Köşpelılerdıŋ myŋjyldyqtarǧa ūlasqan Kün tübıne jorytqan daŋqty joryqtary tarih qoinauyna sıŋıp tekke joǧalǧan joq. Ol sol sahara köşpelılerınıŋ qara şaŋyraǧynyŋ iesı – qazaq halqynyŋ oi-sanasynda saqtalyp, ruhani mädenietıne negız boldy. Sondyqtan köşpelılık ömır salty – äskeri önermen bıte qainasqan, sabaqtasqan, salalasqan erekşe tūrpatty, töltuma mädeniettı düniege äkeldı dese de bolady. Sonyŋ aiǧaǧy «Aqsaq qūlan», «El aiyrylǧan» küilerı, Dospanbet, Şalkiız, Qaztuǧan, Jiembet, Marǧasqa mūralary. Barlyǧy eldıkke ündeitın, erlıktı madaqtaityn, batyrlyq ruhqa toly aldaspan jyrlar. Mūnyŋ tüp negızı – köşpelılerdıŋ ünemı soǧys jaǧdaiynda ǧūmyr keşuınde jatyr der edık.
Qazırgı qoǧamtanuşylardyŋ tılımen aitqanda, äskeri-demokratiialyq qūrylym jüiesı saltanat qūrǧan Euraziia köşpelılerı Europa otyryqşylary ot qarularǧa ie bolǧanşa älemge at üstınen qarady. Qaşanda jinaqylyq, sergektık, jauyngerlık bapta bolu – köşpelıler üşın ūlanǧaiyr keŋıstıkte erkın ömır sürudıŋ ärı basqalardan üstem boludyŋ alǧyşarty edı. Ol zamanda, ämändä, er jıgıttıŋ aty kermede bailauly, naizasy beldeude süieulı tūrdy. At jalyn tartyp mınuge jaraityn erkek kındıktı bıtken tötennen joryq dabyly qaǧylyp, atoi salynyp, ata-baba äruaǧy şaqyrylǧanda tügel dürık köterılıp, demde börılı bairaqty tudyŋ astynan tabylyp, lezde süreŋ salysyp jauǧa attanyp kete alatyn. Otbasy, oşaq qasynda jatyp auyryp ölu – qorlyqtyŋ ülkenı, al tüzde jau qolynan ajal qūşudy Täŋırdıŋ syiyna balaityn köşpelıler, meilı joryqta jürsın, meilı el ışınde bolsyn, qaiǧyǧa berılıp, üiküşık borkemıkterşe küikı än aitpaityn. Tumasynan jaujürek köşpelı jūrttyŋ sarbazdaryna qaiǧy baptap bordai ezılu, küirektık tanytu jat edı. Qaiyŋnyŋ bezındei qatty, qaraǧaiǧa qarsy bıtken būtaqtai myqty bolu, basqa tüsken qiynşylyqtyŋ yǧynda jünjıp ketpeu – kiız tuyrlyqty jauynger jūrttyŋ jaugerşılık ömır salty şyŋdaǧan berık ūstanymy edı. Öitkenı, qaiǧyǧa salynu, zar tögıp, zapyran şegu – jauyngerlık ruhty älsıretpek.
Ruhy älsıregen sarbazdyŋ jauǧa atoi salyp şaiqaspaq tügılı, qosyn bolyp eruge jaramaityny belgılı. Osyndaida ataqty Şyŋǧys hannyŋ zarlauyq, jylaŋqy än aitqandardy qataŋ jazalaǧany eske tüsedı. Qaiǧyly än-küi jailaǧan memlekettıŋ bolaşaǧy joq ekenın osydan ekı myŋ jyl būryn ömır sürgen qytaidyŋ ūly tarihşysy Syma Sian da (b.z.b. 145-86 j.) jazyp qaldyrǧan: «Ölımge boi ūsynǧan memlekettıŋ än-küiı qaiǧyly, janyŋdy qūlazytady. Al halqynyŋ körgen künı qorlyq bolyp keledı».
Eldıŋ ruhyn tüsıretın jasyq än aituǧa tyiym salu bertınge deiın kelgenge ūqsaidy. Äsırese, ol mynau Qapqazdaǧy tau halyqtarynda künı keşege deiın saqtalyp kelse kerek. Oǧan dälel ataqty imam Şämıldıŋ myna bır äŋgımesı.
