Qazaq halqynyŋ tarihi jyrlary men tarihi öleŋderın qazaqtyŋ, tıptı jalpy türık-moŋǧol halyqtarynyŋ ortaq epikalyq dästürınen bölıp alyp, jeke qarastyruǧa bolmaidy. Tarihi jyrlar men öleŋder – ejelden kele jatqan jalpy epikalyq dästürdıŋ zaŋdy jalǧasy, osy jalpy epikalyq dästürdıŋ damuyn aŋǧartatyn körınısterı. Tarihi jyrlarǧa tän bıräz erekşelıkter öz negızın batyrlyq epostan tauyp otyr, al tarihi öleŋderge ortaq keibır özgeşelıkter tarihi jyrlar arasynda paida bolyp, qalyptasa bastaǧan.
Tegınde, janrlyq jaǧynan alǧanda, «tarihi jyrlar» dep atalatyn auyz ädebietı ülgılerın «eskı batyrlar jyrlary» men tarihi öleŋder arasyndaǧy janrdyŋ ötkınşı türı (perehodnaia janrovaia raznovidnost) dep qarastyrǧanymyz dūrys bolatyn siiaqty. Şynymen-aq, eskı batyrlar jyrlary men tarihi jyrlardy ortaqtastyratyn jäitter bır töbe: eskı batyrlar jyrlary da, tarihi jyrlar da tarihta bolǧan adamdardyŋ batyrlyq ıs-äreketterın baiandaidy. Mysaly, tarihi jyr keiıpkerlerı Abylai, Qabanbai, Oljabai, Aǧybai, Eset, Janqoja siiaqty batyrlar tarihta bolǧan adamdar bolsa, Qobylandy, Er Kökşe, Er Saiyn (Batu han), siiaqty eskı batyrlar jyrynyŋ keiıpkerlerı de tarihta bolǧan adamdar. «Saiyn» - dünie jüzın dür sılkındırgen Şyŋǧys hannyŋ nemeresı, Altyn Orda hany Batudyŋ ekınşı aty, Er Kökşe bolsa, orystyŋ Nikon jylnamasynda 1 423 jyly apat bolǧan tarihi keiıpkerlerdıŋ bırı bolyp körsetıledı. Qobylandy batyr, Edıgeler de tarihta bolǧan adamdar. Eskı batyrlar jyrlarynda baiandalatyn oqiǧalardyŋ naqtyly tarihi oqiǧalarǧa negızdelıp suretteletını folklorşy, tarihşylardyŋ zertteulerımen däleldenıp otyrǧany belgılı. Tıptı, jyraudyŋ, aqynnyŋ öz oiynan şyǧaryp, jyr jelısıne qosqan bolyp esepteletın oqiǧalardyŋ da bolaşaqta jürgızıletın zertteulerde tarihta şyn bolǧan oqiǧalar bolyp anyqtalmaitynyna kım kepıl?
Akademik Ä.Marǧūlan: «Qazaq eposynda öz halyqtardyŋ, basqa jaǧdailarda ömır sürgen halyqtardyŋ epostaryna qaraǧanda negızsız fantastika, mifologiialyq şym-şytyryqtar az. Qazaqtyŋ da eposynda, negızınen, ötken tarihta oryn alǧan oqiǧalar, üiışılık-tūrmystyq suretter, ru-taipalardyŋ ara-qatynastary jyrlanady. Osy jaǧynan alyp qaraǧanda qazaq eposy, bır esepten, halyq sanasynda tereŋ ız qaldyrǧan, öleŋ-jyrǧa qosyp, ūrpaqtan ūrpaqqa taraǧan şyn tarihi oqiǧalar men tūrmys-salt körınısterı turaly baiandaityn epikalyq äŋgımeler bolyp tabylady.
Tarihi faktıler men köne zamandardaǧy tūrmystyq erekşelıkterdı aşyp körsetu jaǧynan qazaq eposy keide jylnamalyq jazbalardyŋ ornyna jürgen. Osy oqiǧalardyŋ eposta suretteluınıŋ dūrystyǧy sonşama, olardy, tıptı, tarihi ädebietter de däleldep otyr», - dep jazady. Būl – qazaq tarihi jyry men etnografiiasyn, folklory men arheologiiasyn jetık meŋgergen bılıktı mamannyŋ pıkırı.
