Halyq jadynda saqtalyp qalǧan Tūmar, Zarina, Begım, Bopai, Abaq, Aiǧanym, Künbike, Zere tärızdı hanşalardyŋ elı men jerıne degen süiıspenşılıgı men erlık ısterı bügıngı bolaşaq ūrpaq jadynda
Qazaq qoǧamynda äieldıŋ orny erekşe. «Äiel bır qolymen besıktı terbetse, bır qolymen älemdı terbetedı» degen tämsıl bar. Ūlttyŋ bolaşaǧy da qazaqtyŋ äielınıŋ qolynda. Sondyqtan qazaq äielı otbasy qoǧamynyŋ ūiytqysy, tärbienıŋ berık qorǧany.
Halyq jadynda saqtalyp qalǧan Tūmar, Zarina, Begım, Bopai, Qaraşaş, Domalaq, Abaq, Aiǧanym, Künbike, Zere tärızdı hanşalardyŋ elı men jerıne degen süiıspenşılıgı men erlık ısterı büıngı bolaşaq ūrpaq jadynda.
Aryǧa barmai-aq qazaq handyǧy tūsynan bergı el bilegen Aiǧanym, qol bastaǧan Bopai hanymdar, Künbike, Aibike, Zere analardyŋ ūlt tarihyndaǧy orny bölek. Joǧarydaǧy analarymyz, sondai-aq tarihymyzdaǧy özge de batyr analarymyz aqyl-parasatymen, qaitpas qaisarlyǧymen jūrt bilep kösemdık körsettı, qol bastap jaugerşılıktı bastan keştı. Sodan da bolar tarihtaǧy ūly analarymyzdyŋ esımı bır ruly el bolyp, ūranǧa ainaldy.
Şejıre jylnamasyn tızbektesek ruǧa ainalǧan analarymyzdyŋ köp ekenın qaraimyz. Tıptı köp ru ana esımın ru atyna beruge arlanbaǧan. Kerısınşe ru-şejıresın sol analardyŋ qūrmetıne arnap, bır qauym elge ainalǧan. Endeşe tarihta öz ornyn alyp, bır ruǧa bas bolǧan analarymyzǧa toqtalyp ötsek.
Abaq Ana
Orta jüzdıŋ beldı ruy – Kereidıŋ bır tarmaǧy Abaq atalady. On ekı ata Abaq Kereiıne Jäntekei, Jädık, Jastaban, Şūbaraiǧyr, Şeruşı, İtelı, İtemgen, Molqy, Merkıt, Sarbas, Qaraqas, Könsadaq jatady. Osy on ekı ru özderınıŋ anasynyŋ atymen «Abaq kereiler» atanyp ketken. Kereidıŋ «Tör Şejıresınde» kerei etnonimın Abaq esımın äielmen bailanystyrady. Abaq ana üisın Sarymyrzanyŋ qyzy. Küieuı qaitys bolǧan soŋ Şymyr degen ūlyn alyp, törkınıne ketken.Naǧaşysy älgı balany kışkentaiynan aşamaiǧa mıngızıp, «Menıŋ aşamaily Kereiım», - dep ertıp jüredı eken. Abaq soŋǧy küieuınen Qūttyqoja degen ūl tuady.Odan Maiqy(bi Maiqy emes), Maiqydan: Ermen - İzen, Jusan tuady. Abaq kereidıŋ qazırgı 12 ruy osydan örbidı.Altynşaş Ana
Qypşaq Toqtar bidıŋ bäibışesı Altynşaştan − Būltyŋ, Tory, Köldeneŋ, Ūzyn, Qarabalyq atty bes ūl tuǧan. Būl bes balanyŋ ösıp-öngen ūrpaǧy bes ruly elge ūlasqan. Şejıreşıler osy bes atany qalyŋ qypşaq ışınen daralap, analarynyŋ atymen «Altynşaş» dep te ataidyQyzai Ana
Bäidıbektıŋ äielı Nūriladan (Domalaq ene) Jaryqşaq tuǧan. Jaryqşaqtyŋ Künbübı (Aiqyz dep te aitylady) degen qyzy Naiman elıne kelın bolyp tüsıp, aqyl-körkımen jūrtqa jaǧyp, töŋıregı «Bäidıbektıŋ nemere qyzy atasy men äjesıne sai eken!» dep süisınetın bolǧan. Osydan Künbübı aty bırte-bırte ūmyt bolyp, kelın bop tüken elı ony «Qyzai» dep atap ketedı. Qyzaidan örbıgen ruly el de «Qyzai» atalady (N.Qazybekov. At tergeu − ädeptılık belgısı. − «Türkıstan» gazetı. 2000, nauryz).Mūryn Ana
