kırpışı ūsynylǧan. Körmedegı qūndy, ärı tüpnūsqa zattardyŋ bırı – aqynnyŋ otbasy men özı paidalanǧan tösekqaby. Būl tösekqapty 1992 jyly Oŋtüstık Qazaqstan oblysyndaǧy Lengır qalasynyŋ tūrǧyny Gülsana Tastemırova syilapty. Oǧan apasy Räziia tabystap ketken eken. Räziiaǧa apasy Aiǧanys berıptı. Aiǧanys – Y.Altynsarinnıŋ jary, Syr boiynyŋ qazaǧy, jappas Şolaq Äbılevtıŋ qyzy. Al, Ūly aǧartuşynyŋ eŋbekterınıŋ özı bır töbe. Atap aitqanda, arab tılındegı «Şariǧat-ul islam» eŋbegı islamnyŋ negızgı şarttaryn baiandaidy. Ony belgılı ǧalym, etnograf Aqseleu Seidımbek «Mūsylman tūtqasy» dep bügıngı kirill harpıne qoparǧan.
Menı qyzyqtyrǧan dünie Ybyrai Altynsarinnıŋ mektep jasynan bastap üzdık tanylǧany. Oǧan dälel, körmedegı qūndy qūjattar. Atasy Balǧoja bi 9 jasynda 1850 jyly Orynborda Qazaq balalaryna arnalyp aşylǧan mektepke tırkegen. Tırkeu jönınde mörı bar qūjat osy muzeide saqtalǧan. Sondai-aq, oquşylar tızımı bar jurnalda, Y.Altynsarinnıŋ tızımde üzdık bestıkterdıŋ qatarynda törtınşı bolyp tūrǧanyn köre alamyz. Ybyrai Orynborda oqyp jürgen kezınde atasy Balǧoja bi nemeresıne degen saǧynyşyn öleŋmen hat qylyp jazǧan.
Ümıt etken közımnıŋ nūry – balam,
Janyŋa järdem bersın Haq Taǧalam.
Ataŋ mūnda anaŋmen esen-aman,
Süiıp sälem jazady bügın saǧan.
Ataŋdy saǧyndym dep asyǧarsyŋ,
Nadan bop bılmei qalsaŋ, ah ūrarsyŋ.
Şyraǧym, mūnda jürseŋ ne eter edıŋ,
Qolyŋa qūryq alyp keter edıŋ.
Tentırep ekı auyldyŋ arasynda
Jürgenmen, ne mūratqa jeter edıŋ?!
Osylaişa atasy nemeresıne ruhani küş beredı. Altynsarin atasy bergen batasymenen odan saiyn bılımge yntasymen kırısken...
Sondai-aq, körmede Ybyrai Altynsarinnıŋ ömırı men qyzmetı turaly kıtaptar, qūjattar, otbasymen, Qostanai ekı synyptyq uchilişesınıŋ tärbielenuşılerımen tüsken suretterı, aǧartuşynyŋ naǧaşy atasy Şegen bidıŋ şapany ūsynyldy.
Ärbır jerdıŋ saiy men qyrqasy, tauy men özenı tarihtan syr şertedı. Ärbır ölkenıŋ halqyna suyqta pana, ystyqta saia bolǧan, esımderı el esınde saqtalǧan bırtuar perzentterı bar. Solardyŋ bırı, är qazaq bıluge tiıs, ūlt ūstazy – Ybyrai Altynsarin.
Ybyrai Altynsarin – asa körnektı aǧartuşy, öz zamanynyŋ aqyl – oişysy, onyŋ halqy üşın jasaǧan aǧartuşylyq qyzmetın nasihattau bızdıŋ paryzymyz. Ybyrai Altynsarinnıŋ aǧartuşylyq qyzmetınıŋ taǧylymymen eljandylyq qasietı ūrpaqqa ülgı bolyp qala beredı.
Jiynda Qostanaidan at terletıp kelgen muzei basşysy Marǧūlan Ospanov pen muzei qyzmetkerlerı, sondai-aq, ǧalym-ūstaz Baqytjan Hasanūly, jazuşy, publisist Maǧira Qojaǧmetova, Ahmet Baitūrsynūly muzei-üiınıŋ direktory, f.ǧ.k., aǧa oqytuşy İmahanbet Raihan, f.ǧ.d. Güljahan Orda, Orynai Jūbanova apailarymyz, qara şaŋyraq QazŪU-gı aǧa-oqytuşylarymyz Şortanbaev Şoqan aǧai men Gulmariia Ospanova apaiymyz boldy.
Söz basyn muzei direktory Marǧūlan Ospanov bastap, körme jaiynda qysqaşa tanystyryp öttı.