Resei otarşyldaryna qarsy şirek ǧasyr boiy qaitpai soǧysqan Şämıldı būl künde kım bılmeidı?! Bır künı sol Şämıl keskılesken qandy ūrystardyŋ bırınen soŋ, alamandaryna tynys bergen es jiiar şaqta bır jauyngerınıŋ mūŋly äuenge salyp otyrǧanyn qūlaǧy şalypty. Sarbazdaryn dereu dürk köterıp, sapqa tūrǧyzǧan Şämıl älgı änşını qalyŋ qoldyŋ aldyna şyǧaryp qataŋ eskertu jasapty; sonan soŋ, kımde-kım būdan bylai mūŋly, qaiǧyly än aitatyn bolsa, soǧan aiausyz düre soǧylsyn degen pärmen berıptı. Söitıp, Şämılge ergen tau taipalary qaiǧyly än saludan sap tiylypty. Künderdıŋ-künınde bır biık şyŋdy bekınıs qyp, jau jasaǧyn tosyp jatqan Şämıldıŋ qūlaǧyna äldeqaidan mūŋly äuennıŋ älsız ünı talyp jetıptı. «Kım de bolsa, ūstap alyp jazalaŋdar», – dep būiyrypty. Jan därmen tün qūşaǧyna süŋgıgen jauyngerler, sälden soŋ bastary salbyrap, Şämıldıŋ aldyna qaityp kelıptı. «Qaida, älgı zarjaq, nege bos qaittyŋdar», – dep sūrapty Şämıl. Jasauyldar etıkterınıŋ basyna qarap, eşteŋe aita almai kümılji bergen soŋ, qany basyna şauyp, boiyn aşu buǧan Şämıl saualyn qaita qoiypty. Endı keşıkse, kösemderınıŋ qaharyna özderı ūşyraitynyn sezgen jauyngerlerınıŋ bırı:
– Dat, taqsyr, – deptı.
– Ait, – dese kerek Şämıl.
– Taqsyr, ännıŋ iesı kım ekenın anyqtadyq. Bıraq jaza qoldanu tügılı, ol adamnyŋ esımın sızge aituǧa batpai tūrmyz.
– Osynşama batyldaryŋ jetpeitın, onyŋ kım bolǧany sonşama, – dep taŋyrqapty Şämıl. – Jazalanbaularyŋa men kepıl, aityŋdar jasyrmai!
– Ol sızdıŋ anaŋyz eken, taqsyr, – deptı jasauyl.
İmam Şämıl tūnjyrap bır sät oiǧa batypty. Sälden soŋ:
– Onda dürenı maǧan soǧyŋdar, anamnyŋ jazasyn özım tartamyn.
Söitıp, özın jazaǧa būiyrylǧan jannyŋ däregeiıne keltırıp, arqasyn jalaŋaştap, etpetıŋnen dürege jatypty.
Alaida, äzız basşyny sabauǧa kım täuekel etsın, nöker bıtken daǧdaryp qalypty.
– Qany, soq dürenı, – dep aqyrypty Şämıl baǧanaǧy jasauyldarynyŋ bırıne. Qolyna örme qamşyny eppen alǧan jasauyl äienşek qimylmen İmamdy jailap ūra bastapty. Sonda şydamai ketken Şämıl ornynan atyp tūryp, älgı jasauyldyŋ qolynan qamşyny jūlyp ala sala jon arqasynan şyqpyrta osyp-osyp jıberıptı de: – Mıne, osylai soq menı, – dep dürse qaita jatypty. Amaly qalmaǧan jasauyl Şämıldıŋ būiryǧyn būljytpai oryndaǧan eken desedı. Tau aŋyzdary osylai deidı.
Mūnyŋ bärın nege aityp otyrmyz? Äsılı, jylau, joqtau, zarlau – ejelden äiel ǧūrypty dünie.