Orta jüz Naimannyŋ ışındegı Qarakereiden örbıgen atalardyŋ bırı − Baiys. Şejıre derekterınde Baiystyŋ bes balasynyŋ bırı − Sary (Ersary). Osy Sarynyŋ bäibışesınıŋ esımı Aqbike eken. Mūryny zor kısı bolsa kerek. Osy Aqbikeden ösıp-öngen ūrpaqtyŋ «Mūryn» atalyp ketuı sodan edı deidı, el auzyndaǧy aŋyz derekterı. Kezınde osy «Mūryn» atalǧan ūrpaqtyŋ özı segız bolys el bolǧan.Janat Ana
Orta jüzdegı Abaq kereidıŋ ışındegı on ekı atanyŋ bırı − Jädık. Şejıre deregınde Jädıktıŋ bırınşı äielınen − İtemgen, Mūŋal tuady. Ekınşı äielı Janattan − Qosai, Qydyr, Tıleke, Baiqazan, Baiys, Būqai, Toqai, Maima esımdı segız ūl tuǧan. Osy segız ūldan örbıgen ūrpaqty Qazaqta şeşelerınıŋ esımımen «Segız Janat» dep ataidy.ENEŊ ANA
Şejırenıŋ sözı boiynşa Orta jüz Arǧyn ışındegı Quandyqtyŋ bır balasy − Qarpyq. Qarpyqtan − Mämbet, Közei, Tınälı atty üş ūl tuǧan. Közeiden − Qaratoqa tuady. Qaratoqadan − Tünqatar, Besım, Molqy, Toqtauyl, Sary, Qūlymbet tuǧan. Osylardyŋ ışındegı Besımnıŋ bäibışesı Bätei degen kısı eken, elge ana bolǧandai qasiettı qalpyna orai jūrt «Eneŋ» dep ataidy eken. Sondyqtanda, Besımnıŋ bäibışesı Bäteiden taraǧan ūrpaqty «Eneŋ toqalary» deidı. Säken Seifullin osy atadan.Qarqabat Ana
Arǧyn ışındegı eŋ bır ösıp-öngen ata − Meiramsopydan taraidy. Şejıre deregınıŋ basym köpşılıgı Meiramsopynyŋ bäibışesı Nūrpiiadan − Quandyq, Süiındık, ekınşı äielınen − Begendık, Şegendık, üşınşı äielınen − Bolatqoja (Qarakesek) tuyp edı deidı. Būlardyŋ ärqaisysynan örbıgen ūrpaq bır-bır ırgelı ruǧa ainalǧan. Meiramsopyny Qarqabat erekşe qūrmettep, qyzmet körsetkenı sondai — ömırınde Meiramnyŋ tabanynan syz ötkızbei, etıne suyq su tigızbei kütıptı. Tüzge otyn tere şyqsa, qu ködenı jūlyp äkelıp otaǧasysynyŋ taban astyna tösep, tünde däret alatyn qūmandy bauyryna basyp jylytyp jatady eken. Qarqabattyŋ osyndai yqylasyn körgen saiyn Meiramsopy: «Oi, kösegeŋ kögersın! Bır tuǧanyŋnan bır tuǧanyŋ asa bersın! Ösıp−öngen ūrpaǧyŋnyŋ ūranyna şyq!» dep bata beretın körınedı. Aruaqty atanyŋ sol batasy qabyl bolyp, Qarakesekter ırgelı elge ainalady, kezınde 25-26 bolys el boldy, elı men jerınıŋ aibary siiaqty neler jaqsy-jaisaŋdar şyqty, Qarqabat ananyŋ esımı Qarakesek ruynyŋ ūranyna ainaldy (Derek beruşı Mūqatūly Ǧalymjan (1905-1976).ÄLEUKE ANA
Orta jüz Taraqty taipasy on ekı rudan qūralǧan. Olar: qydyr, jäşı, älı, sary, äitei, qosanaq, qaraşie (kögedei), kelıs (äleuke), alaköz, şäuke, apai, toqtauyl rulary. Şejıre deregınde Kelıstıŋ äielı Äleuke degen kısıden ūl bala bolmapty. Sodan, özımen qadırles (Kelıstıŋ ekınşı äielı) balasyn etek astynan jerge tüsırmei köterıp alyp, bauyryna basqan eken. Sol balanyŋ ösıp-öngen tūqymy Äleuke, «on ekı Äleuke» dep, apasynyŋ esımımen atalyp ketıptı.ALTYN ANA
