Ejelgı Grekiianyŋ körnektı ökılı Fales Miletskii terıge üikelgen iantardyŋ elektrlengenın baiqaǧan. Būl şamamen bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı 600 jyldardyŋ şamasy bolu kerek. Däl osy uaqytta qazaq dalasynda şopannyŋ bäibışesı qoi jünın tütken uaqytta sabaudyŋ ūsaq qiqymdardy boiyna tartatynyn aŋǧarǧan. Sodan berı talai däuır ötkenge kettı. Elektr quatyn baǧyndyru talai satydan öttı. Adamzat sol quatty bırneşe közden aludy üirendı. Būryn özen aǧyndaryn, qatty häm özge de janǧyş materialdardyŋ kömegımen quat alsa, qazır kün, jel syndy sarqylmaityn energiia közderın paidalanyp keledı. Elektr energiiasyn igeru arqyly adamzat aişylyq alys jerlerdı baǧyndyrdy, jerdı qoiyp ǧaryş keŋıstıgıne boi ūrdy. Tıptı, däuırımızdıŋ miy millionǧa baǧalanǧan İlon Mask pendege dybystyŋ jyldamdyǧy bylai tūrsyn, säulenıŋ jyldamdyǧyn baǧyndyruǧa mümkındık aşuda. Qarap tūrsaq, adamzat elektr energiiasyn igermegende bügınımız ertegı men aŋyzdardyŋ ǧana jelısı bolyp qaluşy edı. Bıraq, elektr energiiasynyŋ şyǧu közın tapqanmen, būl jetıstıktıŋ bärı sol energiiany saqtau mümkındıgı paida bolǧanda ǧana qiialdan şyndyqqa ainaldy. Qarapaiym mysal, qazır ärkımnıŋ üiınde ışten janu dvigatelımen jaraqtalǧan kölık bar. Elektromobildı kımnıŋ qaltasy kötere qoisyn. Käduılgı kölıktı jürgızu üşın quat kerek. Bylai aitqanda elektr energiiasy saqtalǧan qor - batareia. Ol bolmaǧanda maşinaŋyz kölık emes, bezendıre jasalǧan temır qobdi-daǧy. Nysanamyzdy aŋǧarǧan bolarsyz?! Ärine, quat batareialary nemese akkumuliatorlar. Jai ǧana akkumuliator emes, Qazaqstannyŋ lokomotivıne ainalǧan «Qainar» zauytynyŋ önımı jaiynda. Käsıporynnyŋ täuelsızdık alǧannan bergı baǧyndyrǧan belesı haqynda. Juyrda atauly käsıporynǧa atbasyn būryp, zauyttyŋ tynys-tırşılıgımen tanysyp qaittyq...
Quaty qainaǧan öndırıs orny
Bıreu bılmes, bıreu bıler, 2017 jyly Afrika qūrlyǧyndaǧy Benin elınıŋ temır tūlparlary BARS Asia markaly akkumuliatorlardy paidalandy. Kölıkter emes ärine, Benin tūrǧyndary desek, dūrys bolar. Qara materiktıŋ özınen sūranys tudyrǧan şaǧyn ǧana Taldyqorǧan degen qaladan şyǧatyn būl akkumuliatorlar talaidy tamsandyryp, talaidy süisındırıp jür. Ony sezınuge asa ülken tüisık te kerek emes. Jai ǧana sandarǧa üŋılse jetıp jatyr. Zauyt önımınıŋ 70 paiyzdan astamyn eksportqa baǧyttaidy. Äleuetı Europa men Aziiaǧa qauqarly Resei men ekonomikasyndaǧy qandai da bır ıs-qimyl Euraziia emes, mūhit asyp äser etetın Qytai tūrǧanda mūndai qauqarlylyq qaidan bolsyn deuıŋız de mümkın. Naryqtyq ekonomika zaŋyna sai sapa men uaqyt talabymen ündesu zauytty osy deŋgeige jetkızıp otyr.