Al, şyn mänınde, el abyzdary – dana jyraular qolyna dombyra ūstamaǧan ǧoi. Erterekte qadau-qadau ǧana önerpazdardyŋ qolynan tabylatyn qara dombyra – ılkıden sal-serıler aspaby. Sodan bolar, dombyranyŋ baǧy sal-serıler däuırı – Bırjan sal, Aqan serı, Baluan Şolaq zamanynda aşyldy; tynysy änşılık-küişılık dästür qanat jaiǧan Qūrmanǧazy, Tättımbet küişı, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai, Mūhit änşı däuırınde keŋıdı. Mūny ūly ǧalym Şoqan Uälihanovta quattaidy. Öz eŋbegınde ol HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap, el ışınde qobyzben taŋdy taŋǧa ūryp, baǧzy däuır jyrlaryn tolǧaityn jyrşylardyŋ azaia tüskenın, jūrttyŋ jyrdan görı änge köbırek äues bola bastaǧanyn, sonyŋ saldarynan dombyranyŋ qobyzdy yǧystyryp kele jatqanyn qynjyla baiandaidy.
Al bızge jetken el auzyndaǧy jyraulardyŋ sipaty, tıpten bölek. Aŋyz äŋgımelerdıŋ eşqaisynan da qolyna dombyra ūstap, öleŋ aitqan bırde-bır jyrau, bi, şeşen ūşyraspaidy. Mäselen, Mäşhür Jüsıptıŋ Būqar jyraudy halyq aŋyzdary boiynşa suretteuıne nazar audaraiyq: «Orta jüz arǧyndaǧy törtuyl Qarjas Altyntorydan şyqqan Qalqaman batyrdyŋ balasy Būqar jyrau atanǧan qariia toqsan üş jasynda Abylai han aldynda jyr tolǧaǧan. Öz zamanyndaǧy jandar būl kısını kömekei äulie desedı eken. Bır söz bılmeidı, tek kömeiı bülkıldep jyrlai bastaidy eken».
Qazaqta «Nar balasy baqyrmas» degen söz bar. Bızdıŋ elde Şoŋ bi (1828-1902) degen adam ötken. Onyŋ ädıldıgıne, qaiyrymdylyǧyna, turaşyldyǧyna süisıngen, razy bolǧan jūrt: «Telǧozynyŋ Şoŋy – jaqsylardyŋ soŋy» dep äspettep, ardaq tūtqan. Sol Şoŋ bırde alqaly jiynda köppen bırge mäslihat qūryp otyrsa kerek. Būl HIH ǧasyrdyŋ soŋy – el ömırıne mol özgerıs kırıp jatqan uaqyt, sonymen bırge el ışınde än önerınıŋ de saltanat qūryp jatqan şaǧy degendei. Şoŋ otyrǧan jiyn da änsız, küisız bolmapty. Än şalqyp, küi tartylsa kerek. Osy jiynnyŋ ışınde Şoŋ balasy Ahmetjan (1870-1932) da bar eken deidı. Būryn äkesınen imenıp dombyra ūstamaidy eken, sol joly änşı, küişılerdıŋ önerıne elıgıp, şydamai ketken boluy kerek – Ahmetjan dombyramen änge basypty.
Jūrtpen bırge Şoŋ bi de ünsız tyŋdapty. Än aiaqtalǧan mezette eldıŋ bärı Şoŋnyŋ auzyn baǧypty. Şoŋ sonda: «Nar balasy baqyrmas bolar» dep Ahmetjandy tyiyp tastapty. Osy oqiǧadan keiın Ahmetjan myrza qolyna dombyra ūstamai ketken desedı.