Osy jaǧynan alyp qaraǧanda eskı batyrlar jyrlary men tarihi jyrlar arasyndaǧy alşaqtyq onşa tereŋ emes siiaqty bolyp körınedı. Şynymen-aq, arǧy, eŋ köne jyrlarymyzdy bylai qoiyp, «Qarǧa boily Qaztuǧan», «Eŋsegei boily er Esım», «Edıge», tıptı «Er Saiyn», «Er Kökşe», «Qobylandy» siiaqty batyrlar jyrlary qataryna jatqyzylatyn şyǧarmalar men «Sabalaq», «Qabanbai», «Bögenbai», «Aǧybai» t.s.s. tarihi jyrlar sanatyna jatqyzylatyn ülgılerdıŋ tarihi, derektık negızın egjei-tegjeilı zerttep şyqqan bolsaq, būl alşaqtyq būdan da ärı azaiar edı. Demek, batyrlar jyry dep atalatyn şyǧarmalardyŋ bırazyn tarihi jyr qataryna qosuǧa mäjbür bolatyn edık.
Osy oraida aita ketkenımız jön: tarihi negızı joq epos atauly bolmaidy. Epostyŋ negızgı erekşelıgı – onyŋ tarihpen, tarihi oqiǧalarmen tyǧyz bailanystyǧynda. Mäsele tek är epikalyq şyǧarmada osy tarihi şyndyqtyŋ qanşalyqty dūrys, qanşalyqty naqty suretteluınde. Endeşe, «batyrlar jyry», «tarihi jyr» dep böluımızdıŋ özı qisynǧa kelınkıremei tūr. «Tarihi jyr» degenımızde «batyrlar jyryn» onyŋ tarihi negızınen aiyrǧandai bolamyz, tarihi negız «tarihi jyrda» bar da, «batyrlar jyrynda» joq dep eseptegendei bolamyz. Olai bolsa, «tarihi jyrdy» basqaşa ataǧanymyz qolailyraq bolatyn sekıldı. N.Smirnova mūny «pozdnyi geroicheskoi epos», iaǧni, «kenje epos» dep ataidy. Bızdıŋşe, osy atau janrdyŋ (janrlyq türdıŋ) dūrys sipattamasyn berıp otyr. Qyrǧyz bauyrlarymyz da keiıngı däuırlerde oryn alǧan tarihi oqiǧalarǧa negızdelıp aitylatyn jyrlardy osylai ataidy.
Epos ataulyǧa ortaq erekşelıkterdıŋ bırı – suretteletın tarihi oqiǧalardan neǧūrlym alşaǧyraq tūrsa, soǧūrlym tarihi şyndyq kölegeilenıp, naqtylyqtyŋ ornyn jalpylyq, naqtyly oqiǧalardy suretteudıŋ ornyna belgılı däuırge ortaq tiptık oqiǧalardy körsetuşılık basa bastaidy, naqtyly tarihi oqiǧa tiptık oqiǧa sipatyn ala bastaidy.
Aqyr-aiaǧynda naqtyly tarihi oqiǧalardyŋ ızımen paida bolǧan şyǧarma belgılı bır däuırde oryn alǧan tiptık oqiǧalardyŋ jalpy suretı bolyp qūbyla tüsedı. Būl proses epikalyq dästürı asa damyǧan qazaq, qyrǧyz, altai t.b. halyqtardyŋ auyz ädebietınen anyq boi körsetedı. Özge halyqtardyŋ epostaryn bylai qoiǧannyŋ özınde, qazaqtyŋ «Qobylandy», «Edıge», «Er Saiyn» jyrlaryn keiıngı däuırde paida bolǧan «Sabalaq», «Bögenbei», «Qabanbai», «Aǧybai», «Janqoja» siiaqty jyrlarmen salystyrsaq, osyny anyq baiqauǧa mümkındık alamyz.
Mūny jyrdyŋ bastalysynan-aq aŋǧaramyz. Mysaly, «Alpamys» jyrynda:
Būrynǧy ötken zamanda,
Dın mūsylman amanda,
Jidelı-Baisyn jerınde,
Qoŋyrat degen elınde,
Baibörı degen bai bopty...