«Mäskeu de bırden tūrǧan joq» degen tämsıl bar TMD halyqtarynda. Ol ras, zauyttyŋ ötkenı kommunistık ideologiianyŋ ūrany jürıp tūrǧan däuırden bastau alyp, el täuelsızdık alyp, naryqtyq ekonomikaǧa bet būrǧan kezeŋderdı bastan ötkerdı. Almaǧaiyp uaqyttarda tynysyn taryltpaǧan öndırıs orny talai qiyndyqty eŋserdı. Syldyr söz arasyna san qossaq mäiektırek bolar, zauyttyŋ ırgesı sonau 1970 jyldary qalandy. Alǧaşqy önımın 1975 jyldyŋ 13 qaŋtarynda şyǧardy. 6 S-75 EM markaly akkumuliator batareialary sol uaqyttyŋ sūranysyna orai şyǧarylǧan edı. Jalpy alyp KSRO qūramyndaǧy elderdıŋ ışınde «Qainar» zauytymen qatar 4 öndırıs orny jūmys ıstep tūrdy. Keiın Qazaqstan öz täuelsızdıgın jariialady. Qiyn qystau kezeŋder tudy. Bır tūralap, qaita qalpyna kelgen zauyt naryqtyq ekonomikaǧa äbden beiımdeldı. Bügınde käsıporyn Qazaqstannyŋ kez kelgen būryşynda önımın tūtynuşyǧa ūsynyp keledı. Mūnan bölek alys-jaqyn 15 memleketpen bailanys ornatqan. Olardyŋ qatarynda Bırıkken Arab Ämırlıgı, Resei, Qytai, Polşa, İtaliia, Auǧanstan jäne TMD elderı bar. Demek, «Qainar» zauytynyŋ önımın osy eldegıler paidalanady degen söz. Joǧaryda aitqanymyzdai, Resei naryǧynda taldy qaladaǧy zauyttyŋ önımıne sūranys basym. Soǧan orai, «Qainardyŋ» Reseidıŋ Mäskeu, Ekaterinburg, Novosıbır, Sankt-Peterbor, Cheliabı qalalarynda ökıldıkterı aşylǧan. TMD kölemınde ǧana emes, Europa men Aziianyŋ qajettılıgın ötep otyrǧan «Rostelmaş», «KamAZ», «MAZ», «OralAZ», «Belaz» syndy alpauyt maşina qūrastyru konsernderı tıkelei «Qainardyŋ» önımın paidalanyp keledı. Osyndai alapat jūmystardyŋ nätijesınde käsıporyn europalyq ICO 9001:2000 sapasyna qol jetkızgen. Bügınde zauytta 1200-den astam adam näpaqasyn tauyp jür. Demek osynşa otbasyna käsıporyn «azyq» boluda. Tıke maǧynasynda emes, zauyttyŋ qyzmetkerlerı äjeptäuır jalaqy alady. Işınara qyzmetkerlerıne qoldau bıldırıp te otyrady.
«Qūryş qalai şynyqty?»
Zauyttyŋ tynys-tırşılıgımen tanystyru käsıporyn basşylyǧy tarapynan öndırıs direktorynyŋ orynbasary Seidahmet Jūmahanūlyna tapsyrylǧan eken. Ol sanaly ǧūmyrynyŋ 34 jylyn osy zauyttyŋ «otymen kırıp, külımen şyǧuǧa» arnap keledı.Mamandyǧy – elektr-himiia injinerı, Qazaq himiia tehnologiialar institutyn tämamdaǧan Sekeŋ Keŋes ükımetı tūsynda osynda jas maman retınde joldamamen kelgen.Osyndai azamattardyŋ arqasynda şynyn da zauyt alpauyttarmen iın tıresken käsıporynǧa ainalǧan. S.Jūmahanūlynyŋ aituynşa, käsıporyn basşylyǧy jastardy tärbieleude, olardy zauyt jūmysyna bauluda köpşılıkke ülgı bolarlyqtai qareket etude. Baiqaǧanymyzdai, zauyt sehtarynda ter tögıp jürgen jastar köp. Solardyŋ bırı – Qanat Baiytbekov. Jas mamanmen söilesıp kördık. Jūmysqa ornalasqanyna jarty jyl bolǧan jas jıgıt seh qūlaǧynda oinap tūr. Qūddy şikızatty daiar önımge ainaldyrǧan alyp apparat mūnyŋ yrqyna äbden könıp alǧandai. Är tetıgın basqan saiyn tapsyrmasyn mültıksız oryndap tūr.