Osyndaida, onda nege «nar balalary» keiın önerpaz atandy, serı bolyp, änşılık, küişılık jolǧa tüstı degen saual tuuy zaŋdy. Osyǧan qysqaşa jauap bere keteiık. Qazaq handyǧy bırjola qūlap, el tızgını Resei otarşyldarynyŋ qolyna köşkennen keiın san ǧasyrlar boiy saqtalyp kelgen, sahara jūrtynyŋ ömır süru daǧdysyna ainalǧan köptegen qūndylyqtar özgerıske ūşyrady. Jyraular tarih sahnasynan kettı. Qara qyldy qaq jarǧan ūly biler instituty joiylyp, el basqaru jüiesı küiredı. Keşegı el qorǧany batyrlardyŋ ornyn ekı auyldyŋ ortasyn şaŋ, ekı rudyŋ arasyn daŋ qylǧan barymtaşylar basty. Būryn tas tüiın, jyp-jinaqy jauynger halyq, sauyqqoi, ait pen toişyl, meiramşyl jūrtqa ainaldy. Ūlttyŋ san ǧasyrlar boiy jaugerşılıkke jūmsalyp kelgen küş-quaty, ūzaq jyldarǧa sozylǧan beibıt zamanda, beinelep aitqanda, «özın qoiarǧa jer tappady» şarq ūryp syrtqa şyǧar saŋylau ızdedı. Söitıp, syrtqa lyqsyǧan būla quat halyq jüregın saf altyndai töltuma öner formasynda jaryp şyqty. Baiaǧy «nar balalary» endı el kezıp, sauyq-sairan salǧan sal-serılerge ainaldy. Bıraq sonyŋ özınde olar özderınıŋ keşegı «nar balasy» ekenın ūmytpai, önerde de sol narlyqtyŋ qoltaŋbasyn qaldyrdy. Söitıp, «elu jylda el jaŋa, jüz jylda qazan» degendei otarşyldyq qamytyn kiıp, ömır salty kürdelı özgerısterge ūşyraǧan qazaq jūrty jaŋa däuır köşıne ılıktı. Būl uaqytta tarih döŋgelegı HIH ǧasyrdyŋ belınen asyp bara jatqan. (107-115 bb. Jüsıpbek Elebekov. Almaty, Öner, 2013. E.Töleutai)
Al qazır HHI ǧasyr. Bırjan sal, Aqan serılerden berı qanşa uaqyt ötıp, qazaq halqynyŋ ömır süru formasy özgerıske tüstı. Köşpelılık ömırden qol üzgen qazaq halqy HH ǧasyrdyŋ 30-jyldarynan bastap küştep ūjymdastyru saiasaty kesırınen alapat aştyqqa ūşyrap, qalǧan jaqsysy men jaisaŋyn 1937 jylǧy saiasi quǧyn-sürgını kezınde quǧynǧa salyp qūrtty. Soǧys jyldary men tyŋ köteru kezınde, Keŋes odaǧy däuırlep tūrǧan şaqta ūlttyŋ mädenietı, tılı men dılınen mülde aiyrylyp qala jazdap, täuelsızdıkke aiaq ılıktırdık. Ölgenımız tırıldı, öşkenımız jandy. Sal-serılık öner de qūryp ketpeptı. Tek syrtqy türın özgertken, jaŋaşa jol tapqan. Sol sal-serılerdıŋ bügıngı sarqyty bar eken.
«Erekeŋ – Erlan Töleutai özı de, önerı de, tanymy da, bolmysy da bölek adam. Bırneşe önerdı bır boiyna syiǧyzǧan, naǧyz sinkrettı önerdıŋ XXI ǧasyrdaǧy iesı – osy Erekeŋ! Onyŋ zeinetınen beinetı mol, közge körınbeitın köp jūmysynyŋ barlyǧynda eldık degen ūǧym jatady.
Onyŋ marqūm Täkeŋ – Talasbek Äsemqūlovpen az ǧana didar-ǧaiyp uaqytta pıkırles, syrlas, bolyp ketuınıŋ özı – ekeuınıŋ jan düniesınıŋ ruhtas, ündes, özektes boluynda şyǧar. Ekeuı babalar ruhymen tıldesıp jüretın siiaqty. Mümkın, tıldesetın de şyǧar. Äiteuır, ötkendı aityp, noqtasyn kerıp, kısınep tūrady. Öitkenı onda «solardan qalǧan jürek» bar.
«Dılderıne örkeniettık ynsap» kırgender onyŋ babalar ruhyn aŋsarlatuyn konservator dep «moiyndaǧysy kelmeidı». Onyŋ än aitysynda qazaqy «salaqtyq» bar. Keiıngı myna bızde joq. Tym akademichnyimyz. Al onda bar. Onyŋ änderı de ötkenmen özektes, bügıngımen ündes, sabaqtas. Erekeŋ būrynǧynyŋ mūragerı, bügıngınıŋ būidagerı – dep baǧa berıptı maitalman änşı, qazaqtyŋ klassikalyq än önerın biıkke köterıp jürgen Erkın Şükımän.
Osy aptada Almaty qalasyndaǧy «Alatau» dästürlı öner teatrynda änşı, kompozitor, önertanuşy, kinoger Erlan Töleutaidyŋ «Sal serınıŋ sarqyty ol keşegı…» atty şyǧarmaşylyq keşı ötedı.