Şejıre sözınde kışı jüzdegı Altyn-Jappas dep atalatyn ru osy Altyn degen anasynyŋ atymen atalyp ketken. Ol özınıŋ tört balasyna qosyp Jappasty da tärbielep ösırgendıkten būl ekı ru köbıne qosarlanyp aitylady. Altyn ana — Qydyrqojanyŋ (Baiūlynyŋ) ekınşı äielı bolǧan.TÜRIKPEN ANA
Būl kısınıŋ şyn aty belgısız. Şejıre derekterı boiynşa Kışı jüz Baiūlydaǧy Adaidyŋ ekı balasynyŋ bırı Qūdaike özınıŋ alǧaşqy äielı tört balasymen jaugerşılıkte suǧa aǧyp ketıp qaza bolǧannan keiın, Türıkmen halqynan qyz alady. Qūdaike odan ekı ūl köredı: ekeuıne Təzıke men Qosai dep at qoiady. Būl Ekeuı de batyr, mergen, jaujürek bolyp erjetedı. Er Qosaidyŋ esımı Qazaq handyǧyn qūrǧan Jänıbek pen Kerei handardyŋ tūsynda barlyq Deştı Qypşaq dalasyna äigılı bolǧan. Sol Türıkmen anasynan, iaǧni barlyǧy «segız arys Adaidyŋ» ışındegı ekeuı bolatyn Täzıke men Qosaidyŋ kındıgınen taraǧan ūrpaqtardy, qazır Maŋǧystauda jarty mln-nan asyp otyrǧan barşa tūqymdaryn osy ekeuınıŋ analarynyŋ tegıne orai «Türıkpen Adailar» dep te ataidy.QARAKEMPIR ANA
Şejıre deregınde Kışı jüz Qydyrsiyqtan − Şerkeş, odan − Qosym, Qoiys, Jauǧaşty, Şumaq, Qylyşkesken tuypty deidı. Osylardyŋ Qoiysynan − Derbıs tuady. Derbıstıŋ bäibışesı Zyliha degen kısı, öŋı qara bolǧan soŋ «Qarakempır» atalyp ketken körınedı. Bükıl Derbıs äuletıne ūitqy bolyp, jön üiretken, jol körsetken adam. Derbıs batyrdyŋ bäibışesı Zylihadan − Toqtar, Bazar, Qoşqar, ekınşı äielınen − Türke, Şyŋbai, üşınşı äielınen − Satai, Satylǧan tuǧan. Derbıstıŋ osy üş äielınen taraǧan ūrpaqtan jön sūrasa «şerkeşpız, onyŋ ışınde qarakempırmız» deidı. Söitıp, Qarakempır ru atyna şyqqan.QARAQYZ ANA
Qypşaq Toqtar biden bes ūl − Būltyŋ, Tory, Köldeneŋ, Ūzyn, Qarabalyq tuǧan. Olardan örbıgen ūrpaq bes ruly el bolǧanda, osylardyŋ Qarabalyǧynan Qaraqyz dep atalatyn bır ata taraidy. Qaraqyzdyŋ şyn aty Qaraşaş eken, öŋınıŋ qaratorylyǧyna orai «Qaraqyz» atalyp ketse kerek.NŪRBİKE ANA
Orta jüz Arǧyn, onyŋ ışınde Qarakesekten örbıgen atalardyŋ bırı − Şanşar. Şanşar aqylgöi, köregen adam bolsa kerek, şejıreşıler «Şanşar abyz» dep otyrady. Sol Şanşardyŋ üş äielınıŋ bırı Nūrbikeden taraǧan ūrpaqty «Nūrbike-Şanşar» elı dep ataidy. Nūrbike bolsa Esım hannyŋ tūsynda Taşkenttı bilegen Tūrsyn hannyŋ qyzy bolsa kerek. Nūrbike-şanşar elınen äigılı küişı-kompozitor Qazanǧapūly Tättımbet şyqqan.AQKÜLEK ANA
Kışı jüz – Baiūly – Baibaqty – Dat qyzy. Ūzatylyp kelgende özı mınıp kelgen aq ülekke bailanysty osylai atalypty. Qasiettı adam bolǧan eken. Şerkeş-Qoiys-Şüiınış Tūrlan batyrdyŋ äjesı. Ūrpaqtary Aqülek ruyn ielengen.Äzırlegen: Altynbek BEKNŪR
"history"kz