- Azǧantai uaqytta ūjymǧa «tastai batyp, sudai sıŋıp» kettık qoi. Aǧa buyn ökılderı bılgenın üiretıp, kemşın tūsymyzdy tüzep otyrady. Jastarda jalyn bar, tek sol jalyndy qolaily paidalanǧandar jarqylyn körmek. Zauyt basşylyǧy jastardy qoldaudy bır jolǧa qoiǧan. Jūmysym asa auyr emes. Negızı mahabbatpen ıstelgen qai ıs te önımdı bolady ǧoi, - dedı Q.Baiytbekov. - Zauyt 70-ten astam önım şyǧarady. Akkumuliator batareialary är salaǧa beiımdelıp jasalady. Bızdıŋ önımder äskeri qorǧanys jäne auylşaruaşylyǧy tehnikalaryna, temırjolǧa, jük kölıkterıne, jeŋıl kölıkterge arnalǧan. Käsıporyn jyl ötken saiyn jaŋaşyl tehnikalarǧa tolyǧuda. Avtomattandyrylǧan apparattar ondaǧan adamnyŋ qolyn bailaityn eskı sehtardyŋ ornyn almastyruda. Jaŋaşyl tehnikany jastar tez meŋgeredı ǧoi. Maǧjan aqyn «Arystandai aibatty, jolbarystai qairatty, men jastarǧa senemın», - degen ǧoi. Bız de jastarǧa senemız. Basşylyq olarǧa ülken senım artady. Özımız de jas bolyp keldık, qazır aǧa buynǧa ainaldyq. «Jas kelse ıske» degen, olar qai ıstı de ūrşyqşa iırıp äketedı, - dedı Seidahmet Jūmahanūly.Eŋbek önımdılıgın avtomattandyru arttyrady Bızdıŋ qoǧam tūtynuşylyqqa köp arqa süieimız. Şynyn da solai ǧoi. Bır önım jasaǧannan görı satyp alǧandy qūp köremız. Qaltada aqşa bolsa boldy degen tanym. Bazar barǧanda ne düken aralaǧanda belgılı bır būiymnyŋ arzanyna jügıretınımız taǧy bar. Neden jasalǧan, qalai jasalǧan, kım jasaǧan, bas qatyrmaimyz. Mysaly, kölıgıŋız qys boiy qinap şyqty. Bırden otala qoimaidy. Anda apardyŋyz, mynda apardyŋyz. Mamandardyŋ aituynşa, gäp akkumuliator batareiasynda. Sodan bazar bardyŋyz, kerektını saudalasyp jürıp, eŋ tömen baǧasyndaǧysyn aldyŋyz. Bastysy kölık jürse boldy. Al sızdıŋ kölıgıŋız qaltqysyz otalyp, toqtausyz jüruı üşın akkumuliatoryŋyz daiyn önım bolǧanşa qanşa kısınıŋ qolynan ötkenın de bılmeisız. Soǧan toqtala öteiık... Daiyn önım sauda söresıne tüspes būryn bıraz satydan ötedı. Äuelgı jūmys plastmassa qūiu sehynda bastalady. Būl sehta 102 adam jūmys ısteidı. Mūntazdai taza biık ǧimarat ışınde 35 qūima apparat qaltqysyz jūmys ıstep tūr. Basty şikızat plastmassa tüiırşekterı. Ol – Korei elınen alynady. HAITIAN balqytu jäne qūiu apparaty äp sätte tüiırşekterdı qalypta balqytyp, tiıstı jäşıkke ainaldyrady. Būl sehta akkumuliator jabyndysynan bölek, sol akkumuliatorlardyŋ qūlaǧy, tyǧyndary, qaqpaǧy daiarlanady. 35 apparat tynymsyz jūmys ısteidı eken. Tek adamdary kezekpen, iaǧni üş auysymmen jūmysşy brigadalary 24 saǧat boiy apparattarǧa tynym bermeidı. S.Jūmahanūlynyŋ aituynşa, sūranystyŋ artuyna bailanysty jaŋadan 12 apparat äkelınıptı. Juyrda ıske qosylady olar da. Aitpaqşy, plastmassa tüiırşekterıne sūranysqa sai ärtürlı tüs berıledı eken. Sol maŋda aianbai jūmys ıstep jürgenderdıŋ bırı - Jazira Şahieva. Öz ısınıŋ bılgırı degen oi tudy sanada. Köz ılespes jyldamdyqpen jūmys ıstep tūrǧan maman bırer minutta bırneşe plastmassa jäşıktı daiarlap tastady.