«Alpamystan» keiıngı däuırde paida bolǧan «Qobylandy» jyrynda:
Keşegı ötken zamanda,
Qaraqypşaq Qobylandy,
Atasy mūnyŋ Toqtarbai,
Halyqtan asqan boldy bai...
Janqoja turaly jyrdyŋ bastalysy būlardan görı anyǧyraq, naqtylyraq, aituşy oqiǧanyŋ däl qai kezde jäne qai jerde bolǧanyn körsetuge tyrysady, būrynǧy däuırlerdı atap ötıp, oqiǧanyŋ naqtyly merzımın ataidy:
Özbek hannyŋ tūsynda,
Atamyz qazaq dın baqqan,
Altyn Orda handary
Jerdıŋ jüzın şaŋdatqan.
Olardan keiın būl qazaq
Patşalyǧyn joǧaltqan.
Noǧaily tozyp ketken soŋ
Qiualyq sarttar el bilep,
Syrdyŋ boiyn şaŋdatqan.
Olardan keiın būl qazaq
Aqmyrzany öltırıp,
Babajan sartty suǧa artqan.
Osydan soŋ aituşy bırden jyrdyŋ oqiǧasyn baiandauǧa köşedı:
Būl habardy esıtıp,
Kışı jüz bolyp ör tūtqan.
Janqoja batyr qyrdaǧy
Aulynda jatqan kezı edı,
Şarualyq etıp mal baqqan.
Aqmyrzanyŋ ölgenın
Batyrǧa baryp aituǧa
Jeke batyr jol tartqan...
Tarihi jyrdyŋ tarihi oqiǧalardan alystaǧan saiyn naqytylyq nyşandarynan airylyp, jalpylyqqa beiım bola bastaityny qyrǧyz eposynda da öte aiqyn körınedı. Mysaly, ejelgı däuırlerde bolyp ötken tarihi oqiǧalardyŋ negızınde örbıgen «Manas» jyry bylai bastalady:
Baiyrkynyn jomogu,
Baştasa keler orolu,
Ezelkinin jomogu,
Estese keler orolu.
Jarmy tögün, jarmy chyn,
Jarandardyn köönü üchün,
Jabyratyp aitabyz.
Jolbors Manas jönü üchün,
Küpchüldöktün köönü üchün,
Kök jal erdin jönü üchün...
Al, qazaq, qyrǧyzdyŋ qalmaqtarmen soǧystary oqiǧalaryn baiandaityn «Qūrmanbek» jyrynyŋ bastalysy būǧan qaraǧanda äldeqalai naqylyraq: «Ötken zamandardyn bir kylymynda kyrgyz-kypchak elinin Teiitbek degen hany bolgon. Teiitbek özünün elinen başkaga aly jetpegen, aryşy ötpögön, turgan jeri Anjyian bagytynda eken. Borbor şaary Jazy bolgon Oşol ubaktagy kyrgyz, kypchaktar kalmaktan korduktu köp körgen».
Demek, batyrlar jyry dep jürgenımız – ılgergı däuırlerde boyp ötken, halyqtyŋ esınde naqtyly sipaty kömeskılenıp, ia bolmasa tıptı ūmytylyp ketken tarihi oqiǧalardyŋ negızınde paida bolyp, bara-bara jalpylyq sipatqa ie bolyp, belgılı bır däuır oqiǧalaryn jalpy türde beineleitın epikalyq şyǧarmalar. Tarihi jyr dep jürgenımız (kenje epos) – halyq esınde naqtylyq sipaty älı tolyq joiylmaǧan, keibır jaǧdailarda bolǧan tarihi oqiǧalardyŋ ızımen şyǧarylǧan, tarihi oqiǧalardy suretteude eskı batyrlar jyrlarynyŋ poetikalyq täsılderın paidalanǧan auyz ädebietı ülgılerı. Kenje epos – tarihi epos pen tarihi öleŋder arasyndaǧy «aralyq janrlyq tür».
(Jalǧasy bar)
Edıge TŪRSYNOV,
filologiia ǧylymynyŋ doktory, türıktanuşy
"Adyrna" kz