Keştıŋ basty maqsaty – ūltymyzdyŋ ūly muzykasyn ūlyqtau. San qyrly talant iesı Erlan Töleutai «Keş sal-serılık önerge, solardyŋ ūly ruhyna arnalady. Bırjan sal bastaǧan ūly sal-serılerdıŋ ömırı men önerın paş etemın. Sal-serınıŋ önerdı ūlyqtaimyn. Olardyŋ tragediiasyn toqtalamyn. Köptegen änder şyǧardym. Sol änderım oryndalady. Köbısı alǧaş ret oryndalmaq», – deidı.
Osy keşte kompozitordyŋ köptegen änı tūŋǧyş ret ülken sahnaǧa jol tartqaly otyr.
Qazırgı qoǧamtanuşylardyŋ tılımen aitqanda, äskeri-demokratiialyq qūrylym jüiesı saltanat qūrǧan Euraziia köşpelılerı Europa otyryqşylary ot qarularǧa ie bolǧanşa älemge at üstınen qarady. Qaşanda jinaqylyq, sergektık, jauyngerlık bapta bolu – köşpelıler üşın ūlanǧaiyr keŋıstıkte erkın ömır sürudıŋ ärı basqalardan üstem boludyŋ alǧyşarty edı. Ol zamanda, ämändä, er jıgıttıŋ aty kermede bailauly, naizasy beldeude süieulı tūrdy. At jalyn tartyp mınuge jaraityn erkek kındıktı bıtken tötennen joryq dabyly qaǧylyp, atoi salynyp, ata-baba äruaǧy şaqyrylǧanda tügel dürık köterılıp, demde börılı bairaqty tudyŋ astynan tabylyp, lezde süreŋ salysyp jauǧa attanyp kete alatyn. Otbasy, oşaq qasynda jatyp auyryp ölu – qorlyqtyŋ ülkenı, al tüzde jau qolynan ajal qūşudy Täŋırdıŋ syiyna balaityn köşpelıler, meilı joryqta jürsın, meilı el ışınde bolsyn, qaiǧyǧa berılıp, üiküşık borkemıkterşe küikı än aitpaityn. Tumasynan jaujürek köşpelı jūrttyŋ sarbazdaryna qaiǧy baptap bordai ezılu, küirektık tanytu jat edı. Qaiyŋnyŋ bezındei qatty, qaraǧaiǧa qarsy bıtken būtaqtai myqty bolu, basqa tüsken qiynşylyqtyŋ yǧynda jünjıp ketpeu – kiız tuyrlyqty jauynger jūrttyŋ jaugerşılık ömır salty şyŋdaǧan berık ūstanymy edı. Öitkenı, qaiǧyǧa salynu, zar tögıp, zapyran şegu – jauyngerlık ruhty älsıretpek.
Ruhy älsıregen sarbazdyŋ jauǧa atoi salyp şaiqaspaq tügılı, qosyn bolyp eruge jaramaityny belgılı. Osyndaida ataqty Şyŋǧys hannyŋ zarlauyq, jylaŋqy än aitqandardy qataŋ jazalaǧany eske tüsedı. Qaiǧyly än-küi jailaǧan memlekettıŋ bolaşaǧy joq ekenın osydan ekı myŋ jyl būryn ömır sürgen qytaidyŋ ūly tarihşysy Syma Sian da (b.z.b. 145-86 j.) jazyp qaldyrǧan: «Ölımge boi ūsynǧan memlekettıŋ än-küiı qaiǧyly, janyŋdy qūlazytady. Al halqynyŋ körgen künı qorlyq bolyp keledı».
Eldıŋ ruhyn tüsıretın jasyq än aituǧa tyiym salu bertınge deiın kelgenge ūqsaidy. Äsırese, ol mynau Qapqazdaǧy tau halyqtarynda künı keşege deiın saqtalyp kelse kerek. Oǧan dälel ataqty imam Şämıldıŋ myna bır äŋgımesı.