- Jūmysym özıme äbden ūnaidy. Maşyqtanyp aldyq. Jyly ärı jaily jerde kımnıŋ de bolmasyn jūmys ısteuge yntasy artady emes pe? Bügın jeŋıl kölıkterdıŋ akkumuliator batareialaryna jabyn daiarlap jatyrmyz. Segız saǧat tapjylmai jūmys ısteu tük emes. Öitkenı uaqytyly ärı sapaly tamaqtanamyz. Medisina qyzmetkerlerı densaulyǧymyzdy ünemı baqylauda ūstaidy. Bızden talap – sapaly jūmys, - dedı J.Şahieva.Mūnan keiın akkumuliator jabyndary tesu-kesu sehyna oiysady. Būl jerdegı ZesaR Natek atauly türık qondyrǧysy äuelı batareia jabyndarynyŋ bütındıgın tekserıp, sodan soŋ, jabyn ışınde elektrlık bailanys közderın daiarlaidy. Sehtan kerı qaitqan önım az. Öitkenı zamanaui tehnikalar qaltqysyz jūmys ısteidı. Qorǧasyn balqytu jäne plitka qūiu sehy zauyt ornalasqan 22 gektar aumaqtyŋ eŋ ytyq aumaǧy eken. Alaulaǧan ot qorǧasyndy balqytyp, 10 apparat akkumuliator ışıne salynatyn plitkalardy äzırleidı. Būl jerde odan özge qorǧasyn lentasyn äzırleitın ekı bırdei alyp qondyrǧy bar: bırı İtaliia elınen kelgen, ekınşısı kanadalyq. Ekı qondyrǧy da jürek dürsılındei tynbastan jūmys ısteitını aŋǧarylyp tūr. Bız barǧan uaqytta da jürısınen tanbady. Daiyn bolǧan qorǧasyn plitkalar mailau sehyna ötedı. Būl sehta plitkalardyŋ betın sylaq jaqqandai arnaiy qospany jaǧatyn qondyrǧylar ornalasqan. Daiyn bolǧan qorǧasyn plitkalary qūrastyru sehyna ötedı. Eŋ alǧaşqy plastmassa sehynan kelgen akkumuliator jabyndary men plitkalardy bırıktıretın sehta ūzyn sany 7 qondyrǧy ornalasqan. Naǧyz konveier. Aitpaqşy, būl jerdegı apparattardyŋ törteuı tolyq avtomattandyrylǧan. Özı Austriianyŋ önımı eken. Adam küşın az qajet etedı. Būl maŋda jūmysşylar köbıne-köp baqylauşynyŋ qyzmetın atqaratyndai. Al qalǧan 3 qondyrǧy italiandyq, jartylai avtomattandyrylǧan. Atauly sehta är qondyrǧy boiynda 8 adamnan bar. Olar kelgen dünielerdıŋ köp bölıgın qoldan jinaidy. Būl bölıkten şyqqan önım quattau sehyna ötedı. Bır mezette quattau sehyna 12 myŋ akkumuliator ornalastyrylady.Mūnan soŋ soŋǧy tekserıs, sapa baqylanady, önımnıŋ bütındıgı tekserıledı de, jük tieu aimaǧyna jıberıledı. Qaldyqsyz öndırıs - qauıpsızdık kepılı Zauyt basşylyǧynyŋ negızgı ūstanymy qorşaǧan ortanyŋ qauıpsızdıgı. Ädette ırı öndırıs oryndary maŋaiyndaǧy tabiǧatqa orasan şyǧyn äkep jatady. Al «Qainar» zauyty qaita öŋdeudı de qolǧa alǧan. Mäselen, sızdıŋ kölıgıŋızdıŋ akkumuliatory ısten şyqty. Jaŋasyn aldyŋyz delık, eskısın dalaǧa tastamaisyz. Arnaiy dillerlerge ötkızesız. Olar zauytqa qaita äkeledı. Küllı Qazaqstan boiynşa qalyptasqan jüie osylai. Käsıporynda jaramsyz dünie qaitadan paidaly önımge ainalady. Bır akkumuliatordy jasau üşın bes türlı qospa paidalanylady. Onyŋ bärı kädege jaraidy. Eskı häm jaramsyz batareialar öŋdeu sehyna äkelınedı. Alyp qondyrǧy är materialdy bölıp, qūiu sehtaryna jöneltedı. Käsıporynnyŋ jasyl ekonomikaǧa baǧyt alǧanyn ışınde jürıp köz jetkızdık. Adam boiynan säl ǧana biık şyny bıleuler arqyly zauyttaǧylar sudy jyly küiınde paidalanady eken. Būl bıleuler sudy kün közımen jylytatyn qondyrǧy eken. Mūnan bölek, zauyttaǧy tehnikalar da, qondyrǧylar da tabiǧi gazben jäne elektr jaryǧymen jūmys ısteidı. Demek, auaǧa da ziiandy zattar taramaidy degen söz.