Ūly ūstazdyŋ atymen atalǧan muzeidıŋ Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy muzei-üiıne keludegı basty maqsat-mındetı – ekı tūlǧalyq muzeiler arasynda qarym-qatynasty nyǧaityp, mädeni-ruhani bailanysty ornatu, ıs-täjıribe almasu, ūlylar ūlaǧatyn ūlyqtau jäne Ybyrai ömırıne qatysty, onyŋ artyna qaldyrǧan öşpes mūralaryn, sondai-aq halyq aǧartu ısıne bailanysty materialdar jinap, saqtau, ony zerttep, zerdeleu, halyqqa nasihattau bolyp tabylmaq.
Muzei qyzmetkerlerı Ybyrai Altynsarinǧa qatysty mälımetterdı aityp, tarih tylsymynan syr şertıp, söreler «söilei» bastady.
Körmede Ūly ūstazdyŋ kündelıktı tūrmysta qoldanǧan zattary, 1864 jyly Torǧaida aşqan alǧaşqy mektebınıŋ maketı, onda oqyǧan şäkırtterınıŋ, ızbasarlarynyŋ suretterı bar, tıptı, osy mekteptıŋ kırpışı ūsynylǧan. Körmedegı qūndy, ärı tüpnūsqa zattardyŋ bırı – aqynnyŋ otbasy men özı paidalanǧan tösekqaby. Būl tösekqapty 1992 jyly Oŋtüstık Qazaqstan oblysyndaǧy Lengır qalasynyŋ tūrǧyny Gülsana Tastemırova syilapty. Oǧan apasy Räziia tabystap ketken eken. Räziiaǧa apasy Aiǧanys berıptı. Aiǧanys – Y.Altynsarinnıŋ jary, Syr boiynyŋ qazaǧy, jappas Şolaq Äbılevtıŋ qyzy. Al, Ūly aǧartuşynyŋ eŋbekterınıŋ özı bır töbe. Atap aitqanda, arab tılındegı «Şariǧat-ul islam» eŋbegı islamnyŋ negızgı şarttaryn baiandaidy. Ony belgılı ǧalym, etnograf Aqseleu Seidımbek «Mūsylman tūtqasy» dep bügıngı kirill harpıne qoparǧan.
Menı qyzyqtyrǧan dünie Ybyrai Altynsarinnıŋ mektep jasynan bastap üzdık tanylǧany. Oǧan dälel, körmedegı qūndy qūjattar. Atasy Balǧoja bi 9 jasynda 1850 jyly Orynborda Qazaq balalaryna arnalyp aşylǧan mektepke tırkegen. Tırkeu jönınde mörı bar qūjat osy muzeide saqtalǧan. Sondai-aq, oquşylar tızımı bar jurnalda, Y.Altynsarinnıŋ tızımde üzdık bestıkterdıŋ qatarynda törtınşı bolyp tūrǧanyn köre alamyz. Ybyrai Orynborda oqyp jürgen kezınde atasy Balǧoja bi nemeresıne degen saǧynyşyn öleŋmen hat qylyp jazǧan.
Ümıt etken közımnıŋ nūry – balam,
Janyŋa järdem bersın Haq Taǧalam.
Ataŋ mūnda anaŋmen esen-aman,
Süiıp sälem jazady bügın saǧan.
Ataŋdy saǧyndym dep asyǧarsyŋ,
Nadan bop bılmei qalsaŋ, ah ūrarsyŋ.
Şyraǧym, mūnda jürseŋ ne eter edıŋ,
Qolyŋa qūryq alyp keter edıŋ.
Tentırep ekı auyldyŋ arasynda
Jürgenmen, ne mūratqa jeter edıŋ?!
Osylaişa atasy nemeresıne ruhani küş beredı. Altynsarin atasy bergen batasymenen odan saiyn bılımge yntasymen kırısken...
Sondai-aq, körmede Ybyrai Altynsarinnıŋ ömırı men qyzmetı turaly kıtaptar, qūjattar, otbasymen, Qostanai ekı synyptyq uchilişesınıŋ tärbielenuşılerımen tüsken suretterı, aǧartuşynyŋ naǧaşy atasy Şegen bidıŋ şapany ūsynyldy.
Ärbır jerdıŋ saiy men qyrqasy, tauy men özenı tarihtan syr şertedı. Ärbır ölkenıŋ halqyna suyqta pana, ystyqta saia bolǧan, esımderı el esınde saqtalǧan bırtuar perzentterı bar. Solardyŋ bırı, är qazaq bıluge tiıs, ūlt ūstazy – Ybyrai Altynsarin.
Ybyrai Altynsarin – asa körnektı aǧartuşy, öz zamanynyŋ aqyl – oişysy, onyŋ halqy üşın jasaǧan aǧartuşylyq qyzmetın nasihattau bızdıŋ paryzymyz. Ybyrai Altynsarinnıŋ aǧartuşylyq qyzmetınıŋ taǧylymymen eljandylyq qasietı ūrpaqqa ülgı bolyp qala beredı.
Äsem MAMEJANOVA,
filologiia jäne älem
tılderı fakultetı,
qazaq tılı men ädebietı
mamandyǧynyŋ 4-kurs studentı