Resei otarşyldaryna qarsy şirek ǧasyr boiy qaitpai soǧysqan Şämıldı būl künde kım bılmeidı?! Bır künı sol Şämıl keskılesken qandy ūrystardyŋ bırınen soŋ, alamandaryna tynys bergen es jiiar şaqta bır jauyngerınıŋ mūŋly äuenge salyp otyrǧanyn qūlaǧy şalypty. Sarbazdaryn dereu dürk köterıp, sapqa tūrǧyzǧan Şämıl älgı änşını qalyŋ qoldyŋ aldyna şyǧaryp qataŋ eskertu jasapty; sonan soŋ, kımde-kım būdan bylai mūŋly, qaiǧyly än aitatyn bolsa, soǧan aiausyz düre soǧylsyn degen pärmen berıptı. Söitıp, Şämılge ergen tau taipalary qaiǧyly än saludan sap tiylypty. Künderdıŋ-künınde bır biık şyŋdy bekınıs qyp, jau jasaǧyn tosyp jatqan Şämıldıŋ qūlaǧyna äldeqaidan mūŋly äuennıŋ älsız ünı talyp jetıptı. «Kım de bolsa, ūstap alyp jazalaŋdar», – dep būiyrypty. Jan därmen tün qūşaǧyna süŋgıgen jauyngerler, sälden soŋ bastary salbyrap, Şämıldıŋ aldyna qaityp kelıptı. «Qaida, älgı zarjaq, nege bos qaittyŋdar», – dep sūrapty Şämıl. Jasauyldar etıkterınıŋ basyna qarap, eşteŋe aita almai kümılji bergen soŋ, qany basyna şauyp, boiyn aşu buǧan Şämıl saualyn qaita qoiypty. Endı keşıkse, kösemderınıŋ qaharyna özderı ūşyraitynyn sezgen jauyngerlerınıŋ bırı:
– Dat, taqsyr, – deptı.
– Ait, – dese kerek Şämıl.
– Taqsyr, ännıŋ iesı kım ekenın anyqtadyq. Bıraq jaza qoldanu tügılı, ol adamnyŋ esımın sızge aituǧa batpai tūrmyz.
– Osynşama batyldaryŋ jetpeitın, onyŋ kım bolǧany sonşama, – dep taŋyrqapty Şämıl. – Jazalanbaularyŋa men kepıl, aityŋdar jasyrmai!
– Ol sızdıŋ anaŋyz eken, taqsyr, – deptı jasauyl.
İmam Şämıl tūnjyrap bır sät oiǧa batypty. Sälden soŋ:
– Onda dürenı maǧan soǧyŋdar, anamnyŋ jazasyn özım tartamyn.
Söitıp, özın jazaǧa būiyrylǧan jannyŋ däregeiıne keltırıp, arqasyn jalaŋaştap, etpetıŋnen dürege jatypty.
Alaida, äzız basşyny sabauǧa kım täuekel etsın, nöker bıtken daǧdaryp qalypty.
– Qany, soq dürenı, – dep aqyrypty Şämıl baǧanaǧy jasauyldarynyŋ bırıne. Qolyna örme qamşyny eppen alǧan jasauyl äienşek qimylmen İmamdy jailap ūra bastapty. Sonda şydamai ketken Şämıl ornynan atyp tūryp, älgı jasauyldyŋ qolynan qamşyny jūlyp ala sala jon arqasynan şyqpyrta osyp-osyp jıberıptı de: – Mıne, osylai soq menı, – dep dürse qaita jatypty. Amaly qalmaǧan jasauyl Şämıldıŋ būiryǧyn būljytpai oryndaǧan eken desedı. Tau aŋyzdary osylai deidı.
Mūnyŋ bärın nege aityp otyrmyz? Äsılı, jylau, joqtau, zarlau – ejelden äiel ǧūrypty dünie.
Al, şyn mänınde, el abyzdary – dana jyraular qolyna dombyra ūstamaǧan ǧoi. Erterekte qadau-qadau ǧana önerpazdardyŋ qolynan tabylatyn qara dombyra – ılkıden sal-serıler aspaby. Sodan bolar, dombyranyŋ baǧy sal-serıler däuırı – Bırjan sal, Aqan serı, Baluan Şolaq zamanynda aşyldy; tynysy änşılık-küişılık dästür qanat jaiǧan Qūrmanǧazy, Tättımbet küişı, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai, Mūhit änşı däuırınde keŋıdı. Mūny ūly ǧalym Şoqan Uälihanovta quattaidy. Öz eŋbegınde ol HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap, el ışınde qobyzben taŋdy taŋǧa ūryp, baǧzy däuır jyrlaryn tolǧaityn jyrşylardyŋ azaia tüskenın, jūrttyŋ jyrdan görı änge köbırek äues bola bastaǧanyn, sonyŋ saldarynan dombyranyŋ qobyzdy yǧystyryp kele jatqanyn qynjyla baiandaidy.