- Qorşaǧan ortanyŋ bülınbeuın jıtı nazarda ūstaimyz. Akkumuliator qūrastyruda himiialyq köptegen elementter qoldanylady. Zauyt basşylyǧy qaldyqsyz öndırıs jasau jolynda aianbai eŋbek etıp keledı. Tabiǧattyŋ amandyǧy – adam saulyǧynyŋ kepılı. Bızdegı qyzmetkerlerdıŋ de densaulyǧy ünemı baqylauda. Älsın-älsın medisina qyzmetkerlerı jūmysşylardyŋ saulyǧyn tekserıp otyrady, - dedı Seidahmet Jūmahanūly.Önımde sapa bolǧanda sūranys artady Daiyn önımnıŋ tiıstı orynǧa būzylmai, bülınbei jetkenı de olja. Mäselen, sauda söresınde şetı müjılgen bolmasa syrtqy japsyrmasy myjylǧan, jabyny tılıngen dünie tūrsa satyp almaitynyŋyz tūr ǧoi. Naryq zaŋyna säikes,syrtqy jabyn köz tartarlyqtai boluy kerek. «Qainar» zauytynda tauardy bülınbeuı üşın arnaiy seh jūmys ısteidı. Olar daiyn önımnıŋ astyna, üstıne jäne janyna salynatyn qorǧanyş qūrylǧylaryn daiarlaidy. Jastaiynan zauyttyŋ tynys-tırşılıgıne aralasyp jürgen Düisenbek Aitbekov bas-köz bolyp otyrǧan aǧaş sehy bıraz şaruany eŋserıp otyr. Qyryq jyldan astam eŋbek etıp kele jatqan aǧa şeber Düisekeŋ bastaǧan şeberlerdıŋ qolynan poddondar daiarlanady. Poddondar akkumuliatorlardyŋ astyna töseledı. Mūnan bölek, zauyt önımı qanşa jerden tört būryşty bolǧanmen, onyŋ qūlaǧy, tyǧyndary bolady. Olardyŋ zaqymdanbauy üşın aǧaş sehtan tıreu būiymdary jasalady. Mūnan bölek zauyt ışınde energiiamen jabdyqtau, qondyrǧylardy öŋdeu, temır būiymdardy dänekerleu, qalpyna keltıru, t.b. basqa da sehtar bar. Olardyŋ jūmysy tıkelei akkumuliator jasau bolmaǧanmen, zauyttyŋ jūmysynyŋ toqtamauyna tıkelei qatysy bar. Bügınde zauyt qaltqysyz jūmys ıstep keledı. Künıne 12 myŋ, aiyna 300 myŋ, jylyna 2,5 mln. önım şyǧaryp jürgen zauyt biyl jaŋa mejenı baǧyndyrudy közdeidı. Maqsat – 3 mln. önım şyǧaru. Zauyt qarqyny jaman emes, mejege jetetınıne kämıl senemız. Öndırısı örıstı käsıporynǧa, zauyt tırşılıgın tanystyrǧan Seidahmet Jūmahanūlyna alǧysymyzdy bıldırıp, bız de öz tırlıgımızge bet aldyq. Mida san oi, maqalany qalai bergen oraily şyqpaq degen beimazalyq basym. Bastysy, Taldyqorǧan äleuetınıŋ ösuıne, ekonomikasynyŋ damuyna septesıp otyrǧan «Qainar» zauytynyŋ şynaiy körınısın oqyrmanǧa jetkızu. Maqala barysynda ne kördık, qospasyz sony jazdyq...
P.S. Maqala jazu barysynda novator İlon Mask turaly jaŋalyqqa közım tüsıp kettı. Juyrda ol zamanynan ozyq tuǧan smartfonyn köpşılıkke ūsynbaq. İ.Mask onsyz da adamzatty jaŋaşyldyqqa süirep jürgenı belgılı. Ötken jyly ǧana adamzat tarihynda alǧaş ret memleket emes, jeke kompaniia ǧaryşqa keme jönelttı. Ol osy İlonǧa tiesılı. Zamanaui elektromobilderdı jasap jatyr. Jasandy intelekt qūrastyrudy da qolǧa aldy. Sanada san oi, sonau taular men taldarmen kömkerılgen Qazaqstannyŋ būryşyndaǧy Taldyqorǧan qalasynda akkumuliator qūrastyratyn «Qainar» zauytynyŋ önımıne İlon Mask sūranys tüsırse... Qiialda şek joq, bıraq ol da oryndalmai tūrmaidy. Dana qazaq «bolar eldıŋ balasy bırın-bırı batyr der» demei me, laiym qiial jüzege assyn deiık...
Dastanbek Sadyq
Ūqsas jaŋalyqtar