Al bızge jetken el auzyndaǧy jyraulardyŋ sipaty, tıpten bölek. Aŋyz äŋgımelerdıŋ eşqaisynan da qolyna dombyra ūstap, öleŋ aitqan bırde-bır jyrau, bi, şeşen ūşyraspaidy. Mäselen, Mäşhür Jüsıptıŋ Būqar jyraudy halyq aŋyzdary boiynşa suretteuıne nazar audaraiyq: «Orta jüz arǧyndaǧy törtuyl Qarjas Altyntorydan şyqqan Qalqaman batyrdyŋ balasy Būqar jyrau atanǧan qariia toqsan üş jasynda Abylai han aldynda jyr tolǧaǧan. Öz zamanyndaǧy jandar būl kısını kömekei äulie desedı eken. Bır söz bılmeidı, tek kömeiı bülkıldep jyrlai bastaidy eken».
Qazaqta «Nar balasy baqyrmas» degen söz bar. Bızdıŋ elde Şoŋ bi (1828-1902) degen adam ötken. Onyŋ ädıldıgıne, qaiyrymdylyǧyna, turaşyldyǧyna süisıngen, razy bolǧan jūrt: «Telǧozynyŋ Şoŋy – jaqsylardyŋ soŋy» dep äspettep, ardaq tūtqan. Sol Şoŋ bırde alqaly jiynda köppen bırge mäslihat qūryp otyrsa kerek. Būl HIH ǧasyrdyŋ soŋy – el ömırıne mol özgerıs kırıp jatqan uaqyt, sonymen bırge el ışınde än önerınıŋ de saltanat qūryp jatqan şaǧy degendei. Şoŋ otyrǧan jiyn da änsız, küisız bolmapty. Än şalqyp, küi tartylsa kerek. Osy jiynnyŋ ışınde Şoŋ balasy Ahmetjan (1870-1932) da bar eken deidı. Būryn äkesınen imenıp dombyra ūstamaidy eken, sol joly änşı, küişılerdıŋ önerıne elıgıp, şydamai ketken boluy kerek – Ahmetjan dombyramen änge basypty.
Jūrtpen bırge Şoŋ bi de ünsız tyŋdapty. Än aiaqtalǧan mezette eldıŋ bärı Şoŋnyŋ auzyn baǧypty. Şoŋ sonda: «Nar balasy baqyrmas bolar» dep Ahmetjandy tyiyp tastapty. Osy oqiǧadan keiın Ahmetjan myrza qolyna dombyra ūstamai ketken desedı.
Osyndaida, onda nege «nar balalary» keiın önerpaz atandy, serı bolyp, änşılık, küişılık jolǧa tüstı degen saual tuuy zaŋdy. Osyǧan qysqaşa jauap bere keteiık. Qazaq handyǧy bırjola qūlap, el tızgını Resei otarşyldarynyŋ qolyna köşkennen keiın san ǧasyrlar boiy saqtalyp kelgen, sahara jūrtynyŋ ömır süru daǧdysyna ainalǧan köptegen qūndylyqtar özgerıske ūşyrady. Jyraular tarih sahnasynan kettı. Qara qyldy qaq jarǧan ūly biler instituty joiylyp, el basqaru jüiesı küiredı. Keşegı el qorǧany batyrlardyŋ ornyn ekı auyldyŋ ortasyn şaŋ, ekı rudyŋ arasyn daŋ qylǧan barymtaşylar basty. Būryn tas tüiın, jyp-jinaqy jauynger halyq, sauyqqoi, ait pen toişyl, meiramşyl jūrtqa ainaldy. Ūlttyŋ san ǧasyrlar boiy jaugerşılıkke jūmsalyp kelgen küş-quaty, ūzaq jyldarǧa sozylǧan beibıt zamanda, beinelep aitqanda, «özın qoiarǧa jer tappady» şarq ūryp syrtqa şyǧar saŋylau ızdedı. Söitıp, syrtqa lyqsyǧan būla quat halyq jüregın saf altyndai töltuma öner formasynda jaryp şyqty. Baiaǧy «nar balalary» endı el kezıp, sauyq-sairan salǧan sal-serılerge ainaldy. Bıraq sonyŋ özınde olar özderınıŋ keşegı «nar balasy» ekenın ūmytpai, önerde de sol narlyqtyŋ qoltaŋbasyn qaldyrdy. Söitıp, «elu jylda el jaŋa, jüz jylda qazan» degendei otarşyldyq qamytyn kiıp, ömır salty kürdelı özgerısterge ūşyraǧan qazaq jūrty jaŋa däuır köşıne ılıktı. Būl uaqytta tarih döŋgelegı HIH ǧasyrdyŋ belınen asyp bara jatqan. (107-115 bb. Jüsıpbek Elebekov. Almaty, Öner, 2013. E.Töleutai)
Al qazır HHI ǧasyr. Bırjan sal, Aqan serılerden berı qanşa uaqyt ötıp, qazaq halqynyŋ ömır süru formasy özgerıske tüstı. Köşpelılık ömırden qol üzgen qazaq halqy HH ǧasyrdyŋ 30-jyldarynan bastap küştep ūjymdastyru saiasaty kesırınen alapat aştyqqa ūşyrap, qalǧan jaqsysy men jaisaŋyn 1937 jylǧy saiasi quǧyn-sürgını kezınde quǧynǧa salyp qūrtty. Soǧys jyldary men tyŋ köteru kezınde, Keŋes odaǧy däuırlep tūrǧan şaqta ūlttyŋ mädenietı, tılı men dılınen mülde aiyrylyp qala jazdap, täuelsızdıkke aiaq ılıktırdık. Ölgenımız tırıldı, öşkenımız jandy. Sal-serılık öner de qūryp ketpeptı. Tek syrtqy türın özgertken, jaŋaşa jol tapqan. Sol sal-serılerdıŋ bügıngı sarqyty bar eken.
«Erekeŋ – Erlan Töleutai özı de, önerı de, tanymy da, bolmysy da bölek adam. Bırneşe önerdı bır boiyna syiǧyzǧan, naǧyz sinkrettı önerdıŋ XXI ǧasyrdaǧy iesı – osy Erekeŋ! Onyŋ zeinetınen beinetı mol, közge körınbeitın köp jūmysynyŋ barlyǧynda eldık degen ūǧym jatady.
Onyŋ marqūm Täkeŋ – Talasbek Äsemqūlovpen az ǧana didar-ǧaiyp uaqytta pıkırles, syrlas, bolyp ketuınıŋ özı – ekeuınıŋ jan düniesınıŋ ruhtas, ündes, özektes boluynda şyǧar. Ekeuı babalar ruhymen tıldesıp jüretın siiaqty. Mümkın, tıldesetın de şyǧar. Äiteuır, ötkendı aityp, noqtasyn kerıp, kısınep tūrady. Öitkenı onda «solardan qalǧan jürek» bar.
«Dılderıne örkeniettık ynsap» kırgender onyŋ babalar ruhyn aŋsarlatuyn konservator dep «moiyndaǧysy kelmeidı». Onyŋ än aitysynda qazaqy «salaqtyq» bar. Keiıngı myna bızde joq. Tym akademichnyimyz. Al onda bar. Onyŋ änderı de ötkenmen özektes, bügıngımen ündes, sabaqtas. Erekeŋ būrynǧynyŋ mūragerı, bügıngınıŋ būidagerı – dep baǧa berıptı maitalman änşı, qazaqtyŋ klassikalyq än önerın biıkke köterıp jürgen Erkın Şükımän.
Osy aptada Almaty qalasyndaǧy «Alatau» dästürlı öner teatrynda änşı, kompozitor, önertanuşy, kinoger Erlan Töleutaidyŋ «Sal serınıŋ sarqyty ol keşegı…» atty şyǧarmaşylyq keşı ötedı.
Keştıŋ basty maqsaty – ūltymyzdyŋ ūly muzykasyn ūlyqtau. San qyrly talant iesı Erlan Töleutai «Keş sal-serılık önerge, solardyŋ ūly ruhyna arnalady. Bırjan sal bastaǧan ūly sal-serılerdıŋ ömırı men önerın paş etemın. Sal-serınıŋ önerdı ūlyqtaimyn. Olardyŋ tragediiasyn toqtalamyn. Köptegen änder şyǧardym. Sol änderım oryndalady. Köbısı alǧaş ret oryndalmaq», – deidı.
Osy keşte kompozitordyŋ köptegen änı tūŋǧyş ret ülken sahnaǧa jol tartqaly otyr.
Ardaq Berkımbai, jurnalist-zertteuşı
